تجارت کربن یک بحث اساسی است و می‌تواند نقش زیادی در کاهش مصرف سوخت و آلایندگی داشته باشد. چندی پیش، خبر رایزنی رئیس سازمان محیط‌زیست با سازمان بورس برای بورسی شدن تجارت کربن منتشر شد. سلاجقه در این‌باره گفته بود؛ صادرات کربن می‌تواند در کاهش مصرف سوخت در حوزه مصارف خانگی و صنایع موثر باشد و ارزش‌افزوده ایجاد کند. علاوه بر آن، در زمینه کاهش آلودگی هوا نیز اثرگذار است. در ادامه این رایزنی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان محیط‌زیست به‌همراه مسئولان صندوق محیط‌زیست با بازار بورس نشستی را برگزار کردند و قرار شد آیین‌نامه و شیوه‌نامه آن تدوین شود. صمت در این گزارش به تحلیل بورسی شدن تجارت کربن پرداخت و در گفت‌وگو با یک کارشناس بورس و یک اقلیم‌شناس این موضوع را از جهات مختلف ارزیابی کرد.

باید به فکر کاهش انتشار کربن باشیم

همایون دارابی، کارشناس بورس در گفت‌وگو با صمت درباره رایزنی محیط‌زیست با بورس برای تجارت کربن گفت: براساس پروتکل کیوتو و توافقنامه‌های بین‌المللی دیگری که در راستای کاهش آثار گرمایش جهانی و کند کردن میزان افزایش دمای کره زمین تدوین شد؛ کشورها تعهداتی را برای کاهش گازهای گلخانه‌ای قبول کردند. حال باتوجه به اینکه در شرایط فعلی در زمره کشورهایی هستیم که در نخستین رتبه‌های لیست انتشار کربن قرار داریم، اگر تا چند سال آینده به قوانین بین‌المللی پایبند نباشیم، مشمول جریمه می‌شویم. فارغ از حساسیت این موضوع، مسئله اساسی این است که آیا می‌توانیم به اهداف پروتکل کیوتو برسیم؟ یا چگونه می‌توانیم زمینه کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای را فراهم کنیم؟ به‌عبارت‌روشن‌تر، باید شرایطی فراهم شود که هم مسئولیت خود را به‌درستی انجام داده باشیم و هم شرکت‌های تولیدی در کشور آسیب نبینند.

معضل کمبود فناوری داریم

وی در ادامه بااشاره به روند تجارت کربن گفت: معمولا در کشورها به‌ویژه در اتحادیه اروپا و حتی در چین برای شرکت‌ها و صنایع مختلف میزانی از انتشار کربن مشخص شده است. در کشورمان هم، چنین فرآیندی وجود دارد. در این بین، در مسئله انتشار کربن، شرکت‌هایی کمتر از حد مشخص شده‌اند و شرکت‌هایی هم به‌فراخور فعالیت‌هایی که دارند، به‌دلیل نبود امکانات فناورانه کمبود سرمایه و...، بیشتر از حد مذکور کربن منتشر می‌کنند و نمی‌توانند به کاهش انتشار بپردازند.

وی افزود: باتوجه به این ناترازی انتشار کربن از سوی شرکت‌ها، دولت‌ها به‌فکر جابه‌جا کردن این حدود افتاده‌اند. در واقع حجم کربن منتشرشده از سوی شرکت‌ها مورد داد و ستد قرار می‌گیرد. به‌عبارت روشن‌تر، شرکتی که بیشتر از حد تعیین‌شده کربن منتشر کند، می‌تواند سهمیه آن شرکتی را که کمتر از میزان گفته‌شده منتشر کرده است، بخرد و این امر موجب ترغیب شرکت‌ها برای کاهش میزان انتشار کربن می‌شود.

