ازجمله می‌توان به عدم تخصیص بودجه کافی در بخش اکتشاف، قوانین دست‌وپا گیر و بخشنامه‌های متعدد و بی‌رویه اشاره کرد که موجب تضعیف فعالیت‌های معدنی، خروج سرمایه از بخش معدن و عدم اعتماد سرمایه‌گذاران به آینده این بخش شده است. در بیشتر کشورهای معدن خیز جهان، مسئولیت انجام مطالعات اولیه، اکتشافات ناحیه‌ای و ایجاد زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برعهده دولت و حاکمیت است و تقریبا تمامی بودجه و اعتبار موردنیاز توسط دولت تامین می‌شود. در ایران هم انجام این مهم بر عهده سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور گذاشته شده اما ما در همه مشکلات یعنی کمبود بودجه گریبان این بخش را هم گرفته است. در گزارش امروز صمت مروری داریم بر تازه‌ترین اظهارنظرها درباره اکتشاف و چالش‌های این بخش.

لزوم برنامه‌ریزی اکتشافی

احسان آشوری، کارشناس اکتشاف شرکت سرمایه‌گذاری توسعه معادن و فلزات با تاکید لزوم برنامه‌ریزی اکتشافی گفت: یکی از مثال‌های رایج که توسط بعضی از کارشناسان حوزه اکتشاف مواد معدنی در مورد برنامه‌ریزی اکتشافی استفاده می‌شود این است که اکتشاف مانند هندوانه سر بسته نتیجه مشخصی ندارد. طرح چنین مثال‌هایی می‌تواند ریشه‌هایی عمیق در تفکرات و نوع معرفت‌شناسی این‌گونه کارشناسان داشته باشد. معنی این مثال می‌تواند این باشد که تا دست به عمل نزنیم، نمی‌توان نتیجه را فهمید. پرسش مهمی که وجود دارد این است که بر اساس حدسیات و فرضیات ابتدایی در شروع کار از نتیجه احتمالی با چه درجه اطمینانی می‌توان صحبت کرد.

وی با طرح ۳ سوال به بررسی موضوع پرداخت و گفت باید نخست به این ۳ مورد پاسخ داده شود که آیا قواعدی پیش‌بینی‌کننده برای استفاده در اکتشافات مواد معدنی وجود دارد؟اگر قواعدی وجود دارند، از آنها چگونه باید استفاده کرد؟ میزان قطعیت این قواعد پیشینی در صورت وجود به چه میزان است؟

آشوری در مورد پرسش نخست گفت: تشکیل مواد معدنی به عنوان پدیده طبیعی از این قاعده مستثنا نیست. همان‌گونه که در حوزه علوم تجربی از استقرا، تعین‌گرایی و تقلیل‌گرایی استفاده می‌شود، از این قواعد می‌توان برای شناخت و پیش‌بینی رفتار مواد معدنی در طبیعت استفاده کرد. پیشرفت‌های نظری در زمین‌شناسی اقتصادی عمدتا بر پایه مفهوم جدیدی از پیدایش کانسار بنا و رویکرد مبتنی بر مدل‌های کانساری از مشاهدات در مقیاس کانساری ساخته شده است. این کارشناس معدن افزود: بر اساس این مدل‌ها می‌توان نسبت به انتخاب روش‌های اکتشافی متناسب با هر مدل اقدام کرد که موجب می‌شود برنامه‌ریزی اکتشافی بهتری صورت گیرد. تحت تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی، اهمیت کشف انواع کانسارهای ناشناخته و بازنگری در انواع کانسارهای شناخته شده، تقسیم‌بندی یا اشتقاق مدل‌‌های کانسار را الزامی می‌کند.

به گفته این فعال معدنی در مورد پرسش دوم آقای اوکادا، یکی از متخصصان حوزه اکتشافات، در مقاله‌ای در مورد نوآوری‌های این حوزه در سال ۲۰۲۲ تمثیل جالبی ارائه می‌دهد. او متخصصان حوزه اکتشاف را با دانشمندان حوزه علوم تجربی مقایسه می‌کند.

آشوری افزود: همان‌گونه که بر اساس اندیشه‌‌های کانت تفکر علمی نوین شکل گرفته است، دانشمند علوم تجربی بر اساس یک دانش پیشینی به آزمایش در مورد پدیده‌ها در قالب نظریه‌ها می‌پردازد. یک متخصص حوزه نیز مشابه همین کار را انجام می‌دهد؛ او یک دانش پیشینی از مدل‌های کانساری در ذهن دارد و بر اساس حدسیات موجه به بررسی مناطق اکتشافی می‌پردازد؛ اما تفاوت بزرگی در این میان وجود دارد، دانشمند حوزه تجربی به دنبال اثبات یا رد یا اصلاح نظریه خود است اما متخصص حوزه اکتشاف به دنبال کشف ماده معدنی با ارزش اقتصادی قابل توجه است.

