دست‌اندازی در مسیر تخریب
پیکر کره زمین هر روز از انواع آلاینده‌ها و تخریب‌ها زخمی‌تر می‌شود. گرچه فعالیت‌های انسانی با آغاز تمدن همواره اثرات گوناگونی بر محیط‌زیست گذاشته اما روند تخریب محیط‌زیست با شروع انقلاب صنعتی و توسعه سرمایه‌داری جهانی و گسترده شدن بازارهای آن روندی صعودی گرفته است.
گرچه بسیاری از پیامدهای محیط‌زیستی، اقتصادی و اجتماعی تخریب کره زمین قابل پیش‌بینی یا دست‌کم قابل حدس بود اما تا زمانی که پیشرفت ویرانگر توسعه در چرخه‌های سودآور اقتصادی اخلال ایجاد نکرده بود، کشورها به فکر چاره برای جلوگیری از این تخریب‌ها نیفتادند. با این‌وجود این راهکارهای حداقلی با اجرای نصفه و نیمه، تنها از سوی برخی کشورهای شمال و توسعه‌یافته انجام شده و همچنان روند تخریب محیط‌زیست با شدت هر چه تمام به‌پیش می‌رود. یکی از ابزارهایی که کشورهای شمال مطرح کرده‌اند تا از میزان آسیب‌های فعل‌وانفعالات مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی بر محیط‌زیست کم کنند، مالیات سبز یا محیط‌زیستی بوده است.
«مالیات» و «آلاینده»ها در یک قاب
یک تعریف کلی از مالیات عبارت است از عوارضی که دولت بر انواع و اقسام درآمدهای شهروندان خود می‌بندد و آنها را موظف به پرداخت آنها می‌کند. مالیات بخش بزرگی از درآمدهای دولت را تشکیل داده و با اخذ آنها نسبت به هزینه این درآمدها در کارهای عمرانی و زیربنایی، افزایش رفاه عمومی و سلامت جامعه، کاهش فاصله بین فقیر و غنی اقدام کرده و به اهداف کلان خود در سطح جامعه نزدیک می‌شود. این نوع مالیات یکی از مولفه‌های ایجاد اقتصاد سبز است. اقتصاد سبز؛ یعنی اقتصادی که بدون آسیب و ضرر زدن به محیط‌زیست باشد و برای همین این عوارض از شرکت‌های دارای آلاینده اخذ می‌شود تا برای جبران آلاینده‌ها و حذف آنها مصرف شود.
در تعریف آلاینده نیز می‌توان گفت که آلاینده به هرگونه ماده مضر اعم از گازها، بخارات، دود، گردوغبار، مواد شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیک گفته می‌شود که پس از ورود به محیط‌زیست اعم از آب و خام و... باعث از بین رفتن آنها یا تغییر کیفیت می‌شود. برخی شرکت‌ها مانند پالایشگاه‌ها، شرکت‌هایی که فاضلاب تولیدی آنها حاوی مواد شیمیایی و صنعتی است و بسیاری دیگر در زمره این صنایع قرار خواهند گرفت و مشمول این قانون می‌شوند.
برای این نوع عوارض مانند سایر خراج‌ها، در قانون مبلغ مشخصی تعریف‌شده و مودیان و مشمولان آن باید در موعد مقرر آن را پرداخت کنند. مالیات سبز در بهترین حالت یک درصد نرخ فروش و درآمد ناشی از تولید پس از کسر کامل هزینه‌هاست.
دولت باید پس از دریافت این مالیات آن را در بهبود و ارتقای محیط‌زیست و همچنین برای از بین بردن آلاینده‌های محیط‌زیستی و تکنولوژی‌های مربوط به آن هزینه کند تا در یک چرخه منظم و فرآیند برنامه‌ریزی‌شده محیط‌زیست سالم و پاکیزه بماند. این در حالی است که گاهی دولت‌ها به‌ویژه در جهان سوم عموما درآمد ناشی از دریافت این نوع مالیات را در کارهای دیگر هزینه کرده و سهم قابل‌توجهی از آن صرف محیط‌زیست نمی‌شود. به همین دلیل، کشورهای پیشرفته قوانینی تدوین کرده‌اند تا بتوانند از کشورهای صنعتی و آلوده‌کننده محیط‌زیست این مبالغ را دریافت و برای محیط‌زیست مصرف کنند.