دارابی گفت: موضوع مهم برای راه‌اندازی تجارت کربن آن‌گونه که در اغلب کشورهای توسعه‌یافته راه افتاده است، این است که ما باید در کشور ابتدا به یک جمع‌بندی دقیق و واقعی برسیم، چراکه تاکنون هرچقدر درباره عوارض آلایندگی صحبت کرده‌ایم، به‌اصطلاح کیلویی بوده؛ یعنی از عدم‌شفافیت برخوردار بوده است. بنابراین ابتدا باید قوانین و مقررات خود را در این‌باره مشخص کنیم و برنامه شفاف رسیدن به اهداف موردنظر کشور را در دست داشته باشیم و بعد از آن، در واقع با یک بررسی دقیق و جامع بتوانیم به ارزیابی محورها بپردازیم.

به‌گفته دارابی، در این روش می‌توان به صنایعی که کمتر از حد مجاز انتشار کربن دارند، گواهی مشخصی بدهیم و صنایعی را که بالاتر از حد مشخص‌شده کربن منتشر می‌کنند، مجاب کنیم که یا باقی سهم شرکت‌هایی را که انتشار کمتری دارند، بخرند یا جریمه پرداخت کنند.

این کارشناس بورس گفت: مشابه همین کار سال‌ها قبل در بحث توسعه انرژی‌های پاک انجام شد؛ اینکه شرکت‌هایی که آلاینده بودند، باید سالانه یک درصد از انرژی خود را با تجدیدپذیرها جایگزین کنند. اگر این کار انجام شد، به هدف رسیده‌اند، اگرنه باید در بورس انرژی سهام سبز بخرند یا اینکه جریمه پرداخت کنند. درباره کربن هم، این اتفاق خواهد افتاد؛ یعنی حدی مشخص می‌شود که شرکت‌ها نباید از آن تجاوز کنند که اگر از آن کمتر شد، به هدف رسیده‌اند، اگرنه باید جریمه سنگین بدهند یا از شرکت‌هایی که کمتر آلاینده بوده‌اند، سهام بخرند.

بازار ۸ میلیارد دلاری کربن در اروپا

وی افزود: این امر باعث می‌شود که شرکت‌ها تشویق شوند که میزان انتشار آلاینده‌های خود را کاهش دهند. علاوه بر آن، بازاری برای سودرسانی به شرکت‌هایی که آلاینده‌های کمتری دارند نیز ایجاد شود. این امر باعث می‌شود که شرکت‌ها به رقابت با یکدیگر بپردازند و برای کمتر انتشار دادن آلاینده‌ها تلاش کنند. گفتنی است، تجارت کربن در اروپا تقریبا یک بازار بزرگ است و سالانه در این زمینه ۸ میلیارد دلار معامله انجام می‌شود که ارزش بازار آن حدود ۵۷ میلیارد دلار است.

بورسی شدن تجارت کربن درست است

دارابی گفت: حال بورسی شدن کربن در کشور ما می‌تواند موجب ایجاد یک مکانیزم شفاف شود، اما آنچه اکنون وجود دارد، این است که ما در تحریم هستیم و برنامه‌های کاهش کربن، هزینه‌زا و مستلزم به کار بردن فناوری و بخش عمده‌ای از شرکت‌هایی که آلاینده انتشار می‌دهند، دولتی هستند و اجرای این‌گونه برنامه‌ها، نیازمند بودجه‌های سنگینی است. به‌اعتقاد من، دلیل اینکه ایران در اغلب نشست‌های بین‌المللی درباره تغییرات اقلیمی منفعلانه عمل می‌کند، تخصیص نیافتن بودجه برای کاهش انتشار کربن است، اما مکانیزم بورس می‌تواند برای بخش خصوصی و تاحدودی برای بخش دولتی موثر باشد و اصلا چاره دیگری جز این نداریم؛ این روش در دنیا هم جواب داده است.

