با این حال به‌نظر می‌رسد هنوز در کشور ما به این موضوع اهمیت چندانی داده نمی‌شود، به همین دلیل شاهد حجم انبوه زباله در برخی مناطق از جمله جنگل‌ها هستیم که نه‌تنها باعث درآمدزایی نمی‌شود که زیان‌های جبران‌ناپذیری هم به محیط‌زیست و سلامت مردم منطقه وارد می‌کند. در این گزارش ضمن بررسی درآمد برخی کشور‌ها از بازیافت زباله، به مرور الگو‌های موفق در دنیا پرداخته‌ایم.

میزان تولید و گردش مالی زباله در جهان

زباله هم مانند بسیاری از بخش‌های دیگر صاحب اقتصاد شده و سالانه با بازیافت آنها میلیارد‌ها دلار ارزش افزوده برای اقتصاد جهان خلق می‌شود، این در حالی است که در کشور ما به این مسئله اهمیت چندانی داده نمی‌شود و درآمد سالانه کشور در این زمینه ۱۰ میلیون دلار است، در حالی که باید طبق برآورد‌ها ۵ میلیارد دلار باشد.

براساس آمار سازمان بهداشت جهانی روزانه بیش از ۵.۳ میلیون تن زباله در جهان تولید می‌شود. براساس این آمار، در سال ۲۰۱۸ سرانه تولید جهانی زباله روزانه ۳۰۰ گرم بود که در مجموع حدود ۲ میلیارد تن زباله می‌شود و زباله‌های صنعتی و شهری را در برمی‌گیرد. گفته می‌شود در جهان به‌طور متوسط ۷۰ درصد زباله‌های تولید شده بازیافت می‌شود و ارزشی بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار دارد.

با بررسی آمار‌های جهانی می‌بینیم ارزش افزوده بازیافت زباله در برخی کشور‌ها به بیش از ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی آنها رسیده است.

تولید و گردش مالی زباله در ایران

طبق اعلام رسمی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، روزانه ۵۸ هزار تن زباله در شهر‌ها و روستا‌های کشور تولید می‌شود که متاسفانه حدود ۸۰ درصد آن دفن می‌شود. همان‌گونه که اشاره شد سهم هر نفر در تولید روزانه زباله در جهان ۳۰۰ گرم است، در حالی که این رقم در کشور ما بیش از ۷۱۰ گرم است؛ یعنی ۲.۵ برابر بیشتر از آمار جهانی. در ضمن خلاف بیشتر کشور‌های جهان که بیش از ۷۰ درصد زباله‌ها بازیافت می‌شود، این میزان در کشور ما کمتر از ۲۰ درصد است. روزنامه ایران در گزارشی در زمینه دفن زباله‌ها نوشته سالانه ۱۶ میلیون تن زباله در کشور زیر خاک دفن و در این بین، تنها ۲ درصد دفن‌ها طبق اصول بهداشتی انجام می‌شود. براساس آمار سازمان بازیافت، سالانه بیش از ۲۱ میلیون تن زباله در کشور تولید می‌شود. طبق گزارش‌های جهانی ارزش هر تن زباله حدود ۲۵۰ دلار تخمین زده می‌شود؛ یعنی در کشور ما سالانه می‌توان از زباله ۵ میلیارد و ۲۵۰ میلیون دلار درآمد کسب کرد که متاسفانه مغفول مانده است. چندی پیش معاون رفاه اجتماعی وزیر کار در گفت‌وگو با ایرنا، از گردش مالی بیش از ۲ هزار میلیارد تومانی تفکیک زباله تنها در شهر تهران خبر داده بود، در حالی که گفته می‌شود سهم شهرداری از این بازار پرسود تنها ۲۰۰ میلیارد تومان بوده است!

