موافقتنامه تاسیس دالان تجاری ایران - هند- افغانستان، خرداد سال ۹۵ بین این 3 کشور به ‌ امضا رسید. از ابتدا ورود یک شرکت هندی به بندر شهید بهشتی چابهار مطرح و در نهایت اپراتوری بندر شهید بهشتی چابهار به یک شرکت هندی با هدف توسعه این بندر و افزایش سهم ایران در مسیر ترازیتی شرق کشور واگذار شد. در آن زمان دولت وقت، نوید روزهای روشن را برای چابهار داده و حضور اپراتورهای هندی در آینده ‌ ای نزدیک را یکی از بسترهای مهم رشد و توسعه این بندر معرفی کرده است. بیش از ۶ سال از این توافق گذشته، اما هنوز از قرارداد ۱۰ ساله ‌ ای که باید با شرکت اپراتور هندی برای مدیریت چابهار منعقد می ‌ شد، خبری نیست. پس از شایعه ‌ های متعدد در رابطه با نحوه بهره ‌ برداری ناصحیح از بندر چابهار، جلیل اسلامی، معاون سازمان بنادر و دریانوردی چندی پیش اعلام کرد ایران قصد دارد اپراتور چابهار را تغییر داده و چه با حضور هندی ‌ ها و چه بدون حضور آنها، بهره ‌ برداری بهینه از این بندر را آغاز خواهد کرد. هنوز اطلاعات جزئی ‌ تری از این خبر کلی در دست نیست و برنامه آتی دولت برای جان دادن به چابهار در هاله ‌ ای از ابهام قرار دارد. صمت در این گزارش، ضمن بررسی شرایط فعلی چابهار، در گفت ‌ وگو با کارشناسان تجاری به ریشه ‌ یابی مشکلات این بندر و همچنین تشریح راهکارهای پیش ‌ رو پرداخته است.

بدعهدی هندی ‌ ها و ناکامی چابهار

آمارهای رسمی سازمان بنادر نشان می ‌ دهد از ۱۹ ماه گذشته، بندر شهید بهشتی چابهار ۸۰ درصد از فعالیت ‌ های کانتینری و ترانزیتی خود را از دست داده به ‌ طوری که مجموع عملیات کانتینری بندر شهید بهشتی بین سال ‌ های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ از ۴ هزار و ۸۴۶ تی ‌ ئی ‌ یو به ۸ هزار و ۳۰۶ تی ‌ ئی ‌ یو رسیده یعنی رشد حدود ۷۰ درصد داشته، اما در سال ‌ های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ علمیات کانتینری با افت ۸۰ درصد به هزار و ۴۵۰ تی ‌ ئی ‌ یو کاهش پیدا کرده است. به ‌ گزارش ایلنا، اوایل مرداد امسال همایش «روز چابهار» در شهر بمبئی هند برگزار شد و در این مراسم، وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه ‌ های هند اعلام کرد که هند می ‌ خواهد بندر چابهار را به ‌ عنوان یک قطب ترانزیتی باتوجه به موقعیت استراتژیک آن توسعه دهد و بندر چابهار یک نقطه کلیدی برای تجارت جهانی و دریایی خواهد بود، همچنین در این مراسم، جلیل اسلامی، معاون سازمان بنادر و دریانوردی که به نمایندگی از دولت ایران حضور داشت، تاکید کرد که بندر چابهار نقش مهمی در توسعه اقتصادی هند و ایران دارد و ایران مشوق ‌ های ویژه ‌ ای برای افزایش همکاری ‌ های تجاری بین هند و ایران از طریق بندر چابهار داده است. همه این صحبت ‌ ها و اظهارات در شرایطی مطرح می ‌ شود که بیش از ۴۳ ماه از واگذاری راهبری بندر شهید بهشتی چابهار به شرکت هندی ایندیا پورتز گلوبال لیمیتد یا همان IPGL می ‌ گذرد و در حال ‌ حاضر این بندر براساس اهدافی که تعیین شده، به جای آنکه قطبی جدید برای ترانزیت کالا و کانتینر بین هند، افغانستان و آسیای میانه و روسیه شود، به محلی برای کسب درآمد هند از تخلیه کالاهای اساسی و بارگیری مواد معدنی و ساختمانی تبدیل شده است؛ بدون آنکه تلاش نتیجه ‌ بخشی برای بازاریابی و بازارسازی از سوی طرف هندی انجام شده باشد.