مالیات سبز؛ مجازات‌ها و مشوق‌ها
فاطمه دلیر، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: مالیات‌های محیط‌زیستی که به‌عنوان مالیات‌های سبز یا مالیات آلودگی نیز شناخته می‌شوند، طیف گسترده‌ای از هزینه‌های قانونی بر مشاغل و افراد خصوصی هستند و هدف از آن کاهش اقداماتی است که به محیط‌زیست آسیب وارد می‌کند. دودسته مالیات محیط‌زیستی وجود دارد که دسته نخست با هدف مجازات افرادی است که به اکوسیستم آسیب می‌رسانند، اخذ می‌شود و دسته دوم بر پایه ایجاد مشوق‌های لازم از استفاده از روش‌ها و تکنولوژی‌های دوستدار محیط‌زیست تعریف می‌شود. دلیر گفت: مالیات‌های محیط‌زیستی با هدف درآمدزایی و اجرای تعهدات کشورها درباره تغییرات آب‌وهوا و توسعه پایدار در دستور کار بسیاری از کشورهای در حال‌توسعه قرار می‌گیرد. یکی از مالیات‌های سبز، مالیات کربن بوده و هدف آن کمک به کشورها برای دستیابی به کاهش ۸۰ درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای مضر تا سال ۲۰۵۰ و استحصال انرژی بیشتر از وسایل پایدار و سبز است. وی افزود: در حقیقت این سیاست مالیاتی با هدف محدود کردن انتشار گازهای گلخانه‌ای در راستای جلوگیری از تغییرات اقلیمی اجرایی شده است. این مالیات مطابق با تعهداتی است که کشورها تحت توافقنامه پاریس پذیرفته‌اند. مالیات‌های کربن بر انتشار گازهای گلخانه‌ای قیمتی می‌گذارد و در نتیجه شرکت‌ها را برای سرمایه‌گذاری در فناوری پاک‌تر یا روی آوردن به شیوه‌های کارآمدتر ترغیب می‌کند. به همین ترتیب، مصرف‌کنندگان ممکن است تشویق شوند تا در بهره‌وری انرژی سرمایه‌گذاری کنند، عادات سبک زندگی خود را تغییر دهند یا در صورت وجود گزینه‌ها، به اشکال پاک‌تر انرژی روی بیاورند. علاوه بر این، می‌توان از درآمدهای اضافی برای سرمایه‌گذاری در توسعه پایدار استفاده کرد.
مزایای مالیات سبز
این کارشناس محیط‌زیست گفت: این‌گونه مالیات‌ها، دارای مزایای متعددی هستند. از جمله این مزایا استفاده از فناوری کنترل آلودگی است؛ بنابراین در جریان این فرآیند هزینه‌ها کاهش یافته و نوآوری در زمینه فناوری کاهش آلودگی افزایش پیدا می‌کند که دلیل آن، افزایش ماندگاری جایگاه صنعتی برای تولیدکنندگان چنین فناوری است. دلیر با اشاره به ایجاد درآمد از محل اخذ مالیات سبز برای دولت مؤسس گفت: طرفداران این سیستم ادعا می‌کنند این درآمد مالیاتی می‌تواند جبران‌کننده کسری سایر مالیات‌ها مانند مالیات بر درآمد و... باشد. این منبع درآمد همچنین می‌تواند صرف رفع مشکل محیط‌زیستی شود.
