خاک علیه شهرها برمی‌خیزد
حیات کشاورزی وابسته به آب و خاک است و تخریب و فرسایش آن، موجب کاهش حاصلخیزی و به‌خطر انداختن تولیدات محصولات کشاورزی می‌شود.
حفظ خاک، رابطه مستقیمی با تولیدات محصولات کشاورزی و نقش مهمی در امنیت غذایی یک کشور دارد، به طوری که فرسایش آبی و خاکی این امنیت غذایی را به خطر می اندازد، اما همیشه این خاک نیست که تحت تاثیر عمل فرسایش قرار می گیرد؛ آن روی دیگر سکه این است که در برخی مواقع، خاک خود یکی از ابزارهای فرسایش زمین به حساب می آید. به عبارت دیگر، فرسایش بیابانی یکی از عوامل کمتر شناخته شده فرسایش خاک است و البته از دیگر اشکال فرسایش در محیط طبیعی شناخته می شود. زمانی که حجم زیادی از خاک در دل توفان ها از جایی به جای دیگر منتقل شوند، در صورت ناسازگاری آسیب به مکان موردنظر وارد می شود. این آسیب، گریبان زمین های کشاورزی را هم گرفته است و موجب فرسایش خاک حاصلخیز می شود. صمت در این گزارش به بررسی اشکال و ابعاد فرسایش خاک و راهکارهای پیشگیرانه آن پرداخته است.
عاملی پنهان در فرسایش خاک
به گفته کارشناسان، اکنون زمان آن رسیده است که حرکتی جهادی برای مقابله با بیابان زایی در برنامه های توسعه ای کشور تدوین شود. همواره یکی از اصلی ترین معضلات ما در کشور تبدیل زمین است؛ متاسفانه سرعت تبدیل اراضی جنگلی به زمین های کشاورزی و بعد بایر در 3 الی 4 دهه اخیر بالا بوده و امروزه سطوح زیرکشت در ایران با خطر جدی نابودی روبه رو است. متاسفانه کاربران اراضی هرگونه عملی که می خواهند با زمین های زراعی انجام می دهند و هیچ گاه مانع بازدارنده محکمی در مقابل آنها وجود نداشته است. متاسفانه بازنگری نکردن در قوانین و نبود نظارت در حریم شهرها باعث شده که زمین های کشاورزی روزبه روز تخریب شوند و از طرفی با پیشروی بیابان ها، توفان های ماسه و گردوغبارهای وسیع، از عوامل دیگر در فرسایش خاک به حساب بیایند.
بیابان، تهدید یا فرصت؟
وحید جعفریان، مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در گفت وگو با صمت درباره فرسایش بیابانی و تاثیرات مخرب آن روی خاک های کشاورزی گفت: در ادبیات علمی همواره عبارت «مقابله با تخریب سرزمین» در کنار بیابان زایی درج شده، چرا که به طورعمده پدیده تخریب سرزمین ناشی از عوامل طبیعی و انسانی است که در بیشتر موارد در مناطق خشک اتفاق می افتد. یکی از مهم ترین پیامدهای این نوع تخریب، افزایش شدت فرسایش و توفان های ماسه ای است که آثار آن را می توان به وضوح در هجوم ماسه های روان به منابع زیست انسانی دید.
گفتنی است، راه های جاده ای، ریل های قطار، تاسیسات صنعتی و پالایشگاهی، همچنین اراضی کشاورزی و مسکونی به شدت تحت تاثیر فرسایش توفان های خاکی و ماسه ای قرار می گیرند. براساس آخرین آمارهای موجود، ۳۰ میلیون هکتار از عرصه های بیابانی تحت تاثیر فرسایش بادی است که از ۱۴ میلیون هکتار آن به عنوان کانون های بحرانی فرسایش بادی یاد می کنند. فرسایش بادی در این میزان خسارت زیادی به منابع زیست انسانی وارد می کنند.
