صادرات غیرنفتی ایران در سال‌های گذشته با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است. وابستگی به تعداد محدودی از مقاصد صادراتی و تمرکز بر صادرات کالاهای اولیه، 2 مشکل اساسی در این زمینه هستند. این امر نه‌تنها ریسک اقتصادی را افزایش می‌دهد، بلکه مانع از توسعه پایدار و ایجاد اشتغال می‌شود. بررسی آمار صادرات غیرنفتی ایران در ۱۰ سال گذشته نشان می‌دهد بیش از ۸۰ درصد صادرات کشور به ۱۰ مقصد عمده صادراتی تعلق داشته است. در این میان، سهم 2 کشور چین و عراق به‌تنهایی بیش از نیمی از صادرات غیرنفتی ایران را تشکیل می‌دهد. این وابستگی بالا به 2 کشور، ریسک اقتصادی را به‌شدت افزایش می‌دهد. به‌عنوان‌مثال، هرگونه تغییر در سیاست‌های تجاری این کشورها یا بروز تنش‌های سیاسی، می‌تواند به‌طورقابل‌توجهی بر اقتصاد ایران تاثیر بگذارد. به‌طورکلی وابستگی به بازارهای محدود و خام‌فروشی، 2 چالش اساسی در مسیر توسعه صادرات غیرنفتی ایران هستند. برای حل این مشکل، لازم است با اتخاذ سیاست‌های مناسب، تنوع در مقاصد صادراتی و محصولات صادراتی افزایش یابد. تمرکز بر صادرات محصولات با ارزش‌افزوده بالا و افزایش رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی، می‌تواند به رونق صادرات غیرنفتی و توسعه اقتصادی کشور کمک کند.

بنا بر آخرین آمارهای منتشرشده توسط گمرک جمهوری اسلامی، 5 مقصد عمده صادرات کشور بالغ بر ۷۴ درصد از کل ارزش صادرات کشور را در ۱۰ماهه ۱۴۰۲ تشکیل می‌دهند. نتایج بررسی‌ها در بازه زمانی ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۱ نشان می‌دهد متوسط ارزش صادرات ایران به ۱۰ مقصد اصلی صادراتی خود، بیش از ۳۹ میلیارد دلار بوده است. این رقم حدود ۸۸ درصد از متوسط ارزش کل صادرات کشور را تشکیل می‌دهد.به‌گزارش صمت به‌نقل از تحلیلی که از سوی اتاق بازرگانی منتشر شده، در میان ۱۰ مقصد عمده صادراتی، 2 کشور چین و عراق به‌عنوان مقاصد اصلی صادرات ایران برجسته شده‌اند که دلیل آن سهم ۵۲ درصدی و ۴۶ درصدی این دو کشور از متوسط ارزش صادرات به ۱۰ مقصد اصلی و همچنین از متوسط ارزش کل صادرات ایران را تشکیل می‌دهد. به این ترتیب مشخص است مقاصد صادراتی کشور نه‌تنها از تنوع بالایی برخوردار نیست، بلکه بیش از نیمی از صادرات ایران تنها به بازارهای چین و عراق روانه می‌شود. وابستگی صادرات به مقاصد محدود خارجی می‌تواند کشور را با ریسک‌های قابل‌توجهی در حوزه تغییرات سیاسی، اقتصادی و تجاری رو به‌رو کند. هر تغییر در راهبردهای تجاری یا سیاست‌های داخلی این کشورها ممکن است بر صادرات ایران تاثیر منفی بگذارد و باعث کاهش درآمدها و رونق صادراتی کشور شود.

میانگین ارزش دلاری صادرات ۱۰ کالای عمده به ۱۰ مقصد اصلی در بازه پنج‌ساله مورد بحث نشان می‌دهد که صادرات ایران بیشترین تمرکز را بر گاز طبیعی و فرآورده‌های پتروشیمی داشته است که شامل محصولاتی مانند اتیلن، انواع پلی‌اتیلن، متانول و بوتان می‌شود که این امر نشان‌دهنده خام‌فروشی و صادرات کالاهای اولیه به شرکای اصلی تجاری ایران است. باتوجه به اینکه صادرات ایران بیشترین تمرکز خود را روی محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی داشته است؛ کاهش تنوع محصولات صادراتی باعث نزول درآمدهای صادراتی حاصل از محصولات با ارزش‌افزوده بالا می‌شود و امکان توسعه صنایع پیشرفته و ایجاد اشتغال پایدار را محدود می‌کند.