تجارب سبز کشورها
این کارشناس محیط‌زیست بیان کرد: در جهان الگوهای موفقی برای اخذ مالیات‌های حمایتگر محیط‌زیستی وجود دارد که می‌توان به مالیات کیسه‌های پلاستیکی در ایرلند، طرح بازپرداخت سپرده در فنلاند، مالیات دفن زباله در انگلستان، مالیات NOx در سوئد و مجوز ماهیگیری در ایرلند اشاره کرد. وی با اشاره به قانون مالیات کیسه‌های پلاستیکی در ایرلند گفت: در سال ۲۰۰۲، ایرلند مالیات ۰.۱۵ یورویی برای کیسه‌های پلاستیکی در محل فروش را اجرایی کرد که در سال ۲۰۰۷ به ۰.۲۲ یورو افزایش یافت. هدف از این مالیات، کاهش مصرف و اثرات نامطلوب زباله کیسه‌های پلاستیکی بر چشم‌انداز بود. درنتیجه، کیسه‌های پلاستیکی دور ریخته شده از ۵ درصد کل آلودگی زباله در سال ۲۰۰۱ به ۰.۱۳ درصد در سال ۲۰۱۵ کاهش یافت. این مالیات ۲۰۰ میلیون یورو در یک دوره ۱۲ ساله ایجاد کرد و درآمد حاصله صرف تامین مالی پروژه‌های محیط‌زیستی در سراسر کشور شد. مالیات کیسه‌های پلاستیکی ایرلندی به‌عنوان یکی از موفق‌ترین و با استقبال‌ترین اقدامات محیط‌زیستی معرفی‌شده در نظر گرفته می‌شود. وضع چنین مالیات‌هایی در ایران نیز می‌تواند بسیار کارآمد باشد و در صورت درست اجرا شدن، انتشار آلاینده‌ها را در بازه زمانی مناسب کاهش دهد.
توسعه در گرو صیانت از محیط‌زیست
حمیدرضا رجبی، کارشناس امور انرژی درباره نقش اعمال مالیات سبز در کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی به صمت گفت: یکی از عمده‌ترین چالش‌های فراروی دولت‌ها، بحران‌های محیط‌زیستی است؛ از همین‌رو دولت‌ها می‌کوشند با اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌های گوناگون، بر مشکلات این حوزه فائق آیند. مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی نه‌تنها تهدیدی برای مصرف آینده این منابع است، بلکه آثار منفی محیط‌زیستی نیز بر آن مترتب خواهد بود. این کارشناس امور انرژی ادامه داد: توسعه سایر بخش‌های اقتصادی و اجتماعی در گرو پایداری و کارکرد درست محیط‌زیست معنا و مفهوم پیدا می‌کند. چنانچه همزمان با صنعتی شدن یک جامعه به موضوع محیط‌زیست توجه نشود، نه‌تنها توسعه اقتصادی حاصل نخواهد شد، بلکه گرفتاری‌های زیادی به بار می‌آید که منافع حاصل از توسعه کشور در بلندمدت را می‌بلعد.
وی با بیان اینکه اخذ مالیات سبز اصولی‌ترین راهکار برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و آلایندگی آنهاست، گفت: در ایران مبنای استفاده انرژی، سوخت‌های فسیلی است؛ بنابراین باید سازکاری در نظر گرفته شود که مصرف سوخت به حداقل کاهش یابد. این کارشناس امور انرژی وضع مالیات بر فعالیت‌های آلاینده به‌ویژه استفاده از سوخت‌های فسیلی را برای کشور امری ضروری تلقی کرد و افزود: هدف از وصول برخی مالیات‌ها بیش از آنکه افزایش درآمدهای مالیاتی دولت باشد، تنظیم رفتار مصرف‌کنندگان و فعالان اقتصادی است؛ به‌گونه‌ای که در کشورهای توسعه‌یافته از ابزار مالیات به‌منظور کاهش ایجاد آلودگی استفاده می‌کنند، زیرا اگر در اخذ مالیات سبز غفلت شود، نسل آینده هزینه گزافی به‌خاطر از بین رفتن محیط‌زیست به‌واسطه آلاینده‌ها پرداخت خواهد کرد. وی با اشاره به اینکه شدت انرژی، میزان استفاده از انرژی برای میزان مشخصی تولید را نشان می‌دهد، گفت: بالا بودن شدت مصرف انرژی نشانگر مصرف بیشتر انرژی برای تولید مشخصی است. مثلا اگر شدت مصرف انرژی در حالت اول، 2 برابر حالت دوم باشد، یعنی در حالت اول برای تولید میزان برابری کالا، 2 برابر حالت دوم انرژی مصرف شده است. از آنجایی که این میزان مصرف انرژی به محیط‌زیست آسیب می‌زند، باید قوانینی بازدارنده در راستای کاهش شدت مصرف انرژی وضع شود که اخذ مالیات سبز از مصادیق این قوانین است که در کشورهای پیشرفته جهان امتحان خود را پس داده است.
