شرکت‌های دانش‌بنیان به جهت توسعه فناوری‌های نوین، ظرفیت قابل توجهی در تولید ثروت در جامعه، اشاعه دانش، ترویج کارآفرینی و ایجاد مشاغل جدید دارند. بنابراین نیاز به مراکز حمایتی برای تحقق این اهداف ضوروی است. مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری با حمایت‌های اولیه از دانش‌بنیان‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان را از نطفه‌گی در آورده و در مسیر رشد واقعی قرار می‌‌دهند. در گام بعدی، دانش‌بنیان‌ها برای تاثیرگذاری در چرخه اقتصادی نیازمند حمایت‌هایی برای توسعه بخش تحقیق و توسعه هستند تا قادر به تولید انبوه محصول شوند. صدور مجوز تاسیس شهرک‌های غیر دولتی فناورانه این امید را در دل برخی از فعالان اکوسیستم دانش‌بنیان زنده کرد. در ادامه به نظر دو فعال با سابقه در اکوسیستم دانش‌بنیان درباره نقشی که این شهرک‌ها باید بر عهده بگیرند پرداختیم. شرح کامل این گزارش صمت را در ادامه می‌خوانید.

صدور مجوز راه‌اندازی نخستین شهرک غیردولتی فناوری

چندی پیش معاون وزیر صمت از صدور مجوز نخستین شهرک غیردولتی فناوری در کشور خبر داد. فرشاد مقیمی در سومین رویداد ملی «صنعت دانش‌بنیان با محوریت صنایع کوچک و زیست بوم فناوری»، گفت: با برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته ۲۶۰ هکتار به زیست بوم علم و فن آوری کشور افزوده می‌شود که توسط وزارت صمت و علوم و تحقیقات شکل خواهد گرفت و شناسایی و معرفی ۲۱۱۸ نیاز فناورانه هم انجام شده و ۴۵ محصول منتخب در نمایشگاه به نمایش می‌گذاریم. مقیمی اضافه کرد: ایجاد و توسعه شهرک‌های فناوری و مراکز خدمات فناوری، ایجاد و توسعه فن بازار و مراکز مبادله فناوری، ایجاد و توسعه مرکز نوآوری خوشه‌ها و آماده‌سازی بنگاه‌ها برای ورود به صنعت از موضوعاتی است که سازمان صنایع کوچک در دستور کار قرار داده است. در این مدل‌ها سازمان وارد نمی‌شود و ارکان و زیرساخت‌های مورد نیاز را برای بخش غیردولتی فراهم می‌کند و عمده خدمات توسط شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور ارائه می‌شود.

یک گردهمایی موثر

مصطفی مکارم، کارشناس کسب‌وکارهای دانش‌بنیان: بسترسازی برای پیشرفت به ویژه برای کسب‌وکارها چه صنعتی و چه غیر صنعتی، یکی از هنرهای بزرگ تصمیم‌سازان است. در سال‌های گذشته خوشه‌های صنعتی در مجموعه‌های شبیه به شهرک‌های صنعتی با این نگرش ایجاد شد که تولیدکنندگان یک محصول خاص در جریان یک چرخه به شکل زنجیره‌ای نقشی را ایفا کنند. هدف این بود که این افراد و یا شرکت‌ها کنار یکدیگر قرار بگیرند و با ساخت یک چرخه کامل برای رسیدن به یک محصول نهایی فعالیت خود را پیگیری کنند. این روند در یک بازه زمانی برای برخی محصولات خاص نظیر محصولات چرمی جواب داد و منجر به تکمیل زنجیره ارزش شد.

شاید این نسخه با هدف تکمیل چرخه زنجیره ارزش برای دانش‌بنیان‌ها پاسخگو باشد و زمینه هم‌افزایی میان آنها را بیش از پیش فراهم کند. بی‌شک هر چه این هم‌افزایی بیشتر شود، اندازه بازار بزرگ‌تری برای شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور به وجود می‌آید. انتظار می‌رود شهرک‌های غیر دولتی فناورانه، با نگاه تکمیل نیاز زنجیره تامین به گردآوری دانش‌بنیان‌های یک حوزه با نیازهای مشابه کنار یکدیگر، آغاز به فعالیت کنند.زمانی چنین اقداماتی در اکوسیستم دانش‌بنیان موثر واقع می‌شود که دانش‌بنیان‌هایی که فضای کاری بسیار نزدیکی دارند در کنار یکدیگر مستقر شوند. برای مثال نخستین شهرک خصوصی فناورانه در حوزه صنایع خلاق و یا حوزه صنایع برق شکل گرفته باشد. به واسطه شکل‌گیری کلونی‌های فناورانه شرکت‌های هم‌مسیر می‌توانند از خدمات یکدیگر برای تکمیل ظرفیت‌هایشان و از تامین نیازهای یکدیگر استفاده کنند.