وی ادامه داد: جز بخشی از نوار شمالی کشور، تمام مناطق ایران در معرض چنین تخریبی قرار دارند، چرا که شرایط تغییر اقلیم تفاوت جدی در تخریب سرزمینی نسبت به دهه های قبل ایجاد کرده است. برخی حوزه ها در شرایط فوق بحرانی به سر می برند، نظیر سرخس، زابل، خوزستان و دریاچه ارومیه. از طرفی، بیابان هایی هم هستند که آسیب کمتری را متحمل شده اند، اما به لحاظ واقع شدن در حاشیه مراکز جمعیتی باید به آن توجه بیشتری شود، نظیر مراتع تخریب یافته اطراف مناطق جنوبی استان تهران و مناطقی از استان البرز، قزوین و ... که دیگر کارکرد مرتعی ندارند و نیازمند حفاظت جدی هستند.
روایتی از یک بمب خاموش
وی افزود: خشکسالی یکی از عوامل طبیعی تخریب سرزمینی است که متاسفانه در کشورمان شاهد استمرار و افزایش طولانی مدت آن بودیم. این عامل به شدت زمینه را برای شکل گیری توفان های ماسه ای فراهم و خاک را نسبت به فرسایش آسیب پذیرتر می کند. براساس آماری که از سوی سازمان جهانی هواشناسی اعلام شد و در کنوانسیون مقابله با بیابان زایی هم مورداستناد قرار گرفت، در دهه اخیر، میزان شدت و فراوانی خشکسالی ها در کشور نسبت به 2 دهه قبل، ۲۷ درصد افزایش پیدا کرده است. با در نظر گرفتن این حجم از بیابان در کشور و استمرار خشکسالی، می توان این گونه نتیجه گیری کرد که زنگ خطر بیابان های کشور به عنوان منبع بسیار وسیعی از تولید گردوغبار و توفان های ماسه ای به صدا درآمده است و این مناطق هم اکنون به عنوان یک تهدید و عاملی در تخریب سرزمینی شناخته می شوند. به گفته این کارشناس، اطراف تهران، کرج و قزوین بیابان هایی وجود دارند که امروز می توان از آنها به عنوان بمب های خاموشی یاد کرد که بیخ گوش مناطق جمعیتی کشور قرار دارند. وی افزود: فرسایش بادی نه تنها خاک سطحی و حاصلخیز اراضی کشاورزی را تحت تاثیر قرار می دهد، بلکه وقوع توفان های ماسه ای به کاهش قابل توجه کیفیت محصولات کشاورزی می انجامد، همچنین اثرات گردوغبار در فرآیندهای زیستی مکان ها امری شناخته شده است. گردوغبار، گیاهان مناطق را نسبت به آفات و امراض آسیب پذیرتر می کند و به همین تناسب میزان تاب آوری پوشش گیاهی کاهش می یابد. جعفریان گفت: براساس برآوردها، ۸۸ درصد کشور متاثر از پدیده تخریب سرزمین است. سالانه حدود یک میلیون هکتار از اکوسیستم های زمینی کشور تحت تاثیر عواملی نظیر تغییر کاربری قرار گرفته و دچار تخریب سرزمینی شده اند و این عوامل منجر به کاهش حاصلخیزی و قابلیت بیولوژیکی شده اند. این شرایط در حالی است که در بهترین شرایط ممکن کشور در طول برنامه ششم توسعه، تمامی فعالیت های اجرایی به منظور مهار و کنترل پدیده تخریب سرزمین در مناطق بیابانی، بیش از ۳۰۰ هزار هکتار در سال نبوده است و ۷۰۰ هزار هکتار باقیمانده از دسترس انسان خارج می شود. وی بااشاره به درگیر بودن تمامی مناطق کشور با پدیده تخریب سرزمینی ادامه داد: به منظور کاهش روند تخریب سرزمینی، سازمان منابع طبیعی کشور سندی را به عنوان «ایران بدون تخریب سرزمین» طراحی کرده که هدف آن متعادل کردن میزان احیا و تخریب سرزمینی با منظور به صفر رساندن بیلان این 2 پارامتر است، در واقع برنامه ای تنظیم شده است که در یک اقدام ضربتی و در صورت تامین منابع، ۳ میلیون هکتار از کانون های بحرانی کنترل شوند و موردارزیابی قرار گیرند. فعالیت های اجرایی در این زمینه مبتنی بر اقدامات پیشگیرانه و تعدیل اثرات تخریب سرزمین با رویکرد بازگرداندن اراضی آسیب دیده و تخریب یافته است.
