حذف دلار از معاملات تجاری؛ شعاری که از دی ۸۵ با ابلاغ مصوبه جایگزینی یورو و ارزهای دیگر به‌جای دلار آغاز شد. این تنها خبری است که نشان از شروع تلاش‌هایی ناموفق برای حذف دلار از مناسبات اقتصادی کشور از سال‌های گذشته دارد و پس از آن سال‌ها در این زمینه سکوت شد. حال در سال ۱۴۰۲ با عضویت ایران در گروه‌های مختلف مانند شانگهای، بریکس و... باز هم زمزمه‌های دلارزدایی به گوش رسید. به‌عقیده مسئولان، الزام استفاده از دلار در تجارت خارجی به‌دلیل تحریم‌ها تاکنون هزینه تجاری ایران را به‌شدت افزایش داده و تا جای امکان باید به‌سراغ حذف دلار از تجارت خارجی رفت. در حالی که دولت بر ضرورت دلارزدایی تاکید دارد، بسیاری از کارشناسان این امر را باتوجه به شرایط مراودات تجاری، نشدنی می‌دانند. تلاشی حدود ده‌ساله برای دلارزدایی از اقتصاد وجود دارد که شاید عدم تحقق آن مهر تاییدی بر نظرات کارشناسان باشد. با حذف دلار باید مراودات تجاری ما با برخی از کشورها به‌صورت تهاتری صورت گیرد که این روش تاثیرات منفی بسیاری دارد.موارد فوق در حالی بیان می‌شود که رئیس‌جمهوری در اردیبهشت ۱۴۰۲گفت: در دولت دبیرخانه‌ای فعال شده که روابط ارزی ایران با دنیا را تغییر می‌دهد. این دبیرخانه بندناف قدرت دلار را می‌برد تا ارزش پول ملی را بیشتر کند.حال باید دید ایران نیز مانند روسیه باتوجه به شرایط اقتصادی فعلی توان چنین ریسکی را برای مقابله با تحریم‌ها دارد؟

دلارزدایی با قطب مثبت و منفی

دلارزدایی به‌معنای کاهش یا حذف استفاده از دلار امریکا در تجارت و اقتصاد یک کشور است. این در حالی است که دلارزدایی با تاثیر منفی بر تجارت می‌تواند موجب کاهش قدرت خرید و کاهش ورود کالاها و خدمات به کشور و در نتیجه کاهش رشد اقتصادی شود. همچنین این امر می‌تواند باعث کاهش تجارت بین‌المللی و کاهش رقابت‌پذیری به‌دلیل افزایش هزینه‌های تجاری شود. از سوی دیگر دلار امریکا به‌عنوان یک ارز پذیرفته‌شده برای سرمایه‌گذاری خارجی استفاده می‌شود و دلارزدایی باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش نرخ بیکاری در کشور خواهد شد. علاوه بر این تغییر ارز مرجع ممکن است منجر به نوسانات نرخ ارز شود، در حالی که نوسان نرخ ارز نیز بر صادرات و واردات تاثیرگذار است؛ در نتیجه امکان برنامه‌ریزی و پیش‌بینی برای کسب‌وکارها دشوارتر خواهد شد.البته دلارزدایی اثرات مثبتی هم بر تجارت خواهد داشت. این اقدام می‌تواند باعث تنوع و انعطاف‌پذیری در تجارت یک کشور شود. با کاهش وابستگی به دلار امریکا، کشورها می‌توانند روابط تجاری خود را با سایر کشورها توسعه دهند و از ارزهای دیگری به‌جای دلار استفاده کنند که این امر موجب افزایش رقابت، توسعه بازارهای جدید و افزایش حجم تجارت بین‌المللی خواهد شد. با کاهش استفاده از دلار، کشورها می‌توانند ریسک نرخ ارز را کنترل و از تقلبات بازار ارز در معاملات خارجی جلوگیری کنند. از سوی دیگر با کاهش وابستگی به دلار امریکا، کشورها می‌توانند استقلال اقتصادی خود را تقویت و سیاست‌های مالی و پولی خود را براساس نیازها و شرایط داخلی خود تنظیم کنند.بررسی‌های آماری نشان می‌دهد دلار ۵۸درصد ذخایر خارجی رسمی اعلام‌شده جهان را تشکیل می‌دهد و حدود ۷۰درصد معاملات جهانی در سال۲۰۲۲ با این ارز انجام شده است.