رقیب شهرک‌های صنعتی نشویم

اما نکته بسیار مهمی که باید در عملکرد چنین شهرک‌هایی در نظر گرفته شود این است که نباید رقیبی برای شهرک‌های صنعتی به حساب بیایند. به عبارت دیگر نباید به سان شرکت‌های تجاری به دانش‌بنیان‌ها نگاه کرد. بنابراین اگر شرکت‌های دانش‌بنیان که ماموریت اصلی آنها توسعه نوآوری و فناوری است، وارد چرخه اقتصاد تولید انبوه شوند، عملا فرصت سرمایه‌گذاری بر روی نوآوری کاهش خواهد یافت.به عبارت روشن‌تر به جای اینکه دانش‌بنیانی فکر کند که چگونه با نوآوری می‌تواند ارزش افزوده بیشتری تولید کند به فکر فروش بیشتر محصولات خواهد بود. در این صورت دانش‌بنیان‌ها از رسالت و ماهیت خود خارج می‌شوند. در نتیجه نباید میان شرکت‌های صنعتی دانش‌بنیان موازی‌کاری به وجود بیاید. در اغلب کشورهای پیشرفته اجازه تولید انبوه به شرکت‌های دانش‌بنیان‌ و حوزه‌های نوآوری داده نمی‌شود. در شهرک‌های غیر دولتی فناورانه هم نباید فرآیند تولید انبوه شکل بگیرد. بنابراین زمانی که شرکت‌ها به تولید انبوه رسیدند، باید وارد شهرک‌های صنعتی شوند. در این شرایط شرکت شهرک‌های صنعتی به دلیل استقرار شرکت‌های زایشی بیرون آمده از مراکز دانش و فناوری قوی‌تر می‌شوند. شهرک‌های غیردولتی فناورانه باید با حفظ رسالت توسعه نوآورانه فعالیت کنند تا در نهایت نوآوری‌های خود را به شهرک‌های صنعتی تجاری بفروشند این ایده‌آل‌ترین روشی است که بتوان بین شهرک‌های صنعتی و شهرک‌های خصوصی فناورانه ارتباط برقرار کرد. در غیر این صورت رقابت میان این دو مجموعه به نفع دانش‌بنیان‌ها نخواهد بود. شهرک‌های غیردولتی فناورانه می‌توانند واسطه‌ای میان پارک‌های فناوری و شهرک‌های صنعتی باشند و ارتباط میان این دو را قوی‌تر کنند.با توجه به اینکه احتمالا شهرک‌های غیر دولتی فناورانه نیازمند متراژ‌های بالایی نیستند، شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند بیشتر و بهتر به تقویت بخش‌های تحقیق و توسعه خود بپردازند. این مجموعه‌ها می‌تواند به عنوان پله بعدی دانش‌بنیان‌ها پس از خروج از مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری در نظر گرفته شود. چراکه پارک‌های علم و فناوری در نهایت می‌توانند ۵ تا ۶ سال از عمر یک دانش‌بنیان را به خود اختصاص دهند. از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها نباید بعد از حضور در پارک‌های علم و فناوری رها شوند با استقرار در شهرک‌های غیردولتی فناورانه می‌توانند با تقویت بخش‌های تحیق‌و توسعه درصورت دستیابی به تولید انبوه، در شهرک‌های صنعتی مستقر شوند. درحال‌حاضر به دلیل فقدان چنین حلقه زنجیره‌ای، شرکت‌های دانش‌بنیان بعد از استقرار در پارک‌های علم و فناوری یا رها می‌شوند و یا در زمره شرکت‌های صنعتی قرار می‌گیرند.

کپی‌برداری از توسعه‌یافته‌ها

در این جنس فعالیت‌ها طراحی مدل بسیار مهم است و اگر طراحی استانداردی شکل نگیرد بی‌شک سرانجام مطلوب و مورد نظر را هم نخواهد داشت. همچنین کپی‌برداری هم نباید شکل بگیرد. با توجه به وضعیت اقتصادی و فرهنگ رواج یافته در ایران که تفاوت‌های مشهودی با بسیاری از کشورهای توسعه یافته داریم، نمی‌توانیم با فرمان اروپا و امریکا و حتی کره و ژاپن به راه‌حل مورد نظر رسید. حتی نباید به این سمت برویم که با ایجاد ادبیات‌های جدید یک سری فضاهای جدید و بازی‌های جدید راه بیندازیم.

