فیروزه‌ای بی‌نام و نشان از ایران
کشور ما سابقه ۱۱هزار سال معدنکاری و حدود ۵هزار سال گوهرتراشی را پشت‌سر گذاشته است.
در شهر سوخته و تپه‌سیلک کاشان فیروزه‌هایی پیدا شده که حتی بعضی از آنها به‌عنوان چشم‌مصنوعی به‌کار رفته یا زیور و جواهرات انسان آن عصر و دوره بوده است. اوج هنر جواهرسازی در ایران مربوط به دوران زندیه، صفویه و قاجار است و می‌دانیم نادرشاه افشار در حمله به هندوستان یکی از بزرگ‌ترین گنجینه‌های جواهرات را به ایران می‌آورد که الماس کوه نور و دریای نور جزو این گنجینه بوده‌اند.
باوجود این پیشینه درخشان، چندی است که حال این هنرـ صنعت در کشور چندان خوب نیست.موانع واردات و صادرات ، افزایش هزینه تولید، افت تقاضا در بازار داخلی و... از جمله معضلاتی است که طاقت فعالان این حوزه را تاق کرده و اخبار ناخوشایندی از تعطیلی کسب‌وکارها، کارگاه‌های گوهرتراشی و فرار سرمایه از این بخش به گوش می‌رسد. در گفت‌وگوی امروز صمت با مسعود کیانی، رئیس انجمن صنفی گوهرسنگ ایران به‌طورخاص درباره «سنگ فیروزه» صحبت کرده‌ایم.
ویژگی‌های سنگ فیروزه ایران چیست و رقبای بین‌المللی آن کدام کشورها هستند؟
فیروزه گوهر فسفات آبدار آلومینیوم و مس است که بیشترین ژنز (زایش) و ماده تشکیل‌دهنده آن در معادن مس سولفیدی وجود دارد که تحت دگرسانی مثل کانی‌های سولفیدی از قبیل کالکوپریت و... شسته و کانی فیروزه به‌صورت دگرسانی یا رسوبی در رگچه‌ها، حفره‌ها و شکاف‌ها ته‌نشین می‌شود.
درباره اینکه رقبای بین‌المللی ما کدام هستند، باید بگوییم در قدیم شبه‌جزیره سینا، فیروزه داشته است.همچنین، امریکا، حوزه آسیای‌میانه، شمال غرب‌چین (تبت)، برخی کشورهای افریقایی، شیلی و... صاحب این کانی هستند و به‌عنوان منابع بزرگ فیروزه دنیا شناخته می‌شوند.اما از قدیم، فیروزه ایران و نیشابور معروف بوده و در اصل «پیروزه» نام داشته که معرب شده آن فیروزه است و از آنجایی که این سنگ از مسیر ترکیه به اروپا راه پیدا کرد، «تورکوایز» یا سنگ ترکی نامیده شد و سنگ ایران متاسفانه به نام ایران ثبت نشد و نام ترکی یا عربی آن مصطلح شده است.
کدام معادن فیروزه ما فعال‌اند؟
در کشور ۳ معدن فعال داریم که عبارتند از: معادن نیشابور، معدن مس میدوک (که فیروزه به عنوان ماده معدنی جانبی از آن استخراج می‌شود) و معدن فیروزه باغو سمنان. البته معدن دیگری در زاهدان واقع شده که به‌تازگی کارهای اکتشافی آن در حال انجام است. همه اینها در واقع معادن مس هستند که فیروزه به‌ترتیبی که به آن اشاره شد، در شکاف‌ها و حفره‌ها جایگزین شده، البته ژنز آنها از نظر زمین‌شناسی با هم فرق می‌کند و منشأ ژنز یا زایش آنها متفاوت است.