گشتی در کشورهای جهان

آلمان با درآمد ۷۰ میلیارد یورو از زباله: آلمانی‌ها در هر آپارتمان معمولا ۵ سطل برای ۵ نوع زباله دارند که با رنگ‌های جداگانه مشخص شده‌اند؛ زرد برای بسته‌بندی‌ها (مانند کارتن‌های قدیمی شیر)، آبی برای کاغذ و مقوای نازک، سطل‌های ویژه شیشه در ۳ قسمت شیشه‌های روشن، قهوه‌ای و سبز و یک سطل برای مواد غذایی و گیاهی و سرانجام یک سطل سیاه برای سایر زباله‌ها که مناسب افرادی است که حوصله جداسازی زباله‌ها را ندارند. از لحاظ تئوری و قانونی همه آلمانی‌ها ملزم به رساندن زباله‌های خاص مانند باتری و مواد شیمیایی به مراکز بازیافت هستند و اگر کسی این کار را نکند، مرتکب جرم شده، به همین دلیل، این کشور توانسته در سال ۲۰۲۰ حدود ۷۰ میلیارد یورو از بازیافت زباله و صنایع وابسته به آن درآمد داشته باشد. درآمد ۴۰ میلیارد دلاری چین از بازیافت زباله: ۳۰ سال است که چین بیش از هر کشور دیگری اقدام به بازیافت کالاهایی چون بطری‌های پلاستیکی، جعبه‌ها‏‏ی مقوایی و رایانه‌های قدیمی می‌کند و به بزرگ‌ترین واردکننده زباله در جهان تبدیل شده است. طبق برخی آمار منتشرشده، ارزش بازیافت زباله در چین ۴۰‌میلیارد دلار است. در واقع باتوجه به جمعیت بالای چین، طبیعی است حجم بالایی زباله در این کشور تولید شود؛ بنابراین بازیافت امری اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود. آنچه مهم است، اینکه چینی‌ها تنها به بازیافت زباله‏‌های تولیدی خود اقدام نمی‌کنند، بلکه دست به واردات زباله زده و به این ترتیب درآمد خوبی را نصیب کشور خود کرده‌اند.

استخراج ۲۰ تن طلا از زباله‌های الکترونیکی: آنچه اهمیت صنعت بازیافت را بیش از پیش آشکار می‌کند، این است که خروجی چین در بازیافت زباله بسیار چشمگیر و قابل‌ملاحظه است. منطقه زباله‏ها‏‏ی الکترونیکی چین سالانه ۲۰ تن طلا از لوازم الکترونیکی قدیمی استخراج می‌کرد که این میزان تقریبا ۱۰‌درصد استخراج طلا از معادن امریکاست. از آنجایی که شرکت‌های ژاپنی با جدیت دنبال توسعه انواع فناوری‌هایی هستند که برای سالیان متمادی در کشور چین به‌کار گرفته می‌شد، می‌توان آنها را هم به‌عنوان مقصد زباله‏ها‏‏ و ضایعات صنعتی کشور‌های جهان نام برد.

واردات زباله در سوئد: در سوئد تنها یک درصد زباله‌های خانگی قابل بازیافت نیست. در این کشور ۳۶ درصد زباله‌ها بازیافت، ۱۱ درصد تبدیل به کود و ۴۹ درصد سوزانده می‌شود. سوئد با استفاده از دستگاه‌های بسیار پیشرفته سوزاندن زباله ۲۰ درصد برق موردنیاز دستگاه‌های گرمازای کشور را تامین و برق موردنیاز ۲۵۰ هزار خانوار را ذخیره می‌کند. سوئد سالانه ۸۰۰ هزار تن زباله از نروژ وارد می‌کند.

تناسب هزینه جمع‌آوری زباله با سطح درآمد

جمع‌آوری زباله یک گام اساسی در مدیریت پسماند محسوب می‌شود، اما هزینه‌های جمع‌آوری تا حد زیادی، باتوجه به سطح درآمد، متفاوت هستند. در کشورهایی با درآمد متوسط رو به بالا و بالا جمع‌آوری زباله تقریبا منطبق با آمار جهانی است. کشورهای کم‌درآمد حدود ۴۸درصد زباله‌های شهری را جمع‌آوری می‌کنند، اما این‌ نسبت در خارج از مناطق شهری به ۲۶درصد کاهش می‌یابد. در سراسر مناطق جنوب صحرای افریقا حدود ۴۴درصد زباله جمع می‌شود، در حالی ‌که در اروپا، آسیای میانه و امریکای شمالی حداقل ۹۰درصد زباله جمع می‌شود. (نمودار۲)