انعقاد تفاهمنامه ‌ های تجاری کم ‌ ثمر

کیومرث فتح ‌ الله کرمانشاهی، معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت در گفت ‌ وگو با صمت، به انتشار خبر ورود اپراتور جدید به بندر چابهار از سوی معاون امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی وزارت راه ‌ وشهرسازی واکنش نشان داد. او درباره شرایط نابسامان فعلی بندر چابهار گفت: در سال ‌ های اخیر بحث ‌ های متعددی در رابطه با عملکرد بندر چابهار و بهره ‌ برداری از این منطقه آزاد مطرح شده است. در این ‌ باره ایران با سایر کشورهای منطقه جلسات متعددی برگزار کرده و آخرین اخبار منتشرشده نیز، مربوط به ورود اپراتورهای هندی به بندر چابهار بوده است. در دولت پیشین سروصدای زیادی در رابطه با همکاری هندی ‌ ها با ایران برای بهبود وضعیت بندر چابهار برپا شد. وی یادآور شد: در اواسط دهه 90 پس از برگزاری جلسات و امضای موافقتنامه ‌ های تجاری با طرف هندی، ایران اعلام کرد تمامی مشکلات بندر چابهار رفع و این بندر تبدیل به هاب منطقه شده است. دولت در آن زمان با انتشار اخبار گسترده مبنی بر حضور شرکت ‌ های هندی در چابهار برای توسعه این منطقه، تاکید کردند تمام مشکلات چابهار برطرف شده و زین پس می ‌ توان از حداکثر ظرفیت این بندر استفاده کرد، اما بنا به دلایل مختلفی، توافقات انجام نشده و چابهار بدون پیشرفت خاصی باقی مانده است. حال ایران اعلام کرده قرار است اپراتور جدیدی وارد بندر چابهار شود. تا زمانی که دلایل موفق نبودن طرح ‌ ها و برنامه ‌ های پیشین به ‌ طور دقیق روشن نشود، انتظار نمی ‌ رود تصمیمات جدید راه به ‌ جایی ببرند.

اهمیت ریشه ‌ یابی مسائل

کرمانشاهی در ادامه صحبت ‌ های خود به اهمیت شفافیت در روند و نتایج برنامه ‌ های توسعه ‌ ای تاکید کرد و در این ‌ باره توضیح داد: سرچشمه مشکلات مهم فعلی در بخش ‌ های مختلف اقتصادی، نبود شفافیت است. در تمامی امور اقتصادی و تجاری کشور نیازمند شفافیت هستیم؛ به آن معنا باید به ‌ طور واضح مشخص باشد چه برنامه ‌ ها و توافقنامه ‌ هایی با چه اهدافی تدوین شده و در نهایت چه دستاوردی برای کشور داشته است. باید نهادهای دولتی اعلام کنند اگر برنامه ‌ ای با شکست همراه شده، دلیل آن چه بوده و در عمل به آسیب ‌ شناسی وقایع بپردازند. این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: تا پیش از این، قرار بود با همکاری شرکت ‌ های هندی، بندر چابهار به رشد و بهره ‌ وری حداکثری دست یابد. حال به هر دلیلی این هدف به ‌ ثمر نرسیده و باید به ریشه ‌ یابی این مسئله پرداخت. تا زمانی که علت ‌ های اصلی موفق نبودن برنامه ‌ ها مشخص نشده و آسیب ‌ شناسی دقیقی صورت نگرفته، نمی ‌ توانیم برای آینده برنامه ‌ ریزی کنیم. در مسئله چابهار، هنوز علت اصلی مشکلات با طرف هندی مشخص نیست، حتی مشخصات اپراتور جدیدی که قرار است در این بندر حاضر شود نیز معلوم نبوده و وضعیت این بندر در هاله ‌ ای از ابهام قرار دارد. وی ادامه داد: برخی گمانه ‌ زنی ‌ ها مبنی بر حضور شرکت ‌ های ایرانی به ‌ عنوان اپراتور بندر چابهار مطرح می ‌ شود. برای بهبود بخشیدن به وضعیت بندر چابهار، مهندسان ایرانی از نظر توانمندی و هوش، در درجه بالایی قرار دارند، اما برای فعالیت شرکت ‌ های ایرانی در بندر چابهار برای توسعه ‌ های لجستیکی این منطقه و بهبود فرآیندهای تجاری، باید جزئیات به ‌ طور کامل مشخص باشد، اما هنوز از تمامی برنامه ‌ ها و اهداف دولت برای ساماندهی بندر چابهار بی ‌ اطلاع هستیم و این موضوع، ثمره نبود شفافیت در مدیریت بخش ‌ های کلان کشور است.