قدیمی‌ترین معدن دنیا کدام است؟
معدن فیروزه نیشابور به‌عنوان نخستین و قدیمی‌ترین معدن فعال دنیا شناخته می‌شود که در سنگ‌های آتشفشانی نیشابور تشکیل شده و دارای چندین تونل است که به عمق چندین کیلومتر در داخل کوه ایجاد شده و استخراج آن به‌صورت دستی انجام می‌گیرد.در این معدن، اتاقک‌هایی برای بهره‌برداری ایجاد شده است و حفاران معدنی ابتدا دیواره‌ها را می‌کنند و به رگه‌های فیروزه که رسیدند، آنها را با دست و قلم چکش جدا می‌کنند و مقداری هم با دستگاه‌های حفاری دستی نیمه‌صنعتی به‌صورت حفاری سبک استخراج می‌شود. در اتاقک‌ها، کارگران معدن سنگ‌هایی را که فیروزه خالص و خوبی دارند، جدا می‌کنند و در گونی می‌ریزند و به سرکارگر تحویل می‌دهند و سپس باطله‌ها، دوباره بیرون از تونل و اتاقک‌ها سنگ‌جوری می‌شود و سنگ‌هایی را که فیروزه دارند، جدا می‌کنند و مابقی باطله معدنی به‌شمار می‌روند. این باطله معدنی را که «باگار» نامیده می‌شود و قیمتی است، بیرون محوطه در معرض فروش قرار می‌دهند.درحال‌حاضر ۳ نوع بهره‌برداری در معادن فیروزه داریم؛ اول بهره‌برداری است که بخش خصوصی متولی آن است؛ مثل معدن باغو سمنان (که متاسفانه درحال‌حاضر غیرفعال است)، دیگری بهره‌برداری به‌صورت تعاونی است مثل معدن شهر نیشابور که الگوی خوبی برای اداره معادن است و در نهایت، روش بهره‌برداری دولتی است که بدترین نوع الگوی بهره‌برداری است و نمونه آن را در شهر بابک می‌توان دید.
باگار چه موارد مصرفی دارد؟
در معدن فیروزه نیشابور برای اینکه بهترین استفاده از باطله‌های معدنی بشود، باگارها را به مردم محلی و اهالی ۲ روستای مجاور معدن می‌فروشند تا آنها هم بعد از «باگارشویی» و استخراج دانه‌های بسیار ریز فیروزه، آنها را برای فیروزه‌کوبی یا استفاده در مخراج‌کاری جواهرات فرآوری‌کنند و این کانی زیبا را تا آخرین ذره سنگ فیروزه که بعد از آن تبدیل به سنگریزه و خاک می‌شود، از دیگر باطله‌ها جدا کنند.
معدن فیروزه نیشابور را بهترین الگو برای اداره معادن معرفی کردید. علت چیست؟
سال ۱۳۸۲ و در راستای اجرایی شدن سیاست‌های اصل ۴۴ و واگذاری منابع به بخش خصوصی، معدن یک و ۲ یا علیا و سفلی فیروزه نیشابور با قراردادی ۲۵ساله در اختیار مردم محلی ۲ روستا به همین نام قرار گرفت. در واقع، این معادن در دست تعاونی این روستاها است و به صورت تعاونی استخراج می‌شود و هیات‌مدیره‌ای اداره آن را در دست دارد و کمابیش۳۰۰ خانوار سهامدار شرکت مس منطقه هستند.اما اشکالاتی در کار تامین فیروزه از این دو معدن ایجاد شده است و همکاران، گلایه‌هایی از نحوه توزیع بار دارند. پیش‌تر، بخشی از بار به‌صورت مزایده به مردم واگذار می‌شد و خریداران می‌توانستند به‌صورت مزایده سنگ خام را بخرند. در داخل روستا هم، کارگاه‌های گوهرتراشی فیروزه راه‌اندازی شده است و فروشگاه‌هایی هم وجود دارد که مردم محلی، تقریبا چند صد خانوار، از این محصول امرارمعاش می‌کنند و اقتصاد مردم نیشابور و شهر فیروزه، برپایه همین معادن بنا شده است.
چه اختلافاتی در زمینه برگزاری مزایده‌ها ایجاد شده است؟
متاسفانه تامین بار فیروزه در معدن فیروزه نیشابور دچار اشکالاتی شده است. نخستین اشکال، موضوع برگزاری مزایده‌ها است که از شفافیت خاصی برخوردار نیست.دیگری موضوع نرخ بالای باگارها است که به این ترتیب کوچک‌ترین ذرات فیروزه با نرخ بسیار گزافی در اختیار مردم قرار می‌گیرد و اهالی روستا در این چند ماه اخیر از نحوه واگذاری باگارها که قانونا برای قشر مستضعف و محروم آن ۲ روستا در نظر گرفته شده، تا از آن استفاده کنند و محل درآمدشان باشد، ناراضی هستند و لازم است مردم محلی و هیات‌مدیره در این زمینه به تفاهم برسند. در غیر این صورت، باید راهکار دیگری برای حل این اختلاف اندیشیده شود.