اصلاح سبد سوخت
وی ادامه داد: در ایران به‌دلیل وضعیتی که صنایع آلاینده با آن مواجه هستند؛ یعنی از یک سو پرمصرف هستند و آلایندگی بالاتری نسبت به صنایع مشابه در کشورهای دیگر دارند و از سوی دیگر، چند سالی است واردات برخی محصولات بهینه آلایندگی به کشور ممنوع است، اتلاف انرژی و درنتیجه میزان آلایندگی به‌شدت فزونی گرفته اما هنوز اتفاقی برای اجرای درست قانون مالیات سبز نیفتاده است. این کارشناس امور انرژی سبد سوختی کشور را بسیار آلاینده دانست و اظهار کرد: باید مالیات سبز وضع شود تا درآمد حاصل از آن صرف اصلاح سبد سوخت یا به‌عبارت دیگر، هزینه تحقیق و استفاده از انرژی‌های نو، پاک و تجدیدپذیر شود؛ هرچند بعید است در کشور ما این نوع مالیات در چنین مواردی به مصرف برسد. وی با اشاره به اینکه در سال‌های گذشته پرداخت یارانه در بخش انرژی باعث تقاضای فزاینده حامل‌های انرژی شده، گفت: در بخش حمل‌ونقل جاده‌ای نیز عوامل متعددی مانند پایین بودن نرخ سوخت همراه با بالا بودن عمر خودروها و همچنین تولید گسترده وسایل نقلیه با بازدهی پایین موجب مصرف بی‌رویه سوخت شده که از پیامدهای این مسئله انتشار گسترده انواع آلاینده‌هاست؛ بنابراین سیاست‌های مالی از جمله اخذ مالیات می‌تواند از عمده‌ترین سیاست‌های کلان اقتصادی باشد که منجر به ایجاد تغییراتی در کارکردهای نظام محیط‌زیستی شود؛ تغییراتی که به‌طور ویژه از نظر ایجاد آلودگی‌ها می‌تواند بسیار بااهمیت باشد.
سخن پایانی
وظیفه دولت‌ها پس از دریافت مالیات، استفاده از آن در جهت بهبود و ارتقای محیط‌زیست و از بین بردن آلاینده‌های محیط‌زیستی است. همچنین بخشی از درآمد حاصل از آن باید صرف سرمایه‌گذاری در تکنولوژی‌های مربوط به محیط‌زیست شود. پرداخت این نوع مالیات‌ها ممکن است باعث تغییر رویه شرکت‌ها و صنایع آلاینده شود تا برای پرداخت پول کمتر محیط‌زیست را کمتر آلوده و تخریب کنند. با این‌وجود، وضع مالیات‌های محیط‌زیستی از جمله مالیات کربن در صورت نبود زیرساخت‌ها و ارائه راهکار جایگزین مناسب، می‌تواند منجر به مشکلات و نارضایتی‌های معیشتی در سطح جامعه شود. از سوی هم تصور اینکه می‌توان مکانیسم‌های مخرب بازار را در محیط‌زیست صرفا با وضع مالیات بهبود بخشید، تصور غلطی بوده که ناشی از ندیدن سازکار پیشرفت ویرانگر تولید و مصرف روزافزون در ساختار اقتصادی کنونی است.