ظرفیت ‌ های مهم چابهار

معاون کل اسبق سازمان توسعه تجارت به توسعه ‌ نیافتگی منطقه آزاد چابهار طی دهه ‌ های گذشته تاکید کرد و گفت: چابهار یک منطقه توانمند با ظرفیت ‌ های بالای تجاری است. این منطقه آزاد به سرزمین اصلی متصل بوده و اولویت اصلی و اساسی آن ترانزیت است، اما نقایص و خلأهای مهم زیرساختی در این منطقه باعث شده تا از ظرفیت ‌ های آن نتوانیم به ‌ نحو احسن استفاده کنیم. مشکلات جاده ‌ ای و زیرساخت ‌ های حمل ‌ ونقل ریلی در این منطقه هنوز رفع نشده است، همچنین از سویی دیگر، بندر چابهار هنوز فرودگاه ندارد، بنابراین یکی از اقدامات مهمی که دولت باید به آن توجه داشته باشد، تامین زیرساخت ‌ های سخت ‌ افزاری و نرم ‌ افزاری برای این منطقه استراتژیک تجاری است. تنها با تکیه بر انعقاد تفاهمنامه با سایر کشورهای منطقه، نمی ‌ توان به توسعه و پیشرفت چابهار امیدوار بود. کرمانشاهی در ادامه خاطرنشان کرد: بنا بر اظهار معاون امور بندری سازمان بنادر و دریانوردی، از ۸ ماه گذشته با همکاری کشتیرانی جمهوری اسلامی، خط منظم در چابهار راه ‌ اندازی شده و با حضور هند یا بدون حضور هند به ‌ عنوان اپراتور، امکان استفاده از ظرفیت خط ‌ های کشتیرانی وجود دارد. پرسش اساسی اینجا است چرا تا به امروز با همکاری کشتیرانی این اقدامات انجام نشده و برای بهره ‌ مندی از ظرفیت ‌ های چابهار، فعالیت ‌ های موثر انجام نگرفته است. وجود این نوع پرسش ‌ ها و ابهامات، نشان می ‌ دهد نبود شفافیت در مسیر سیاست ‌ گذاری ‌ ها و برنامه ‌ های دولتی، تاثیر مستقیمی بر سرنوشت ‌ های فعالیت ‌ های کلان تجاری و اقتصادی کشور دارد.

دلایل بهره ‌ وری پایین چابهار

محمدمهدی رئیس ‌ زاده، عضو هیات ‌ رئیسه اتاق بازرگانی ایران و ایتالیا و فعال تجاری، در گفت ‌ وگو با صمت، در ابتدا به بررسی کارکرد مناطق آزاد برای توسعه فعالیت ‌ های تجاری کشور پرداخت. او معتقد است: برنامه ‌ های توسعه ‌ ای باید براساس ماهیت این مناطق تدوین شوند. این فعال تجاری تصریح کرد: به ‌ طورکلی مناطق آزاد، از جمله مهم ‌ ترین محدوده ‌ های تجاری در کشورها شناخته می ‌ شوند. در ایران نیز، مناطق آزاد متعدد و مهمی وجود دارد، اما متاسفانه در دهه ‌ های اخیر از مزیت ‌ ها و ظرفیت آنها در توسعه تجارت بهره کافی نبرده ‌ ایم. بندر چابهار به ‌ عنوان یکی از استراتژیک ‌ ترین بنادر و مناطق آزاد در ایران شناخته می ‌ شود. این دریا ضمن راه داشتن با آب ‌ های آزاد، به سرزمین اصلی متصل است و جزو مناطق مهم تجاری در کل منطقه به ‌ حساب می ‌ آید. وی ادامه داد: بندر چابهار از نظر دسترسی به کشورهای همسایه و امکان برقراری اتصال میان کشورهای همسایه شمالی با جنوبی، در درجه اهمیت بالایی قرار دارد، اما باوجود تمام ظرفیت ‌ های عنوان ‌ شده، تا به امروز نتوانستیم آن ‌ طور که باید و شاید از فرصت ‌ های منطقه آزاد چابهار استفاده کنیم. از مهم ‌ ترین مشکلات فعلی نه ‌ تنها چابهار بلکه سایر مناطق آزاد و بنادر کشور، خلأهای زیرساختی و تجهیزاتی است. این کمبودها از علت ‌ های اصلی ناکارآمدی بنادر ایران به ‌ شمار می ‌ روند.