دیگر معادن بزرگ فیروزه چه ویژگی‌هایی دارند؟
معدن بعدی که باید درباره آن صحبت کرد، معدن شهر بابک یا معدن مس میدوک است.یکی از محصولات جانبی این معدن که زیرمجموعه شرکت ملی مس قرار دارد، فیروزه است که حجم هم آن بسیار بالا است، اما متاسفانه به‌صورت انفجاری و با حجم تخریب بالا استخراج و بسیاری از آنها وارد چرخه تولید مس می‌شود که ارزش‌افزوده بسیار پایینی دارد. اما اگر استخراج، صحیح و اصولی باشد، می‌توان آنها را وارد چرخه تولید گوهرسنگ‌ها و بازار خوبی برای آنها ایجاد کرد.در شهر بابک کمابیش حدود ۶۰ یا ۷۰ تعاونی گوهرتراشی فیروزه ایجاد شده و اتحادیه تعاونی‌های فیروزه شهر بابک هم به‌وجود آمده است، اما متاسفانه معدن مس میدوک، خلاف نیشابور، که به‌صورت تعاونی استخراج می‌شود، در دست دولت است.مشکل عمده در شهر بابک و معدن مس میدوک، که زیرمجموعه شرکت ملی مس قرار دارد، این است که بار به‌دست گوهرتراش‌های واقعی نمی‌رسد. در این منطقه، کسانی که از قبل ثبت‌نام و اظهار کرده‌اند که کارگاه گوهرتراشی دارند، فیروزه را به قیمتی پایین‌تر از کیلویی چند ده هزار تومان می‌گیرند، اما اغلب باری که در اختیار این افراد قرار داده می‌شود، در بازار آزاد عرضه می‌شود و خریداران آن، کارگاه‌هایی هستند که جدیدتر تاسیس شده‌اند یا عضو تعاونی‌ها نیستند و به این ترتیب، گوهرتراشان منطقه بار موردنظر خود را تهیه می‌کنند و این باعث شده است که معضل حادی برای شهر بابک ایجاد شود. به عبارت دیگر، کارگاه‌ها وجود دارند، اما سنگ‌خام برای تراش موجود نیست و این معضل بزرگی در این شهر است.
معدن باغو چطور؟
معدن فیروزه باغو راکد است و علت آن هنوز روشن نیست. در واقع، معلوم نیست که بهره‌بردار این معدن چه کسی است و سال‌ها است باوجود ظرفیت بالایی که دارد، در رکود و تعطیلی به‌سر می‌برد.شاید علت این است که بهره‌بردار معدن را نگه داشته است تا بعد از اینکه بهره‌برداری از معادن دیگر به پایان رسید، سپس استخراج این ذخیره را آغاز کند. اگر دلیل این باشد، از نظر قانونی ایراد دارد، چون معدن انفال است و بهره‌بردار مالک معدن نیست که بخواهد آن را نگه دارد تا زمانی که خود نیاز دارد یا در بازار تقاضای بیشتری ایجاد می‌شود و در آن زمان معدن را موردبهره‌برداری قرار دهد. به هر حال، متاسفانه این معدن راکد است و هیچ بهره‌برداری خاصی هم از آن انجام نمی‌گیرد.اما در شمال‌غرب زاهدان و ناحیه نصرت‌آباد، معادن مس کوچکی قرار دارد و چون منطقه‌های مس سولفیدی هستند که دگرسانی شده‌اند، ظرفیت‌هایی دیده شده است؛ به‌ویژه در زون‌های دگرسانی که مس آرژیلیک یا پتاسیک دارد، کانی فیروزه را می‌توان به‌صورت ردیاب دید. اگر ذخایر این کانی در استان سیستان و بلوچستان اکتشاف شود، منبع درآمد خوبی برای مردم محلی خواهد شد و زمینه اشتغال در در کارگاه‌های گوهرتراشی و جواهرسازی هم در این استان وجود دارد.
کیفیت فیروزه ایران چگونه است؟
فیروزه خود به‌تنهایی ۶ کانی در زیرمجموعه دارد که باید آنها را شناسایی کرد و وقتی درباره این کانی به‌صورت کلی صحبت می‌کنیم، به همه اجزای این خانواده اشاره داریم.اما باید میان کانی‌های مس‌دار به‌ویژه کریزوکولا، مالاکیت و کانی‌های دیگر گروه فیروزه، تفکیک قائل شد.فیروزه را بیشتر براساس پارامترهای گوناگونی مانند رنگ، وزن، منشأ (معدن)، پاکی و درشت بودن؛ دسته‌بندی و قیمت‌گذاری می‌کنند، اما در سنگ‌های رنگی، ناخالصی‌ها هم می‌تواند جلوه ویژه‌ای به سنگ بدهد و حتی نرخ آن را بیشتر کند.در دنیا، فیروزه ایران که در اصطلاح رنگ‌شناسی به «پرشین بلو» معروف است، به‌عنوان شاخص یا محک فیروزه کیفی دنیا معرفی شده است که رنگ آبی آسمانی زیبایی دارد.