دلارزدایی، داشته‌های تجاری را نیز می‌گیرد

جمشید نفر، کارشناس تجارت درباره کاهش وابستگی اقتصاد به دلار یا دلارزدایی به صمت گفت: ابتدا باید سهم دلار در میان ارزهای مورداستفاده در تجارت بین‌الملل را بررسی کرد. هنگامی که سهم دلار در معاملات تجاری بی‌نهایت بالا است، در صورت معامله با هر ارز دیگری در نهایت باید آن ارز تبدیل به دلار شود. البته شاید دلارزدایی از معاملات تجاری با صرف مدت زمان بسیار طولانی امکان‌پذیر باشد، اما باید به روابط تجاری با پول‌های محلی کشورهای متعددی بپردازیم که تحت سلطه تحریم ایران نباشند. اما براساس بررسی‌های صورت‌گرفته دلارزدایی نه‌تنها تاثیر مثبتی بر اقتصاد ایران نخواهد داشت، بلکه موارد مثبت فعلی را نیز از ایران خواهد گرفت. در نتیجه باید ارزیابی کرد که ایران در شرایط سخت تحریمی قادر به دلارزدایی است یا خیر.

وی با اشاره به اینکه چین شریک تجاری اصلی ایران است، افزود: در حال‌ حاضر چین، دومین تاجر بزرگ دنیا است که با دلار کار می‌کند و بی‌شک منافع و اهمیت ایران در مقابل کشوری مانند امریکا برای چین صفر است. در نتیجه چین وارد بازی دلارزدایی در تجارت با ایران نخواهد شد و روسیه تنها کشوری است که به‌علت شرایط مشابه با ایران حامی دلارزدایی در معاملات تجاری است. این در حالی است که معاملات ارزی با روسیه هزینه‌های گزافی برای ایران دارد. تجارت خارجی حاشیه سود بسیار کمی دارد؛ در نتیجه اگر دلارزدایی هم هزینه‌هایی را به کشور تحمیل کند، کار بسیار سخت خواهد شد.

بانک مرکزی مقصر است

نفر با تاکید بر ضرورت تغییر رویه اساسی در بخش‌های مختلف کشور گفت: ایران باید در روند تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خود تجدیدنظر اساسی کند؛ در غیر این صورت همه برنامه‌ها با شکست مواجه خواهد شد.این کارشناس تجارت با انتقاد از روند بانک مرکزی اظهار کرد: یکی از دلایل اصلی عدم موفقیت در دلارزدایی، عملکرد بانک مرکزی است. ریال تنها توسط بانک مرکزی چاپ می‌شود، اما با چاپ بی‌حساب‌وکتاب، ریال در مسیر رانت‌های مختلف حرکت می‌کند. بر این اساس اگر بانک مرکزی به وظایف خود به‌درستی عمل کند، لازم نیست با الزام به رفع تعهد ارزی کار صادرکنندگان یا فعالان تجاری را سخت‌تر کند. در این صورت صادرکنندگان می‌توانند با کشورهای همسایه معاملات ریالی انجام دهند؛ به این ترتیب که بازرگانان کشورهای همسایه محصول را درب کارخانه با پول ملی خریداری کنند. با این روش دلار وارد کشور و در صرافی‌ها تبدیل به ریال می‌شود، اما این روند برای ما امکان‌پذیر نیست و بانک مرکزی برای رفع تعهد ارزی به صادرکننده فشار می‌آورد. در هر حال وقتی در معاملات کشور حتی احترامی برای پول ملی خود قائل نیستیم، پس از دلار نیز ارزهای دیگری را بی‌ارزش قلمداد می‌کنیم و با این روند ریال ایران به‌سرعت بی‌ارزش می‌شود.

ایران فرق دارد

نفر با اشاره به تصمیمات اعضای بریکس و شانگهای برای دلارزدایی بیان کرد: کشورهای عضو گروه‌های مختلف مانند شانگهای، بریکس و... با وضعیت مطلوب اقتصادی و به‌دور از تحریم آینده‌نگری می‌کنند، زیرا امریکا بزرگ‌ترین کشور بدهکار دنیا است و اگر همه سرمایه آنها دلار باشد با ورشکستگی امریکا سرمایه‌های خود را از دست خواهند داد؛ در نتیجه تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی درستی در راستای دلارزدایی خواهند داشت. این در حالی است که ایران به‌دلیل تحریم‌های موجود و شرایط بد اقتصادی قصد دلارزدایی دارد.

