روند سریع و روبه ‌ رشد تولید انرژی با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر در جهان، نه ‌ تنها به دلایل زیست ‌ محیطی بلکه به دلایل اقتصادی و کاهش وابستگی به منابع فسیلی در تامین نیاز روزافزون به منابع انرژی، موردتوجه قرار گرفته، به ‌ نحوی ‌ که براساس پیش ‌ بینی ‌ های موجود، شاهد انتقال صنایع انرژی از مصرف سوخت ‌ های فسیلی به ‌ سمت استفاده از منابع تجدیدپذیر و افزایش سهم این منابع در سبد انرژی کشورها هستیم. ایران نیز به ‌ عنوان یکی از بزرگ ‌ ترین کشورهای دارای منابع نفت و گاز و یکی از کشورهای تاثیرگذار در نظام انرژی جهانی، در صورت بی ‌ توجهی به استفاده از منابع جایگزین برای تامین نیاز روزافزون انرژی، جایگاه خود را در نظام انرژی منطقه ‌ ای و جهانی از دست خواهد داد.

در این ‌ باره می ‌ توان به سند چشم ‌ انداز گاز ایران در افق ۱۴۲۰ منتشرشده توسط وزارت نفت اشاره کرد که براساس آن، همزمان با اقدام بهینه ‌ سازی مصرف و سرمایه ‌ گذاری در بخش تولید، در صورت عدم ‌ تولید ۲۵ هزار مگاوات انرژی از منابع تجدیدپذیر تا سال ۱۴۲۰ ، ایران از کشور صادرکننده گاز تبدیل به کشور واردکننده برای رفع نیاز مصرف داخلی خود خواهد شد.

رتبه نخست ایران در پرداخت یارانه انرژی

بحران افت فشار و حتی قطع گاز در برخی مناطق کشور که با سرمای شدید همراه شده، بار دیگر موضوع ناترازی در تولید و مصرف گاز طبیعی به چالش تبدیل ‌ شده است. این اتفاقات در زمستان افتاده، اما در تابستان هم مشکلاتی نظیر خاموشی ‌ های گسترده و قطع برق رخ می ‌ دهد که در نوع خود آزاردهنده است. براساس داده ‌ های گزارش آژانس بین ‌ المللی انرژی درباره مقدار یارانه پرداختی به انرژی مصرفی در ۲۵ کشور، ایران در سال ۲۰۲۰ ، بالاترین سطح یارانه انرژی مصرفی را تخصیص داده و رتبه نخست را در زمینه پرداخت یارانه انرژی از جمله گاز، برق و فرآورده ‌ های نفتی داشته و این موضوع نیاز کشور به تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر را تشدید می ‌ کند.

برخلاف تفکر غالب که تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر را غیراقتصادی و به ‌ مثابه یک کالای لوکس و گران می ‌ پندارند، براساس مطالعات انجام ‌ شده، با پیشرفت تکنولوژی و کاهش هزینه تمام ‌ شده احداث نیروگاه ‌ های خورشیدی و بادی در سال ‌ های اخیر، هزینه تراز شده انرژی تولیدشده از منابع تجدیدپذیر در مقیاس نیروگاهی نسبت به انرژی تولیدی از نیروگاه ‌ های حرارتی مقادیر پایین ‌ تری را نشان می ‌ دهد.

در کشور ما نیز، در صورت محاسبه نرخ واقعی سوخت مصرفی نیروگاه ‌ های حرارتی در نرخ تمام ‌ شده انرژی تولیدی، هزینه تمام ‌ شده برق تولیدی از منابع تجدیدپذیر، قابل ‌ رقابت با نیروگاه ‌ های حرارتی خواهد بود.

همان ‌ گونه که اشاره شد، دولت مکلف به تولید حداقل 5 درصد از برق کشور از منابع تجدیدپذیر بوده. به همین منظور شاکله اصلی توسعه انرژی ‌ های تجدیدپذیر در سال ‌ های اخیر براساس استفاده از ظرفیت ‌ های ماده ۶۱ قانون اصلاح الگوی مصرف انرژی و همچنین ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید رقابت ‌ پذیر و ارتفاع نظام مالی کشور شکل ‌ گرفته است.