نکته مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد این واقعیت است که کانسارها را بدون حفاری که در مقایسه با سایر روش‌های اکتشاف بسیار پرهزینه است، هرگز نمی‌توان یافت. حفاری کورکورانه و تصادفی غیرممکن است و همچنین حفاری در تمام منطقه هدف با جزییات کافی برای رفع همه ابهامات در درک کانسارها غیرعملی است.

این فعال معدنی ادامه داد: در مورد پرسش سوم می‌دانیم که حوزه اکتشاف مواد معدنی یک حوزه پر ریسک است و ریشه ریسک‌ها در عدم قطعیتی است که در شناخت ما و ابزار‌های شناسایی ما و در ذات طبیعت وجود دارد.

پایانی بر چغارت و چادرملو

درهمین حال، امیرحسین کوهساری رئیس نظام‌مهندسی معدن استان یزد با تاکید بر اینکه بخش اکتشاف معادن استان یزد باید به سمت محدوده‌های بیشتری برود، از مسئولان کشوری و استانی خواست مسیر اکتشاف معادن را تسهیل کنند تا بتوان محدوده‌ها را گسترش و اکتشافات بیشتری انجام داد.

رئیس نظام‌مهندسی معدن استان یزد همچنین با اشاره به اینکه باید پذیرفت که به‌زودی معادن بزرگ استان غیرفعال می‌شوند، افزود: بین دو تا سه سال آینده معادن بزرگی چون سنگ‌آهن چغارت و چادرملو به پایان عملیات می‌رسند و اگر محدوده‌های اکتشافی بیشتری مورد بهره‌برداری قرار نگیرند، افراد زیادی بیکار می‌شوند و این اتفاق تبعات اجتماعی و اقتصادی زیادی به همراه دارد.

بن‌بست اکتشاف

کوهساری بابیان اینکه باید بخش اکتشاف معادن استان را فعال کرد تا استان بتواند پاسخگوی نیاز کشور باشد، ادامه داد: با توجه به اینکه برنامه هفتم توسعه کشور در زمینه افزایش درآمد بر معادن متمرکزشده است، مساعدت مسئولان در وزارتخانه صنعت می‌تواند گره‌گشای بسیاری از مسائلی باشد که درحال‌حاضر در کشور با بن‌بست روبه‌رو شده‌ است. کوهساری همچنین با اشاره به بحث خام‌فروشی در استان یزد، از فعالان حوزه معدن خواست تا از خام فروشی دست بردارند و این عناصر را تبدیل به فرآورده‌های معدنی باارزش افزوده بالا کنند. رئیس نظام‌مهندسی معدن استان یزد، وضعیت صنایع پایین‌دستی در استان را مناسب ندانست و ابراز امیدواری کرد: پایتخت معدن کشور بتواند با حمایت مسئولان کشوری در بخش صنایع پایین‌دستی، فضا را برای فعالیت‌های شرکت‌های نوبنیاد و دانش‌بنیاد فراهم کند.

سخن پایانی

چندی پیش، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور از اکتشاف بخشی از مناطق کشور با کمک زمین‌شناسان روس خبر داد. وی گفت: مسئله این است که ما در حوزه اکتشاف آن‌طور که باید پیش نرفته‌ایم و مشکل هم بیشتر بر سر کمبود بودجه بوده است، زیرا کمبودی در نیروی انسانی متخصص و دانش در این عرصه نداریم.

وی گفت: با توجه به کارنامه خوب روسیه در زمین‌شناسی و اکتشاف در نظر داریم تا بخشی از مناطق را از طریق زمین‌شناسان این کشور اکتشاف کنیم و علاوه بر این قرار است بزرگ‌ترین طرح پیمایش زمین‌شناسی به وسعت ۸۰ هزار کیلومترمربع در کشور اجرا ‌شود. از سوی دیگر، بسیاری از کارشناسان به ضرورت بازنگری کلی در فرهنگ و نگرش حاکم بر حوزه اکتشافات مواد معدنی، چه در حوزه کارشناسی و چه در حوزه مدیریتی تاکید داشته و معتقدند، امروزه برای هدف‌یابی مناطق اکتشافی هم به دانش و هم به ابزار مناسب نیاز داریم. در هر دو زمینه در کشور کمبود وجود دارد اما ضعف موجود در حوزه اکتشافات و واقعیت موجود نباید موجب صدور احکامی با نتیجه اکتشافات قابل پیش‌بینی نیست، بشود. امروزه انتخاب مناطق باکیفیت با محدودیت‌های قانونی، ابزاری و دانشی روبه‌رو است، اما برای غلبه بر این محدودیت‌ها راه‌حل‌هایی وجود دارد.