نوسان ارز، عامل رشد تجارت!

این کارشناس تجارت با اشاره به اینکه بخش اعظم رشد تجارت به‌دلیل نوسانات نرخ ارز است، گفت: طی سال‌های اخیر رشد نرخ ارز موجب شد صادرات کشور زمین‌گیر نشود. در حالی که این روند اصلا خوب نیست و به اقتصاد کشور ضربه می‌زند، زیرا صادرات کشور باید متناسب با افزایش نرخ دلار رشد پیدا می‌کرد.

بهم زدن ساختار دلار در دنیا بعید است

ابوالفضل روغنی گلپایگانی، عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به نظرات منفی برخی از کارشناسان در زمینه دلارزدایی در معاملات تجاری به صمت گفت: در دنیا اختلاف‌نظرهای بسیاری در زمینه تجارت و معاملات آن وجود دارد. واقعیت این است که خلاف عدم تمایل برخی از کشورها، دلار مبنای نظام مالی دنیا است و آنقدر این ابزار قوی است که با گذشت سال‌ها تلاش برای دلارزدایی از معاملات تجاری موفقیتی در این زمینه حاصل نشده است. بسیاری از گروه‌ها مانند شانگهای یا بریکس هدف اصلی خود را حذف دلار از معاملات تجاری می‌دانند، اما روند حذف دلار از معاملات تجاری در کشورهای مختلف چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. در کل جایگزینی پول دیگری در معاملات تجاری به‌جای دلار یکی از مسیرهای درست دور زدن تحریم‌ها است.

وی با اشاره به تاثیرات منع ۱۴ بانک عراقی توسط امریکا از ارائه خدمات در زمینه تجارت ایران و عراق، گفت: عراق یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران در بخش صادرات محسوب می‌شود و با مشکلاتی که بانک مرکزی امریکا برای عراق به‌وجود آورد، ایران حدود ۳۰ درصد صادرات خود را از دست داد. در واقع براساس این منع، بانک‌هایی که از معامله با دلار محروم هستند، علاوه بر حق معامله بین‌المللی با ارزهای غیر از دلار امریکا، از آزادی کامل در معامله با دینار عراق در خدمات مختلف سیستم بانکی عراق برخوردارند.

این عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به اینکه چین بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده کالا به جهان است، افزود: باوجود قدرت چین هنوز شاهد حذف دلار و استفاده از یوآن در مبادلات تجاری این کشور نبوده‌ایم. ایران نیز بیشترین مراودات تجاری خود را با چین دارد، اما هنوز امکان حذف دلار در مبادلات تجاری دو کشور فراهم نیست. در بسیاری از توافقات تجاری دلارزدایی مبنا قرار داده شده، اما به آن عمل نشده، چراکه براساس ساختار اقتصاد دنیا مبنای مبادلات فعلا دلار است و بانک مرکزی امریکا نیز این روند را کنترل می‌کند.

دلیل اصلی دلارزدایی، دور زدن تحریم‌ها

روغنی گلپایگانی با بیان اینکه با حذف دلار از معاملات تجاری موافق است، گفت: دلیل اصلی موافقت با دلارزدایی، قرار داشتن ایران در شرایط تحریمی است. باتوجه به این شرایط برای حل مشکلات صنعت، تجارت و تولید باید پول دیگری جایگزین دلار شود اما بهم زدن این ساختار بعید است.

حذف دلار از معاملات کوچک

این عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به حذف دلار در معاملات با کشورهای همسایه اظهار کرد: از نظر کارشناسی این موضوع درست است که حذف دلار باید از حجم کوچک معاملات آغاز شود، اما به‌هر حال دلارزدایی نیازمند چارچوب، زیرساخت‌ها و مکانیسم‌های بین‌المللی درست است.

سخن پایانی

بی‌شک خروج دلار از معاملات تجاری و تبدیل آن به یک پول متداول، موجب کاهش سلطه اقتصادی امریکا بر جهان خواهد شد، اما این امر نیازمند تغییراتی ساختاری است و ریسک‌های زیادی به همراه دارد، زیرا به‌عقیده کارشناسان ایران در فشار تحریم و با ارزش فعلی پول ملی‌اش نه‌تنها در این مسیر سودی حاصل نمی‌کند، بلکه ممکن است روابط تجاری فعلی خود را نیز از دست بدهد.