ضعف سرمایه ‌ گذاری در بخش زیرساخت انرژی

محمدعلی خطیبی، کارشناس انرژی به صمت گفت: در سال ‌ های اخیر الگوی مصرف انرژی به ‌ گونه ‌ ای بوده که بخش تولید از میزان بالای تقاضا فاصله گرفته، درنتیجه حجم بالای مصرف، کمبود گاز را در فصل زمستان به یک امر عادی تبدیل کرده است. همان ‌ گونه کمبود برق در فصل تابستان طبیعی است. این اتفاقات از گذشته قابل ‌ پیش ‌ بینی بوده ‌ اند و هشدارهایی برای افزایش تولید داده ‌ شده است.

اما به ‌ دلیل مشکلات مختلف، سرمایه ‌ گذاری ‌ های لازم در بخش زیرساختی انرژی آن ‌ طور که باید، انجام نگرفت و این موضوع کمبودهایی در فصل زمستان و تابستان به ‌ وجود آورد. در سال ‌ های اخیر میزان مصرف گاز در بخش خانگی و در بخش صنعت گسترش زیادی یافته، بنابراین این موضوع ضرورت دارد تا با تقویت زیرساخت ‌ ها توان تولیدی هرچه سریع ‌ تر افزایش پیدا کند.

وی در ادامه افزود: باتوجه به وابستگی بالای بخش خانگی به گاز، باید تحولات اساسی در سیاست ‌ گذاری ‌ های انرژی اعمال شود، چرا که در حال ‌ حاضر این حجم از انرژی خانگی به یک سوخت وابسته است. از سوی دیگر، باید در فصل سرد سال از ظرفیت ‌ های ذخیره ‌ سازی به ‌ نحو احسن استفاده شود و در فصل ‌ های دیگر تولید معطل نماند، به ‌ طبع در چنین شرایطی نیازمند مدیریت هوشمندی هستیم که ذخیره ‌ سازی ‌ ها در شرایط پرمصرف به ‌ کمک بیایند.

ضرورت بهینه ‌ سازی سیستم ‌ های مصرف

خطیبی خاطرنشان کرد: در گذشته شرکتی با نام شرکت ذخیره ‌ سازی گاز در کشور فعالیت داشت که کار این شرکت ذخیره ‌ سازی گاز در نقاط مختلف کشور بود؛ متاسفانه این شرکت به دلایل مختلف مطرح ‌ شده در آن زمان منحل شد و حالا نتیجه آن را می ‌ بینیم. باید به این موضوع توجه داشت که بخش خانگی می ‌ تواند برای مصرف از 2 یا چند سوخت استفاده کند، اما به ‌ دلیل نبود سرمایه ‌ گذاری ‌ های مناسب و به ‌ ویژه ادامه ‌ دار شدن تحریم ‌ ها و انحلال شرکت ذخیره ‌ سازی در دولت قبل و نبود تمهیدات لازم برای ذخیره ‌ سازی ‌ ها، باعث این کمبودها شده است، همچنین سیستم ‌ های مصرف در کشور بهینه ‌ سازی نشده ‌ اند و با هدررفت انرژی مواجهیم و باید با سرمایه ‌ گذاری ‌ ها کیفیت این سیستم ‌ ها را ارتقا داد و بهره ‌ وری را هم بالا برد تا با کمترین میزان مصرف، رفاه برای مردم ایجاد شود.

وی در پایان به صمت گفت: اگر بخواهیم مقایسه ‌ ای داشته باشیم، با مقایسه ‌ ای ساده نسبت به سایر کشورها به ‌ لحاظ میزان جمعیت و اندازه مصرف انرژی درمی ‌ یابیم که میزان مصرف ما نسبت به جمعیتی که داریم، بالا است. البته یک ‌ بخشی از این قضیه به ‌ دلیل فرهنگ مصرفی در کشور است که بهینه نیست و بنزین بیش ‌ از اندازه مصرف می ‌ شود.