تفکیک فعالیت‌ها از شرکت شهرک‌های صنعتی

مهدی عباسی- رئیس پارک علم و فناوری استان البرز: با توجه به سیاست چند سال اخیر برای عبور از اقتصاد نفتی با هدف توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و فناوری ، اقدامات قابل توجهی برای توسعه دانش‌بنیان‌ها انجام شده است. خوشبختانه بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور در سطوح بالایی از دانش و فن قرار دارند. به همین دلیل برای توسعه بیشتر، نیازمند فضای کافی هستند تا بتوانند محصول یا خدمت خود را در قالب توسعه یافتگی عرضه کنند. با توجه به فضای فیزیکی محدود پارک‌های علم و فناوری، طرح ایجاد شهرک‌های غیردولتی فناورانه اتفاق مثبتی است که می‌توان به عنوان یک گام رو به جلو از آن نام برد. اما برای کارآیی بیشتر آن باید در محتوای کار دقت بیشتری شود. شرکت‌های شهرک‌های صنعتی، نمونه مشابه شهرک‌های غیر دولتی فناورانه هستند که برای توسعه واحدهای صنعتی متوسط و بزرگ تاسیس شدند. بنابراین برای عدم موازی‌کاری اگر آیین‌نامه مدون مشخصی برای شهرک‌های غیردولتی فناورانه تدوین نشود، ممکن است این فرصت تبدیل به یک تهدید در اکوسیستم دانش‌بنیان به حساب بیاید. بنابراین مدیریت این شهرک‌ها باید با نظارت معاونت فناوری و وزارت علوم تحقیقات و فناوری انجام شود. اگر به لحاظ محتوایی هر اقدامی پیش از اجرا در شفافیت کامل تدوین نشود، امکان دارد شهرک‌های غیردولتی فناورانه در مقابل شرکت شهرک‌های صنعتی به نوعی موازی‌کاری برسند. بی‌شک اگر در کشور هر ارگان و نهادی وظایف خود را در قالبی شفاف عملیاتی کند، بسیاری از مشکلات رفع خواهد شد.

جایی برای ادامه مسیر

شهرک‌های غیر دولتی فناورانه باید زیرساخت‌های لازم برای توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان را فراهم کنند. هدایت، راهبری و رصد دانش‌بنیان‌ها در ذیل وظیفه پارک‌های علم و فناوری است و شهرک‌های غیر دولتی فناورانه باید در نقش ادامه‌دهنده مسیر پارک‌ها در اکوسیستم دانش‌بنیان فعالیت کنند. به عبارت روشن‌تر شرکت‌های دانش‌بنیان نباید به دلیل حضور در بازه زمانی طولانی مدت در پارک‌های علم و فناوری رسوب کنند؛ چراکه این امر موجب اخلال در نقش پارک‌ها می‌شود. بنابراین شهرک‌های غیر دولتی فناورانه یک بازوی کمکی با هدف شکوفایی دانش‌بنیان‌ها خواهد بود. متاسفانه اغلب دانش‌بنیان‌ها بعد از اینکه از پارک‌های علم و فناوری خارج می‌شوند جایی برای توسعه بخش های تحقیق و توسعه ( آر.آند. دی) ندارند و برخی از آنها یا متوقف می‌شوند و یا ممکن است در شهرک‌های صنعتی به ادامه فعالیت بپردازند. این در حالی است که شهرک‌های صنعتی برای توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان تاسیس نشده‌اند. توسعه دانش‌بنیان‌ها نیازمند پیشبرد اهداف در قالبی هدفمند است. با توجه به اینکه کار اصلی پارک‌ها نظارت بر فعالیت‌های دانش‌بنیان است، می‌تواند در همکاری با شهرک‌های غیر دولتی فناورانه نقش جدی در رفع نیازهای فناورانه صنایع داشته باشند. بنابراین هدف اصلی توسعه آر.اند.دی شرکت‌های دانش‌بنیان است. اتفاقی که معمولاً در اثر استقرار طولانی در پارک‌ها به فراموشی سپرده می‌شود. به عبارت دیگر تاسیس شرکت‌های غیردولتی فناورانه یک گام بعدتر از پارک‌های علم و فناوری در اکوسیستم دانش‌بنیان محسوب می‌شود. نباید از مدل شهرک‌های صنعتی برای شهرک‌های غیردولتی فناورانه استفاده کرد و توسعه اکوسیستم دانش‌بنیان با این اقدامات باید با احتیاط بیشتری انجام شود و از مدل‌های روز دنیا بهره گرفت. برای مثال شرکت‌های دانش‌بنیان نباید درگیر یافتن زمین و پرداخت شارژ و موضوعات این چنینی باشند. در نتیجه توصیه می‌شود مدل جدید برای ارائه خدمات به دانش‌بنیان‌های در شهرک‌های غیردولتی فناورانه در نظر گرفته شود تا به تله گذر از نوآوری برای تولید بیشتر نیفتند.خن پایانی

سخن پایانی

ایجاد شهرک‌های غیر دولتی فناورانه می‌تواند خبر خوشی برای دانش‌بنیان‌ها باشد چراکه انتظار می‌رود فضایی فراخ‌تر از پارک‌های علم و فناوری با هدف توسعه آر.اند.دی طراحی شده باشد. اما موفقیت در این مسیر مستلزم تدوین اصولی و شفاف ماهیت این شهرک‌ها متفاوت با عملکرد شهرک‌های صنعتی است. ضمن اینکه غیر دولتی بودن این ساختار نباید منجر به حذف حمایت‌های دولتی از اکوسیستم دانش‌بنیان و دست کم شرکت‌های مستقر در این شهرک‌ها شود.