این اصل در در بیانیه ریو و دستور کار ۲۱ که طی کنفرانس سازمان ملل متحد در مورد محیط‌زیست و توسعه در ریودوژانیرو در سوم تا چهاردهم ژوئن ۱۹۹۲ به تصویب رسید، گنجانده شده است. برای توسعه پایدار ۷ ضرورت استراتژیک تعریف شده است. احیای رشد؛ تغییر کیفیت رشد؛ برآوردن نیازهای ضروری برای مشاغل، غذا، انرژی، آب و بهداشت؛ تضمین سطح پایدار جمعیت؛ حفظ و تقویت پایگاه منابع؛ جهت گیری مجدد فناوری و مدیریت ریسک و ادغام محیط‌زیست و اقتصاد در تصمیم گیری. در گزارش امروز صمت الزامات توسعه معدن و صنایع معدنی را از دیدگاه اردشیر سعدمحمدی، مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات و علی امرائی، مدیرعامل شرکت صنایع معدنی فولاد سنگان مورد بازخوانی قرار داده‌ایم.

خلق مزیت رقابتی

اردشیر سعدمحمدی، مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات: بخش معدن و صنایع معدنی و فلزی در آستانه انقلاب و تحولی اساسی قرار گرفته است. ظهور فناوری‌های جدید در حوزه فرآیندهای معدنکاری، فرآوری مواد معدنی و تولید محصولات نهایی عرصه رقابتی خاصی را برای فعالان این حوزه ایجاد می‌کند که همسویی با آنها، پیش‌نیاز اصلی بقا و حفظ جایگاه است. موضوع تحولات دیجیتال نیز یکی از روندهای مهم امروز جهان برشمرده می‌شود که بخش صنعت و اقتصاد جهان را در آستانه یک انقلاب جدید قرار داده است. در واقع این تحولات که به معنای ایجاد قابلیت‌های جدیدی در حوزه هوشمندسازی، بهبود فرآیندها و آمیختن آنها با فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات است، با پدیدآوردن مزیت رقابتی، موفقیت بنگاه در محیط کسب‌وکار را تضمین می‌کند. ظهور تکنولوژی‌های نوین و ورود آنها به بخش معدن و صنایع معدنی و فلزی نیز با تحولات گسترده‌ای در این حوزه‌ها همراه بوده، به طوری که این بخش را نیز در مسیر تحول دیجیتال و حرکت به سوی انقلاب صنعتی چهارم سوق داده است. فعالیت‌های معدنی و تولید فلزات در جهان امروز با سرعت بالایی به سمت هوشمندسازی و گسترش استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی، کنترل از راه دور، ماشین‌آلات خودران و … حرکت می‌کنند، موضوعی که در ایران نیز، نه به عنوان یک انتخاب، بلکه به عنوان یک الزام و یک مولفه ضروری برای بخش معدن باید به آن نگریسته شود.

کلید توسعه معادن

اینترنت اشیا یکی از مهم‌ترین فناوری‌هایی است که امکان حرکت به سمت هوشمندسازی را فراهم می‌سازد. این فناوری می ‎ تواند تاثیر شگرفی را در همه حلقه‌های زنجیره، از اکتشاف تا فرآوری ماده معدنی و تولید محصول نهایی به دنبال داشته باشد. علاوه بر این، داده‌های حاصل از عملیات اکتشاف، معدنکاری و … را می‌توان به وسیله هوش مصنوعی تجزیه و تحلیل کرد و به نتایج دقیق‌تری رسید. حتی می‌توان از تکنولوژی بلاک‌چین برای ارتقای امنیت، حفظ اطلاعات و جلوگیری از حملات سایبری در این بخش بهره‌مند شد. اگرچه پیاده‌سازی فرآیندهای تحول دیجیتال و‌گذار از روش‌ ‎ های سنتی زمان‌بر و پرهزینه است، اما با بهبودی که در این حوزه حاصل می‌شود، می‌توان رشد سود و نرخ بازگشت سرمایه بالایی را برای شرکت‌ها متصور بود. باید توجه داشت که عیار ذخایر اغلب معادن کشور کاهش یافته است و استفاده از تکنولوژی‌های روز دنیا برای کاهش خطا و افزایش دقت عملیات حفاری و فرآوری ضرورت دارد. علاوه بر این بخشی از مواد معدنی با عیار بالا نیز در عمق‌های بسیار پایین‌تر از سطح زمین قرار گرفته‌اند. بنابراین هوشمندسازی در اکتشاف ماده معدنی و انجام عملیات معدنکاری نقشی مهم و کلیدی ایفا می‌کند.