درآمد بالا و کاهش دورریختنی‌ها

ترکیبات زباله با در نظر گرفتن سطح درآمد متفاوت است و الگوهای متنوعی از مصرف را نشان می‌دهد. در کشورهای با درآمد بالا مردم نسبتا کمتر مواد غذایی و زباله سبز دور می‌ریزند که ۳۲ درصد کل زباله‌ها است و زباله‌های خشک بیشتری تولید می‌کنند که قابل بازیافت هستند؛ از جمله پلاستیک، کاغذ، مقوا، فلز و شیشه که ۵۱ درصد زباله را تشکیل می‌دهند. کشورهای با درآمد متوسط و کم‌ به‌ترتیب ۵۳ و ۵۷ درصد مواد غذایی و زباله‌ سبز تولید می‌کنند که با کاهش سطح توسعه اقتصادی و کسری پسماندهای آلی افزایش می‌یابد. در کشورهای کم‌درآمد، مواد قابل بازیافت فقط ۲۰درصد زباله را تشکیل می‌دهند. در سراسر مناطق، تنوع زیادی در حوزه پسماندها، فراتر از آنهایی که با درآمد هم‌تراز هستند، وجود ندارد. همه مناطق به‌طور متوسط حدود ۵۰درصد یا بیشتر زباله‌های آلی تولید می‌کنند، غیر از اروپا و آسیای میانه و امریکای شمالی که بیشتر زباله خشک تولید می‌کنند. (نمودار ۳)

جایگاه فناوری در حل مشکل پسماندها

استفاده از فناوری‌ها برای برطرف کردن مشکل پسماند یک راهکار مناسب محسوب می‌شود، اما کشورهایی که با تخلیه و سایر روش‌های ابتدایی مدیریت پسماند پیش می‌روند، در صورت انتخاب راه‌حل‌های مناسب محلی، به‌احتمال زیاد موفق می‌شوند. در سطح جهان، بیشتر زباله‌ها هم‌اکنون به‌نوعی در مرکز جمع‌آوری زباله دفن می‌شود. حدود ۳۷ درصد زباله‌ها در این مراکز دفن می‌شود که ۸ درصد آن در محل‌های دفن بهداشتی با سیستم‌های جمع‌آوری گاز دفن زباله است. دفن زباله آزاد حدود ۳۱ درصد زباله را تشکیل می‌دهد، ۱۹ درصد زباله‌ها از طریق بازیافت و کمپوست بازیابی و ۱۱ درصد برای دفع نهایی سوزانده می‌شوند. دفع یا تصفیه کافی زباله، مانند محل دفن زباله کنترل‌شده یا تاسیساتی که با سختگیری بیشتری اداره می‌شوند، تقریبا به‌طور کلی در قلمرو کشورهای با درآمد متوسط و بالا قرار دارد. کشورهای کم‌درآمد معمولا به دامپینگ آزاد اعتماد می‌کنند. ۹۳ درصد زباله در کشورهای کم‌درآمد و فقط ۲ درصد زباله در کشورهای با درآمد بالا هدر می‌رود. ۳ منطقه به‌طور آشکار بیش از نیمی از زباله‌های خود را تخلیه می‌کنند؛ خاورمیانه و شمال افریقا، جنوب صحرای افریقا و آسیای جنوبی. کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا با ۵۴ درصد، بیشترین درصد پسماند را در محل دفن زباله دارند. این میزان در کشورهای با درآمد بالا به ۳۹ درصد کاهش می‌یابد، ۳۶ درصد زباله به سمت بازیافت و کمپوست می‌رود و ۲۲ درصد را می‌سوزانند. سوزاندن عمدتا در کشورهایی با ظرفیت بالا، پردرآمد و دارای محدودیت در زمین استفاده می‌شود. (نمودار ۴)