نیمی از صادرات به عراق و چین است

در سال‌های مورد بررسی، ایران شاهد نوسانات قابل‌توجهی در میزان صادرات غیرنفتی بوده؛ به‌طوری‌که ارزش صادرات غیرنفتی ایران از حدود ۳۲ میلیارد دلار در سال ۹۲ به حدود ۴۷ میلیارد در سال ۹۶ افزایش، اما پس از آن با تشدید تحریم‌ها و شیوع بیماری کرونا، صادرات غیرنفتی ایران به حدود ۳۵ میلیارد دلار در سال ۹۹ کاهش یافته است. پس از کمرنگ شدن اثرات تحریم‌ها و همچنین همه‌گیری کووید- ۱۹، صادرات غیرنفتی کشور روند صعودی را آغاز کرده و در سال ۱۴۰۱ به حدود ۵۴ میلیارد دلار رسیده که در مقایسه با سال گذشته حدود ۱۲درصد افزایش یافته است. در میان مقاصد عمده صادراتی کشور در ۱۰ سال منتهی به سال ۱۴۰۱، سهم آنها از کل ارزش صادرات غیرنفتی جز سال ۱۳۹۴، در سایر سال‌ها بالای ۸۰ درصد بوده و ذکر این نکته ضروری است که ۷ کشور از ۱۰ مقصد عمده صادراتی ایران در امسال، در سال ۱۳۹۲ نیز جزو مهم‌ترین مقاصد صادراتی کشور بوده‌اند که نشان می‌دهد در این مدت ایران تلاشی در راستای تنوع بخشیدن به مقاصد صادراتی خود انجام نداده است.

کاهش چشمگیر صادرات

در یک دهه گذشته همواره چین اصلی‌ترین مقصد صادراتی کشور بوده و سهم آن از ارزش صادرات غیرنفتی نه‌تنها کاهش نیافته بلکه با افزایش نیز همراه بوده؛ به‌گونه‌ای که سهم این کشور از ۲۳.۶ درصد در سال ۹۲ به ۲۷.۲ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. باتوجه به سهم بالای چین از صادرات ایران، تنوع بخشیدن به مقاصد صادراتی و کاهش وابستگی به این کشور می‌تواند از جمله راهبردهای مهم برای افزایش تاب‌آوری اقتصاد ایران در برابر تحریم‌ها و نوسانات اقتصادی باشد. برای این منظور، ایران می‌تواند با تمرکز بر صادرات به کشورهای همسایه و سایر بازارهای نوظهور، سهم خود را در بازارهای جهانی افزایش دهد.بررسی آمار صادرات ایران از سال ۹۲ تا ۱۴۰۱ نشان می‌دهد عراق جز سال‌های ۹۴ تا ۹۶ همواره دومین مقصد صادراتی ایران بوده است. این جایگاه ویژه، نشان‌دهنده اهمیت بازار عراق برای صادرات ایران در میان همسایگان خود است. شایان ذکر است مقایسه سهم عراق در سهم صادرات غیرنفتی کشور در سال‌های ۹۲ و ۱۴۰۲ نشان می‌دهد سهم این کشور بدون تغییر و در حدود ۱۹ درصد باقی مانده است.در سال ۱۴۰۱ سومین شریک اصلی ایران در صادرات محصولات غیرنفتی کشور، ترکیه بوده است. بررسی روند یک دهه‌ای صادرات به همسایه غربی نشان می‌دهد که رتبه ترکیه در میان عمده مقاصد صادرات بین 3 تا ۶ متغیر بوده و این کشور توانسته طی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ جایگاه خود را به‌عنوان سومین شریک تجاری اصلی ایران در صادرات تثبیت کند.