وی افزود: در کنار بورسی شدن، نیاز به صندوقی داریم که هزینه‌های مربوط به کاهش انتشار کربن را به شرکت‌ها بدهد، یعنی بدون کمک دولتی کارآمد، شرکت‌ها قادر نخواهند بود که به این اهداف برسند. به‌هرحال ما داریم اهدافی را در یک اقتصاد کارآمد و سالم دنبال می‌کنیم، در حالی که اقتصاد ما بیمار است و در شرایط عادی به‌سر نمی‌برد؛ به‌همین‌دلیل باید همزمان در داخل مکانیسم‌ها را برای کاهش آلاینده‌ها فراهم کنیم و در سطح بین‌الملل هم، باید به‌دنبال رایزنی برای رفع تعهدات از طریق رایزنی‌های سیاسی باشیم.

بازار مبادله کربن، یک ضرورت مهم

باتوجه به موارد یادشده، درباره کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای با توان فناوران، رضا فلاح، اقلیم‌شناس معتقد به راه‌اندازی بازار کربن و سازکار ویژه آن است. وی در گفت‌وگو با صمت گفت: نهادی با عنوان بازار مبادله کربن که سازکار مبادله انتشار در آن شکل می‌گیرد، در پی تلاش‌های بین‌المللی، به‌منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان شکل گرفته است. بررسی اسناد بالادستی در زمینه بهینه‌سازی انرژی در کشور، نشان‌دهنده آن است که طی ۲ دهه گذشته، سیاست‌های کلان و قوانین بسیاری برای بهینه‌سازی انرژی در کشور تدوین و ابلاغ شده است؛ می‌توان با نگاه به این سیاست‌ها و قوانین فهمید که توسعه و اجرای برنامه‌های بهبود کارآیی انرژی، چالش مهم کشور در سال‌های گذشته بوده است. متاسفانه اجرای برنامه‌های بهبود کارآیی انرژی، به‌دلیل تداوم اختصاص حجم قابل‌توجه یارانه‌های انرژی و پایین بودن نرخ حامل‌های آن به‌کندی پیش رفته است. براساس مطالعات انجام‌شده در کشور، اگر سیاست‌های کلی درباره بهینه‌سازی انرژی به‌اجرا درمی‌آمد، می‌توانست منجر به صرفه‌جویی بیش از ۷ میلیارد بشکه نفت در مصرف انرژی طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ شود و بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار انباشت سرمایه را طی همین سال‌ها در پی داشته باشد. بنابراین، اجرا نشدن سیاست‌های بهینه‌سازی انرژی سبب شده است از یک‌سو، نه‌تنها فرصت توسعه از دست برود و اهداف مربوط به ارتقای سطح زندگی مردم محقق نشود، بلکه کاهش تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای هم رخ ندهد.

وی در ادامه بااشاره به اهمیت پیاده‌سازی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست انرژی گفت: تحلیل ساختار بازار انرژی ایران طی سال‌های اخیر، نشان‌دهنده آن است که پیاده‌سازی بازار بهینه‌سازی انرژی و محیط‌زیست، الزامی در اقتصاد انرژی کشور است. پیاده‌سازی این بازار، نهادی را در اقتصاد کشور شکل می‌دهد که در پی آن هم‌افزایی قابل‌توجهی میان افزایش کارآیی و بهره‌وری در اقتصاد، رشد اقتصادی، توسعه اجتماعی و گذر به اقتصاد کم‌کربن و سبز شکل بگیرد. در این بازار، فرصت‌های بسیاری برای ایفای نقش بخش خصوصی کارآفرین و دانش‌بنیان‌ها به‌منظور ایجاد فعالیت‌های توسعه‌محور فراهم می‌شود. همچنین، بازار انرژی، امکان تعامل پایدار اقتصاد ایران را با اقتصاد جهان فراهم می‌کند و ضمن ایجاد پیوند با بازار جهانی مبادله کربن، زمینه‌ساز مشارکت فعال ایران در تلاش‌های بین‌المللی برای مقابله با تغییرات اقلیمی خواهد بود.