درباره میزان مصرف بنزین در کشور نیز باید گفت؛ در دنیا متوسط مصرف بنزین ۴ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است، این در حالی است که خودروهای ما به طور متوسط بیش از ۱۰ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف دارند که باید این عوامل در بخش صنعت موردبررسی قرار بگیرند.

وی در پایان گفت: البته لازم است بررسی ‌ هایی نیز به ‌ منظور جلوگیری از اتلاف انرژی در بخش خانگی و در بخش صنایع و نیروگاه ‌ ها انجام گیرد تا اسراف انرژی کمتر شود و راندمان انرژی افزایش یابد و میزان بهره ‌ وری هم رشد کند. دولت باید صنایع را موظف کند تا بهره ‌ وری وسایل گازسوز تولیدی را افزایش دهند و همه دارای گرید A شوند.

دلایل عدم ‌ تنوع ‌ بخشی به منابع انرژی

علی تیموری، کارشناس انرژی به صمت گفت: اگر افزایش تولیدات انرژی، متناسب با ذخایر عملی شود و در این راستا، بهینه ‌ سازی مصرف انرژی انجام گیرد، ایران به ‌ عنوان بزرگ ‌ ترین صادرکننده انرژی در دنیا شناخته می ‌ شود و مشکلات اخیر در حوزه انرژی، دیگر به ‌ وجود نمی ‌ آید. وی افزود: بنابراین در صنایع بزرگ که مصرف انرژی بالایی دارند، باید سیاست چندگانه ‌ سوزی اجرایی شود. به ‌ طورمثال، یک نیروگاه بزرگ یا صنعت فولاد از چند منبع سوخت استفاده می ‌ کند، اما در بخش خانگی نمی ‌ توانید همزمان چند منبع انرژی تامین کنید، بنابراین باید زیرساخت ‌ ها مناسب باشد تا دچار مشکل نشویم.

تیموری با اشاره به مدیریت انرژی در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا گفت: بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا سعی بر این دارند که با تنوع ‌ بخشی منابع انرژی، جای سوخت ‌ های فسیلی را با منابع انرژی تجدیدپذیر عوض کنند و با اقداماتی که انجام داده ‌ اند، موفقیت ‌ های مناسبی هم در این راه کسب کرده ‌ اند.

وی خاطرنشان کرد: در کشور ما سبد انرژی وابستگی زیادی به گاز طبیعی دارد که این موضوع محور اصلی منتقدان سیاست ‌ گذاری و مدیریت انرژی کشور شده است. به ‌ نظر می ‌ رسد، وجود منابع انرژی فسیلی ارزان ‌ قیمت در ایران و هزینه ‌ های گزاف اولیه و نیاز به زیرساخت ‌ های ورود انرژی ‌ های تجدیدپذیر از دلایل عدم ‌ تنوع ‌ بخشی به منابع انرژی در بازار فعلی است.

تیموری با اشاره به نظر تحلیلگران حوزه انرژی گفت: بسیاری از تحلیلگران حوزه انرژی بر این اعتقاد هستند که چنانچه منابع مالی مناسب به ‌ منظور تولید انرژی خورشید، باد و آب به ‌ کار گرفته شود و سطح تولید الکتریسیته از این منابع تجدیدپذیر افزایش یابد، کشورهای متکی به انرژی ‌ های نفت و گاز می ‌ توانند به استقلال انرژی بیشتری دست یابند. این کارشناس انرژی افزود: این در حالی است که سهم کنونی کشور ایران از انرژی ‌ های تجدیدپذیر کمتر از یک درصد است و شکی نیست، براساس قوانین و مقررات داخلی و بین ‌ المللی باید به ‌ تدریج در پی تنوع ‌ بخشی به منابع انرژی باشیم. این امر موجب امنیت ‌ بخشی به منابع و منافع ملی خواهد بود که وابستگی صرف به یک ‌ راه ‌ حل و گزینه، حتی در مباحث مدیریتی، از نظر روانشناسی مردود است و همواره باید، استراتژی جایگزین در دسترس داشت.