رتبه امارات‌متحده‌عربی نیز در ۱۰ سال موردبررسی میان 2 تا ۴ متغیر بوده و این کشور در سال ۱۴۰۱ برای دومین سال پیاپی در جایگاه چهارمین مقصد عمده صادراتی ایران قرار گرفته است. هند در سال ۱۴۰۱ به‌عنوان پنجمین مقصد عمده صادراتی ایران بوده است. این اتفاق در حالی رخ داده که این کشور در سال‌های ۹۲ و ۹۳ رتبه چهارم را در میان عمده مقاصد صادراتی ایران به خود اختصاص داده بود و پس از آن حتی تا رتبه هفتم در سال‌های ۹۶ و ۹۷ تنزل کرده ؛ اما پس از آن این کشور دوباره توانسته است در میان ۵ مقصد اصلی صادراتی کشور قرار بگیرد.در همین سال، افغانستان ششمین مقصد عمده صادراتی کشور بوده که پس از 3 سال پیاپی که در جایگاه پنجم قرار داشت، رتبه ششم را به خود اختصاص داده است. پاکستان در سال ۱۴۰۱ برای چهارمین سال پیاپی به‌عنوان هفتمین مقصد مهم صادراتی ایران قرار گرفته و شایان ذکر است پس از پاکستان، کشورهای عمان، اندونزی و روسیه قرار دارند.نکته قابل‌توجه این است که مقاصد مهم صادراتی ایران در ۱۰ سال مورد بررسی، کشورهایی بوده‌اند که در ابتدای دوره موردبررسی، در میان عمده مقاصد صادراتی کشور قرار گرفته‌ و به‌مرور زمان جایگاه خود را از دست داده‌اند. از جمله مهم‌ترین این کشورها می‌توان به مصر، ترکمنستان، کره‌جنوبی و ژاپن اشاره کرد. از جمله دلایل کاهش سهم بازار ایران در این بازارها، می‌توان به تحریم‌های بین‌المللی، از دست دادن مزیت رقابتی در این بازارها و در نهایت تغییر الگوی تجارت جهانی اشاره کرد.بررسی جایگاه ایران به‌عنوان تامین‌کننده ۱۰ مقصد عمده صادراتی خود در سال ۱۴۰۱ نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سال ۲۰۱۳، در ۶ مقصد مهم صادراتی، ایران با افت رتبه در میان تامین‌کنندگان این کشورها مواجه شده که نشان‌دهنده کاهش وابستگی این کشورها به واردات از ایران است.

ذکر این نکته ضروری است که عاملی همچون اعمال تحریم‌ها در این مدت و همچنین بی‌ثباتی اقتصاد ایران در کاهش وابستگی این کشورها به ایران بی‌تاثیر نبوده است. در میان این ۶ کشور، ایران جایگاه خود در تامین نیاز وارداتی هند، بیش از سایر کشورها از دست داد؛ به‌طوری که از رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۳ به رتبه ۷۰ در سال ۲۰۲۲ رسیده، در واقع به‌طورمتوسط در یک دهه منتهی به سال ۲۰۲۲ ارزش واردات هند از ایران ۲۴ درصد کاهش یافته است.پس از هند، امارات‌متحده‌عربی و اندونزی، کشورهایی بوده‌اند که ایران جایگاه خود در تامین نیاز وارداتی این کشورها را بیش از سایر کشورهای موردبررسی از دست داده‌ است (به‌ترتیب ۴۷ رتبه و ۴۲ رتبه). ارزش واردات این دو کشور از ایران نیز، طی بازه مورد بررسی، به‌طورمتوسط به‌ترتیب ۱۱ و ۱۷ درصد کاهش یافته است. در سایر کشورهای موردبررسی، رتبه ایران در تامین نیازهای وارداتی بازارهای هدف در بازه زمانی موردبحث بهبود یافته، به‌طوری‌که برای روسیه، افزایش رتبه حدود ۱۵پله و برای 2 کشور عمان و افغانستان تنها یک پله بوده است. نکته قابل‌توجه درباره این دو کشور این است که اگرچه رتبه ایران بهبود یافته، اما متوسط رشد واردات از ایران برای این دو کشور با کاهش 8 و یک درصدی همراه بوده است.