جایگاه فیروزه ایران در بازار جهانی چگونه است؟
با اینکه بخش زیادی از فیروزه مرغوب دنیا از کشور ما تامین می‌شود، اما بازار چندانی را در دنیا در اختیار نگرفته‌ایم و جایگاه چندان خوبی در دنیا نداریم که علل چندی دارد؛ اول این است که ما اصول تراش استاندارد فیروزه را رعایت نکرده‌ایم. به‌عبارت‌دیگر، وزن برای ما ملاک بوده و این حفظ وزن باعث شده است که تراش به‌شکلی باشد که حداکثر وزن حفظ شود، اما در بازار جهانی، ملاک این نیست و باید اصطلاحا «سایزتراشی» انجام گیرد. مشکل بعدی، قوانین داخلی کشور ما و خودتحریمی‌ها است که منجر شده تا فیروزه را که بعد از فرآوری می‌توان آن را صادر کرد، نتوانیم به خارج از کشور بفرستیم.متاسفانه موضوع بهسازی فیروزه کشور هم چندان موردتوجه قرار نگرفته است. بهسازی فیروزه عملیاتی است که در کشوری مانند امریکا بسیار موردتوجه است. آنها فیروزه‌های بدکیفیت خود را بهسازی می‌کنند و به بازار می‌فرستند و ما هم باید فیروزه‌هایی را که کیفیت مناسب و خوبی ندارند، به این ترتیب ارتقای کیفیت دهیم و به بازار بفرستیم. موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد، این است که برخی فیروزه‌هایی که از ایران صادر شده است، متاسفانه در اصطلاح بازار ایران «احیا شده» بوده و همین موضوع باعث شده است که اعتماد طرف خریدار از دست برود و ضربه بدی به اعتبار ما وارد شود.
همین معضلات که به آن اشاره شد، اگر رفع شود، تراش را استاندارد کنیم و بهسازی و احیای درستی روی فیروزه انجام شود و از سوی دیگر، قوانین صادراتی بهبود پیدا کند و در نهایت، بازاریابی مناسبی در خارج از کشور داشته باشیم، می‌توانیم این گوهرسنگ ملی باارزش را به دنیا معرفی کنیم. کشور ما را پیش‌تر با نام مهد فیروزه می‌شناختند و باید پیش از آنکه، ترکیه و کشورهایی که این کالا را به نام خود صادر می‌کنند، دوباره بازار را قبضه کنند، جایگاه کشور خود را احیا کنیم.
بیشترین بازار مصرف فیروزه ایران کجاست؟
ما بازار خوبی در کشورهای عربی و دیگر کشورهای همسایه داریم. همین‌طور چین یکی از عمده‌ترین مصرف‌کننده‌های فیروزه در دنیا به‌شمار می‌رود. البته ما تنها کاری که انجام می‌دهیم، این است که فیروزه را به‌صورت گنبدی یا «دامله» تراش می‌دهیم و می‌فروشیم اما در چین آثار هنری و جواهرات خاص از آن ایجاد می‌کنند و به‌ویژه حکاکی‌هایی که روی فیروزه اجرا کرده‌اند، در دنیا منحصر به فرد است.
منظور از اینکه سنگ فیروزه زنده است، چیست؟
چون فیروزه سنگ آسیب‌پذیری است، در اصطلاح بازار، می‌گویند سنگی زنده است، اما در واقع، باید گفت مقاومت کمی دارد و مواد شیمیایی مانند الکل، چربی‌ها و به‌ویژه مواد نفتی، اسیدها، مواد شوینده آرایشی و بهداشتی و... به آن آسیب می‌رساند. بنابراین، هنگام استفاده از این سنگ، باید تا حد ممکن آن را از این نوع مواد دور نگه داشت.در بعضی موارد، اگر آسیبی به فیروزه وارد شد، گوهرتراش ماهر می‌تواند با پولیش دوباره و تراش مجدد، لایه‌ای از آن را بردارد و بخش آسیب‌دیده را بزداید و سنگ را ارتقا دهد. روش‌های سنتی دیگری هم برای احیای فیروزه‌هایی که رنگ تیره یا سبز می‌گیرند، وجود دارد.این نکته را باید در نظر داشت که فیروزه را باید حتما با شناسنامه معتبر تهیه کرد، چون بدل‌های فیروزه و مصنوعی آن در بازار فراوان است و کانی‌هایی مثل کریزوکولا، مالاکیت و حتی مواد پلیمری و پلاستیکی که ساخت دست بشر هستند، به‌عنوان بدل فیروزه به مشتری‌ها ارائه می‌شود. بنابراین، بهتر است که مصرف‌کننده این سنگ باارزش را از مراکز معتبر تهیه کند.