پیوند ایده‌های علمی با صنعت

با توجه به شرایط فعلی عملکرد بخش معدن کشور به جرات می‌توان گفت اگر برنامه‌ریزی دقیقی برای حرکت پرشتاب بخش معدن و صنایع معدنی به سوی فناوری‌های نوین و هوشمندسازی آغاز نشود، این بخش فاصله زیادی با دنیا و تحولات جهانی خواهد گرفت. باید توجه داشت که وجود چالش‌های فراوان در بخش معدن و صنایع معدنی کشور، سرعت رقابت این بخش در مقیاس جهانی را کاهش داده است و باید برنامه‌ریزی مدون و جدی‌تری برای توسعه هوشمندسازی حلقه‌های مختلف زنجیره ارزش در دستور کار قرار بگیرد. داشتن نگاه همه ‎ جانبه و بلندمدت به توسعه، لازمه دسترسی به سطح بالاتری از تکنولوژی و حرکت پرشتاب در راستای انقلاب صنعتی چهارم است.

معدن‌کاری سبز

علی امرائی، مدیرعامل شرکت صنایع معدنی فولاد سنگان: وقوع انقلاب‌‌‌های علمی به پدیده‌‌‌ای اجتناب‌‌‌ناپذیر تبدیل شده است. فاصله زمانی میان انقلاب کشاورزی تا انقلاب بورژوازی به نسبت فاصله میان انقلاب سوم و چهارم صنعتی به طرز شگفت‌‌‌آوری کاهش یافت و انقلاب چهارم هنوز به تکامل نرسیده، صحبت از پنجمین انقلاب به میان آمده است. البته درهم‌تنیدگی مرزها از انقلاب صنعتی سوم ( TIR ) به بعد به گونه‌‌‌ای است که گاه دسته‌‌‌بندی شاخص‌‌‌های انقلاب را نیز با تردید مواجه می‌کند. امروزه مسئله اصلی یافتن راه‌‌‌حل منطقی میان توسعه صنعت و حفاظت از محیط‌زیست است. انقلاب‌‌‌های سوم و چهارم صنعتی گامی موثر و علمی در این مسیر بوده است. اصولا نه می‌توان به بهانه محیط‌زیست و حفظ یکپارچگی اکوسیستم و تنوع زیستی و دغدغه روزافزون دوستداران این حوزه، خط بطلان بر رشد و توسعه صنعتی به عنوان یکی از ملزومات اقتصادی توسعه پایدار کشید و نه زیست کره را قربانی توسعه صنعتی کرد. آنچه به وضوح مشخص است، توسعه صنعتی اعم از معدن و فولاد تا صنایع الکترونیک و مخابراتی و انرژی، زنجیره‌‌‌ای از ارزش افزوده را به وجود می‌‌‌آورند که نهایتا رشد، رفاه، کارآیی و پویایی اجتماعی را به دنبال خواهد داشت. این مهم خود بر شاخص‌‌‌هایی مانند همبستگی اجتماعی، توانمندسازی جوامع و توسعه نهادی به عنوان شاخص‌‌‌های اجتماعی توسعه پایدار موثرند. نگاهی دقیق نشان می‌دهد حل مناقشه میان رشد و توسعه صنعتی و حفاظت از محیط‌زیست کلید تکامل سه‌وجهی توسعه پایدار است. در این میان رشد علم، موجبات حرکت سریع به سمت توسعه صنعتی را فراهم می‌‌‌آورد. شاید بتوان مولفه مهم دستاوردهای علمی نوین را تناسب و حساسیت آنها به اکوسیستم کره دانست. یافته‌‌‌های جدید علمی- صنعتی در قالب طرح توسعه پایدار به همان اندازه که بر توسعه صنعتی و رشد اقتصادی تاکید دارد، به مقوله محیط‌زیست و مسائل اجتماعی نیز حساس است. امروزه بخش معدن و فولاد به‌ عنوان یک مولفه مهم و راهبردی در صنعت و اقتصاد مطرح می‌شود. از آنجا که فرآیند توسعه، ارتباط مستقیمی با منابع طبیعی دارد و بخشی از محیط‌زیست تحت‌الشعاع قرار خواهد گرفت و هم حساسیت حامیان محیط‌زیست را تشدید می‌کند اما پذیرش این نکته که توسعه صنعتی و محیط‌زیست در یک قالب قرار دارند بخشی از راه‌‌‌حل نهایی این مناقشه است. به واسطه رشد علمی صنایعی مانند فولاد، مس و سایر فلزات، به‌ دلیل استحصال مواد اولیه از دل طبیعت از ابتدای زنجیره تا انتها به دنبال راهکاری جایگزین هستند. وقوع انقلاب سوم صنعتی و متعاقب آن انقلاب چهارم، ایده و آرزوی ورود به دوران پساکربن را بیش از هر زمان به تحقق نزدیک کرده است.