نیازسنجی مناطق آزاد

رئیس ‌ زاده به اهمیت افزایش بهره ‌ گیری از مناطق آزاد تاکید کرد و در این ‌ باره توضیح داد: به ‌ طورکلی افزایش صادرات و ارزآوری، مهم ‌ ترین کارکرد مناطق آزاد است. به ‌ منظور دستیابی به این اهداف، به ‌ نظر می ‌ رسد باید به مسائل مختلفی همچون ظرفیت و ویژگی هر منطقه توجه داشت. به ‌ عبارت دیگر، یکی از راهکارهای مهم و موثر برای افزایش استفاده از مناطق آزاد در تجارت، برنامه ‌ ریزی براساس ویژگی ‌ های آن منطقه است. به ‌ عنوان مثال، یکی از اهداف افزایش بهره ‌ گیری از مناطق آزاد، ایجاد ساختارهای صنعتی و رشد تولید است، چرا که در این مناطق مواد اولیه و تجهیزات تولیدی با دردسر و موانع کمتری وارد شده و تولید با روند بهتری همراه خواهد بود.

وی افزود: در برخی دیگر از مناطق آزاد مانند بندر چابهار، ترانزیت مسئله اساسی است و باید زیرساخت ‌ های مربوط به آن تامین شود، همچنین در ادامه تولیدات صادرات ‌ محور، در کمترین زمان و صرف هزینه و بدون تشریفات قانونی، به بنادر و پایانه ‌ های صادراتی رسیده و به کشورهای مقصد فرستاده خواهند شد.

این روند، یکی از کارکردهای اصلی مناطق آزاد در توسعه تجارت است، اما در حال ‌ حاضر نه ‌ تنها نیازسنجی بنادر انجام نشده، بلکه هنوز مشکلات پایه ‌ ای و اساسی لجستیکی و تجهیزاتی مهمی برای مناطق آزاد وجود دارد.

سخن پایانی

باوجود تمام ظرفیت ‌ های اعلام ‌ شده برای بندر چابهار، هنوز دولت برنامه جدی برای توسعه این منطقه و رفع نقایص آن در نظر ندارد. در حال ‌ حاضر چالش ‌ های جدی برای همکاری شرکت ‌ های هندی با ایران برای توسعه بندر چابهار وجود دارد. براساس تفاهمنامه ‌ های منعقدشده در سال ‌ های گذشته، یک شرکت هندی قرار بود تا وظیفه اپراتوری بندر چابهار را برعهده داشته باشد. به آن معنا که شرکت هندی وظیفه داشت با انجام سرمایه ‌ گذاری موثر، تجهیز کردن بندر به دستگاه ‌ ها و زیرساخت ‌ های فنی پیشرفته و سایر فعالیت ‌ های این ‌ چنینی، بخشی از مدیریت بندر چابهار را برعهده داشته و در راستای رشد و پیشرفت این بندر تلاش کند. بدعهدی طرفین هندی یکی از علت ‌ های اصلی عقب ‌ ماندگی قابل ‌ توجه بندر چابهار است، اما به ‌ نظر می ‌ رسد همچنان دولت تاکید بر ادامه همکاری با این کشور داشته و توسعه چابهار معطل هند و کشورهای مردد در ایجاد روابط تجاری با ایران مانده است.