به گفته جعفریان، این طرح امسال در سومین نشست کارگروه ملی مقابله با بیابان زایی موردتاکید وزیر جهاد کشاورزی قرار گرفت که در همین راستا، برنامه هایی برای تامین منابع و ایجاد زیرساخت های حقوقی و قانونی در دستور کار است. پیش بینی می شود، در برنامه هفتم توسعه و هم در برنامه ۱۴۰۲ شاهد یک تحول در مدیریت سرزمین به ویژه در منابع بیابانی باشیم، همچنین قرار است با مشارکت فراگیر جوامع محلی و با بهره گیری از ظرفیت سرمایه گذاری بخش خصوصی در مناطق مختلف کشور به مرحله اجرایی دربیاید. مناطق بیابانی کشور از نظر چشم انداز و ظرفیت های گردشگری ارزش فراوانی دارند،همین طور در زمینه تولید گیاهان دارویی و تامین انرژی های پاک از درجه اهمیت بالایی برخوردار هستند.
ایران در صدر فرسایش خاک جهان
حسین آذرنیوند، رئیس دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران و رئیس انجمن علمی مرتع داری ایران، در گفت وگو با صمت بااشاره به سرعت بالای تبدیل اراضی جنگلی و زراعی به زمین های بایر و خشک گفت: همان گونه که پیش تر هم اشاره شد، روند تبدیل زمین زراعی به زمین های بایر و ساختمانی سرعت بالایی دارد. استان البرز نمونه بارز چنین روندی است. میزان زیادی از سطوح زیرکشت این استان، ظرف چند سال گذشته به شدت روند تخریبی داشته که در پی آن، مشکلات زیاد زیست محیطی را ایجاد کرده است؛ در حالی که در بیشتر کشورهای پیشرفته و در بهترین شهرهای دنیا، شاهد وجود زمین های کشاورزی وسط شهر هم هستیم؛ چرا که در بیشتر این کشورها قوانین سختگیرانه ای در باب تغییر اراضی اعمال می شود و به راحتی کاربری زمین ها تغییر نمی کند. گفتنی است، وجود این زمین ها وسط شهر علاوه بر جلوه بخشیدن به شهر باعث تلطیف آب وهوا نیز می شود.
به گفته رئیس انجمن علمی مرتع داری ایران، متاسفانه ما همواره در کشورمان زمین را آماده فرسایش خاک می کنیم، همچنین موجب افزایش رشد علف های هرز هم می شویم که به مراتب مشکلات زیادی به وجود می آورند که این امر باعث می شود منابع طبیعی و ذخایر جنگل های ما روزبه روز آسیب پذیرتر شوند.
آذرنیوند بااشاره به اینکه، ایران رتبه نخست فرسایش خاک را در جهان دارد، تاکید کرد: متاسفانه فرآیند بیابان زایی در کشور ما افزایش بیشتری نسبت به بازیابی منابع طبیعی دارد و همین امر باعث شده است، در فرسایش خاک رتبه نخست را به خود اختصاص دهیم، در واقع باتوجه به مساحت کشورمان و به نسبت زمین های حاصلخیزی که در اختیار داریم، نخستین کشوری هستیم که فرسایش خاک زیادی را تجربه کرده است.
اراضی جنگلی ایران؛ یک موزه زنده
وی باتوجه به قدمت اراضی جنگلی در ایران گفت: گفتنی است، قدمت اراضی جنگلی در ایران به چند میلیون سال می رسد که زمین های مشابه در قاره اروپا تنها قدمت چندهزارساله دارند؛ بنابراین کشور دارای یک موزه زنده سرپا است که اگر برنامه ریزی درستی در اکوتوریسم و توریسم علمی نداشته باشیم، نمی توانیم به درآمدهای کلان برسیم.
رئیس دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران وضعیت زمین های تحت پوشش مراتع را هم نامناسب دانست و گفت: وضعیت زمین های مرتعی در کشور شرایط مساعدی ندارند و از حدود ۹۰ هکتار موجود، بخش اعظم آن تبدیل به زمین های بایر و بیابانی شده است که خود شرایط را برای فرسایش بیابانی فراهم می کند. این عضو کمیته تخصصی کشاورزی و منابع طبیعی گفت: قریب به 6 هزار و ۷۰۰ گونه گیاهی شناخته شده، در اراضی جنگلی و مراتع وجود دارد که نزدیک به 12 هزار گونه هنوز شناسایی نشده اند؛ علاوه بر آن، شاهد تنوع حیات وحش قابل توجهی هم هستیم که ارتباط نزدیکی با پوشش گیاهی دارد؛ حال تصور کنید اگر پوشش گیاهی در جنگل ها و مراتع از بین برود، چه نابسامانی عظیمی در چرخه حیات موجودات به وجود می آید و ممکن است چرخ زیستی را هم در زندگی با مخاطره روبه رو کند.