دریچه‌ای رو به آینده

امروزه در کنار فولاد سبز سخن از معدن‌کاری سبز متداول و مرسوم شده است. پدیده‌‌‌ای که دو دهه از عمر آن می‌‌‌گذرد، دریچه‌‌‌ای را در بخش معدن گشوده که از مهم‌ترین اثرات و نتایج آن صیانت از محیط‌زیست است. استفاده از روش‌های سنتی و تجهیزات با فناوری قدیمی در مراحل اکتشاف، استخراج و حمل باعث افزایش ضریب آسیب به اکوسیستم معادن شده بود. درحال‌حاضر به‌کارگیری تجهیزات ماهواره‌‌‌ای و عمق‌‌‌سنجی و کانی‌‌‌سنجی در کشورهای پیشرو بخش معدن مانند چین، استرالیا، سوئد و… توانسته است نتایج رضایت‌بخشی را به ثبت برساند. در مراحل بعدی استفاده از فناوری‌‌‌های نوین به جای روش قدیمی‌‌‌تر در مرحله فرآوری و افزایش فرآوری کانسنگ‌‌‌ها، باعث کاهش اثرات نامطلوب زیست‌محیطی شده است.

استخراج عمقی هوشمند

استفاده از فناوری استخراج زیرزمینی معادن از دیگر راهکارهای سودمند و حافظ محیط‌زیست در بخش معدن است که تاثیر بسزایی بر همگونگی و پایداری وجوه توسعه دارد. البته باید اذعان کرد این مسئله نیازمند بازطراحی برنامه‌‌‌های کلان بخش معدن و سیاست‌گذاری‌‌‌های دقیق علمی است اما این اقدام در کنار استراتژی تبدیل معادن متروکه به موزه می‌تواند راهکاری مهم در تقویت فرآیند توسعه پایدار باشد. در حالی که کشورهای مختلف دنیا به سمت معدنکاری سبز حرکت می‌کنند، ضروری است که ایران نیز با دارا بودن ظرفیت معدنی بالا و پهنه‌‌‌های معدنی مختلف در کنار مزیت نیروی انسانی مناسب، برای رقابت‌‌‌پذیری بالاتر در بازارهای جهانی، حفظ بازه ارزش افزوده ناشی از صادرات محصولات باکیفیت منطبق بر استانداردهای زیست‌محیطی، در این مسیر به صورت جدی‌‌‌تر گام بردارد. در این راستا تدوین استراتژی سطح کلان، استفاده از فناوری‌‌‌های روز دنیا در تمامی زنجیره از اکتشاف تا حمل، تجهیز ناوگان حمل در معادن، تغییر شیوه‌‌‌های انفجاری و استفاده از ظرفیت بخش خصوصی با لحاظ قوانین بالاسری راهگشاست.

سخن پایانی

توسعه پایدار اغلب به اشتباه به عنوان تمرکز صرف بر مسائل زیست محیطی تعبیر می‌شود اما در واقع این مفهوم بسیار گسترده‌تر است زیرا سیاست توسعه پایدار شامل سه حوزه سیاست کلی است که عبارتند از: اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی. مسائل زیست‌محیطی هم یکی از مولفه‌های استراتژیک هستند اما بین این مولفه و سایر مولفه‌ها باید تعادل برقرار باشد؛ در غیر‌این‌صورت توسعه پایدار سرابی بیش نخواهد بود.