رتبه ‌ بندی در استفاده از منابع مختلف

تیموری با تاکید بر اهمیت استفاده از منابع مختلف انرژی در کشورها گفت: در رتبه بندی کشورها برای استفاده از انرژی پاک ایسلند دارای بالاترین رتبه در تولید سرانه انرژی پاک بوده و در رتبه سوم این رتبه بندی قرار می ‌ گیرد. وی تاکید کرد: در بسیاری از جوامع دست اندرکاران مدیریت انرژی در تدارک تنوع بخشی به منابع تامین انرژی کشورشان بوده و بتدریج در حال جایگزینی قسمتی از سوخت های فسیلی با منابع انرژی تجدیدپذیر هستند و در این مسیر توفیق نسبی نیز داشته اند. البته کشور ایران با وابستگی بیش از 65 درصدی سبد انرژی به گاز طبیعی در این مقوله با تاخیر وارد شده است که این موضوع به گونه ‌ ای محور اصلی منتقدان سیاستگذاری و مدیریت انرژی کشور شده است. این کارشناس انرژی با اشاره به اینکه با وجود تمام مزایای انرژی ‌ های تجدید پذیر، ‌ این نوع انرژی دارای معایبی هم هست گفت: قابل اعتماد نبودن انرژی ‌ های تجدید پذیر از مشکلات اساسی بوده که وابسته به شرایط آب و هوایی است.

سخن پایانی

باوجود آنکه ایران رتبه سوم بزرگ ‌ ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد؛ اما باتوجه به شروع افت فشار مخازن گازی میدان پارس جنوبی و ادامه روند افزایشی مصرف، چالش جدی برای تامین گاز طبیعی در آینده بسیار نزدیک وجود خواهد داشت. این موضوع در سال ‌ های اخیر به ‌ ویژه در فصول سرد سال با افزایش تقاضای بخش خانگی برای گرمایش تشدید؛ به ‌ نحوی ‌ که تنها در سال ۱۳۹۸ ، حدود ۱۲ میلیارد لیتر گازوئیل و نفت کوره باارزش بیش از ۵ میلیارد دلار برای جبران کمبود گاز توسط نیروگاه ‌ ها سوزانده شده است.

امسال نیز باوجود کاهش و گاهی قطع گاز بخش ‌ های مختلف صنعت و در مواقعی کاهش صادرات و مصرف مقادیر بیشتر نفت کوره در مقایسه با گذشته، اعمال خاموشی در صنایع و بخش ‌ های خانگی و تجاری محتمل است. این آمار نشان می ‌ دهد در صورت بی ‌ توجهی و نبود برنامه ‌ ریزی و اقدام سریع، کشور با بحران جدی برای امنیت انرژی روبه ‌ رو خواهد شد؛ به ‌ نحوی ‌ که واردات این حامل انرژی یا بازگشت به دهه ماقبل ۷۰ شمسی و خرید و توزیع وسایل گرمایشی نفتی و زغالی بین مردم اجتناب ‌ ناپذیر خواهد بود.

ناترازی تولید و مصرف گاز تا سال ۱۴۲۰ ادامه خواهد یافت. رشد مصرف گاز که پس از نهضت گازرسانی به تمام شهرها و روستاها و حتی صنایع کوچک و بزرگ انجام گرفته بود؛ به ‌ یک ‌ باره به سد تشدید تحریم ‌ ها خورد و با نبود سرمایه ‌ گذاری برای توسعه میدان ‌ های گازی ایران، شرایط به نقطه ‌ ای رسیده که دومین دارنده ذخایر گاز ایران، در روزهای سرد سال، شاید مجبور به واردات حجم عظیمی از گاز طبیعی باشد.