جنگل های زاگرس آسیب پذیرتر هستند
آذرنیوند در پاسخ به این پرسش که آسیب پذیرترین منطقه جنگلی ایران کجاست؟ گفت: آتش سوزی، اصلی ترین تهدید در مناطق جنگلی ایران است و هیچ کدام از آتش سوزی های مناطق جنگلی در کشور ما طبیعی نیست. به عبارت دیگر، با تغییر پوشش گیاهی از سوی انسان و افزایش پوشش علفی خشک، در اثر وزش بادهای مداوم و با کوچک ترین جرقه، آتش سوزی اتفاق می افتد و هرساله موجب غافلگیری ما می شود.
وی ادامه داد: گفتنی است، جنگل های دامنه رشته کوه های زاگرس آسیب پذیرتر از دیگر مناطق جنگلی ایران است، چرا که پوشش گیاه تنک تر و زراعت نزدیک به مناطق جنگلی است؛ به گونه ای که در برخی مناطق کشت آنها زیر درختان جنگلی انجام می شود.
اولویت سنجی محصولات کشاورزی
سرپرست مرکز تحقیقات بین المللی بیابان پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران گفت: سال ها با شعار خودکفایی و توسعه کشاورزی، آبی را که میلیون ها سال در زیرزمین ذخیره شده است، برای توسعه کشاورزی مصرف کردیم؛ در حالی که نه به خودکفایی رسیدیم و نه شرایط کشاورزی ما به وضعیت مطلوب رسید. اسفبارتر این است که ما ظرفیت بالایی در تولید محصولات مرغوبی داریم که وارد می کنیم. تنها با یک مدیریت خوب می توانیم به تولید انبوه برسیم نه آنکه واردات و ارزبری داشته باشیم. این در حالی است که بسیاری از اقلام کشاورزی را وارد می کنیم که می توانیم در یک بستر مناسب تولید کرده و به خودکفایی برسیم. آذرنیوند گفت: باید با منابع محدودی که در اختیار داریم، ظرفیت سنجی و اولویت بندی کنیم، چرا که قرار نیست تمامی محصولات را در کشور تولید کنیم. علاوه بر آن، قانون دقیقی برای اولویت بندی محصولات کشاورزی در منابع طبیعی ایران وجود ندارد. برای مثال، قانونی وجود ندارد که از کاشت برنج در استانی نظیر اصفهان ممانعت کند، چرا که باتوجه به اقلیم خشک و شکننده مناطق داخلی کشور، توسعه کشاورزی در هر جایی جایز نیست.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، بیراه نیست که بگوییم طرح ۳ میلیون هکتاری بیشتر به عنوان یک برنامه غیرقابل پیش بینی است؛ چرا که تاریخچه تصمیمات وزارتخانه ای نشان داده به طورمعمول طرح های مهم به ویژه در امر محیط زیست نیمه کاره رها شده اند. امروزه جای خالی برنامه ریزی محیطی با کمک دانش جغرافیا بیش از هر زمان دیگری احساس می شود، چرا که باتوجه به تجربه کشورهای موفق در این عرصه عموما برنامه ریزان برای اینکه بتوانند در راستای توسعه پایدار بدون آسیب به محیط زیست برنامه ریزی کنند، نیازمند دیدی یکپارچه به محیط هستند و ابزاری که این نگرش یکجانگری را می دهد، دانش جغرافیا است. شاید وقت آن رسیده که باتوجه به آنچه محیط در اختیارمان می گذارد، از آن بهره بگیریم. برای مثال، اگر تصمیم گیران تنها روی توریسم و گردشگری شهرهایی مانند اصفهان و شیراز تمرکز می کردند، امروز شاهد فجایع زیست محیطی این شهرها نبودیم؛ برای مثال، زاینده رود که شاهرگ حیاتی و مهمی محسوب می شود، از بین نمی رفت.