فلاح باتوجه به پیچیدگی آثار انتشار کربن گفت: تعیین نرخ کربن در این بازار، به‌دلیل پیچیدگی آثار انتشار کربن و ابعاد جهانی آن، به‌طورمعمول امری دشوار است. مالیات بر کربن، سازکار مبادله انتشار و اعتبار کربن از جمله سازکارهایی هستند که اساس و چارچوب نرخ کربن در کشورها و مناطق مختلف به‌شمار می‌روند.

بستری برای کاهش انتشار

فلاح گفت: ایجاد سازکار مبادله انتشار کربن در یک محدوده جغرافیایی، کمک می‌کند اقدامات فنی، فیزیکی و نرم‌افزاری برای کنترل تولید و انتشار گازهای گلخانه‌ای در یک محدوده معین به‌کار گرفته شود و مبادله انتشار بین شرکت‌کنندگان محلی در بازار را امکان‌پذیر کند. در فرآیند سازکار مبادله انتشار کربن بستری فراهم می‌شود که در آن میزان کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای ارزش اقتصادی پیدا می‌کند و این ارزش اقتصادی در بازار مبادله انتشار، خود را نشان می‌دهد، چراکه تاثیرات انباشت گازهای گلخانه‌ای، جهانشمول و فراگیر است. گفتنی است، ارزش اقتصادی در مقیاس بین‌المللی شکل می‌گیرد و ایجاد ارتباط طرح‌های مبادله انتشار کربن در مناطق و کشورهای مختلف، امکان مبادله کاهش انتشار در بازار جهانی را فراهم می‌آورد. این وضعیت باتوجه به تجربه ۲ دهه گذشته رو به توسعه است و بهره‌برداری از ارزش اقتصادی کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و‌گذار به اقتصاد سبز را برای همه کشورها ممکن می‌سازد.

وی ایجاد بازار بهینه‌سازی انرژی در ایران را یک ضرورت برای ایجاد تعادل پایدار در اقتصاد انرژی کشور دانست و گفت: بی‌شک در آینده‌ای نزدیک بدون اجرای اقدامات مشخص برای افزایش کارآیی انرژی، امکان تامین انرژی موردنیاز برای توسعه اقتصادی و اجتماعی بسیار محدود خواهد شد. گفتنی است، باوجود این شرایط، ضرورت اجرای طرح‌ها و پروژه‌هایی که دستاورد جانبی آنها کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای است، بیش از گذشته احساس می‌شود. بنابراین، ایجاد سازکار مبادله انتشار کربن و بازار بهینه‌سازی انرژی، می‌تواند یک راهکار برای گسترش امکانات در راستای بهینه‌سازی انرژی و نیز توسعه پایدار کشور باشد.

سخن پایانی

حیات همه موجودات به محیط‌زیست وابسته است و از طرفی هم، استفاده از پیشرفت و توسعه فناوری و صنعت در روند رو به رشد اقتصاد غیرقابل‌انکار است. بنابراین، باید چاره‌ای اندیشید تا بدون آنکه فعالیت‌های فناورانه کاهش یابد، محیط‌زیست را از خطر نابودی نجات دهیم. یکی از راهکارهایی که به این منظور برای بازیافت پیشنهاد می‌شود، استفاده از فناوری پاک است. تولید کم‌آلاینده‌تر، از مهم‌ترین جنبه‌های فناوری پاک است که این مهم به‌نوبه خود محیط‌زیست سالم‌تر را به‌ارمغان می‌آورد.

کارشناسان معتقدند فناوری پاک به‌معنای تولید صنعتی همراه با حفظ محیط‌زیست است که این مهم، مزایای راهبردی و اقتصادی بسیاری را برای صنعت به‌دنبال دارد. به این ترتیب، پیش‌بینی می‌شود با جایگزین کردن روش‌ها و تکنیک‌های جدید که به‌منظور حفظ محیط‌زیست انجام می‌شود، می‌توان در آینده‌ای نزدیک هدف تولید بهتر با آلودگی کمتر را تحقق بخشید.