این صنعت مقام اول صادرات غیرنفتی کشور را از آن خود کرده است و از همین‌رو نقش کلیدی این صنعت در توسعه اقتصادی ایران بر کس پوشیده نیست. از طرفی، نیاز روزافزون جوامع بشری به محصولات این صنعت سبب شده است تا اهمیت آن بیش‌ازپیش افزایش یابد و فعالان و کارشناسان این صنعت تحلیل و بررسی‌های متعددی در این زمینه و راهکارهایی مناسب برای رفع موانع آن ارائه دهند. تحریم‌های یک‌جانبه ضد ایران با خروج امریکا از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۹۷ تشدید شد. اگرچه روزهای سختی برای کشور از جمله پتروشیمی به‌عنوان صنعتی که حجم عظیمی از منابع درآمدی کشور از طریق فروش و صادرات محصولات آن تامین می‌شود، رقم خورد، اما این صنعت باوجود افزایش هزینه حمل‌ونقل، لجستیک و جابه‌جایی ارزی یا هزینه مواد مصرفی واحدها تا به امروز در به‌حداقل رساندن تاثیر تحریم‌ها بر این صنعت عمل کرده و چرخ‌های صنعت پتروشیمی از حرکت نایستاده است و تولید و صادرات محصولات، تداوم دارد. صمت باتوجه به جایگاه مهم صنعت پتروشیمی، درباره وضعیت این صنعت با تنی چند از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، به گفت‌وگو پرداخته است.

تاثیر تولید و صادرات محصولات پتروشیمی بر اقتصاد

از آنجا که اقتصاد ایران مبتنی بر صادرات نفت و گاز و این مسئله ممکن است به ضربه‌پذیری اقتصاد منجر شود، افزایش صادرات محصولات پتروشیمی نقش بسزایی در جلوگیری از این ضربه‌پذیری خواهد داشت. به‌علاوه، مواد اولیه بسیاری از بخش‌های اقتصاد را محصولات تولیدشده در صنعت پتروشیمی، تشکیل می‌دهند؛ در نتیجه، تولید و صادرات این مواد همواره حائزاهمیت بوده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با تزریق درآمدهای پتروشیمی به بانک‌ها، امکان پرداخت وام به مردم و تولیدکنندگان فراهم می‌شود، از این‌رو بانک‌ها نیز وارد این حوزه شده‌ و در صنعت پتروشیمی سرمایه‌گذاری و برخی وزارتخانه‌ها نیز نظیر وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی چندین شرکت و کارخانه در حوزه محصولات پتروشیمی تاسیس کرده‌اند.وابستگی صنایع مختلف به پتروشیمی نشان‌دهنده جایگاه گسترده و مهم این صنعت در اقتصاد ایران پس از نفت است. صنعت‌پتروشیمی با تامین مواد اولیه و نهاده‌های بخش‌های اقتصادی مختلف و داشتن کمترین وابستگی به سایر بخش‌های اقتصاد کشور، موجب افزایش رشد سالانه ارزش‌افزوده و افزایش میزان صادرات نفتی شده است که همه اینها در نهایت به تحقق یافتن اهداف برنامه‌های توسعه کشور منجر می‌شود. از این‌رو، علاوه بر توسعه و تولید محصولات پایین‌دست در این صنعت، باید سرمایه‌گذاری‌ها در این بخش افزایش یابد.

ارزآوری پتروشیمی‌ها به‌شرط توسعه

مهدی طغیانی، سخنگوی کمیسیون اقتصادی مجلس درباره جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصاد ایران گفت: هرچه بیشتر موفق شویم با ایجاد زنجیره ارزش‌افزوده، ارزش‌های جدیدی خلق کنیم، به تاب‌آوری و تحریم‌شکنی کمک بیشتری خواهد شد. توسعه پتروشیمی‌ها تا امروز کمک خوبی به توسعه کشور کرده است، چراکه درآمدهای ارزی نسبتا خوبی از فروش محصولات پتروشیمی عاید کشور می‌شود. ما امروزه می‌توانیم این زنجیره را توسعه بدهیم و به همین نسبت ارزآوری خود را تقویت کنیم. وی افزود: سابق بر این، بعضی محصولات پتروشیمی را صادر و محصولات فرآوری‌شده با درجه یا کیفیت بهتر و تکنولوژی پیشرفته وارد می‌کردیم. بعد از اعمال تحریم‌ها، ارتباط خوبی میان بخش پتروشیمی و بازار مصرف آنها ایجاد شد و کیفیت‌ها بهبود پیدا کرد.

به‌عقیده من، با توسعه مجدد این بخش می‌توان این کیفیت بالا را حفظ کرد. نماینده مردم اصفهان و ورزنه در مجلس شورای اسلامی در ادامه خاطرنشان کرد: تا مادامی‌که در هر مرحله کالای خام و نیمه‌خام صادر می‌کنیم، این فرصت برای ما فراهم است که با بهبود و توسعه، این کالاها را به فرآوری و ارزش‌های جدید تبدیل کنیم.

سخنگوی کمیسیون اقتصادی مجلس در ادامه با بیان اینکه ما از بندر امام (ره)، بندرعباس و منطقه آزاد چابهار اقدام به صادرات محصولات پتروشیمی می‌کنیم، تصریح کرد: از آنجا که ما مواد پتروشیمی خود را به‌صورت نیمه‌خام صادر می‌کنیم، این مواد بسیار حجیم هستند و صادرات آنها از هر ۳ شاهرگ اتصال ما به آب‌های آزاد انجام می‌شود.

طغیانی در پایان گفت: ظرفیت‌های بندر امام (ره) و بندرعباس برای صادرات محصولات پتروشیمی بسیار بالا است. چندین پتروشیمی در اطراف بندر امام (ره) قرار دارند که همین موضوع ظرفیت این بندر را افزایش داده است. درباره منطقه آزاد چابهار نیز می‌توان با ایجاد تاسیسات لازم به ظرفیت‌های این مجموعه اضافه کنیم.

تاب‌آوری اقتصاد، نیازمند تعامل با دنیای بیرون

علیرضا پاک‌فطرت، نماینده مردم شیراز در گفت‌وگو با صمت، تاب‌آوری اقتصاد کشور را مرهون تدبیر و صرفه‌جویی و هماهنگ بودن ملت با دولت دانست و گفت: محصولات پتروشیمی، معادن، نفت و صنایع دیگر را می‌توان به‌راحتی صادر کرد. تنها مشکل فعلی ما آن است که باید تعاملات خود را با دنیای بیرون افزایش دهیم. وی در پاسخ به این سوال که درآمدهای ارزی کشور با صادرات محصولات پتروشیمی در چه وضعیتی قرار می‌گیرند، اظهار کرد: این امر نیازمند آن است که مدیریت این صنعت، براساس صلاحیت و تخصص باشد. متاسفانه امروز در رأس صنایع پتروشیمی آدم‌های متخصص قرار ندارد. بیشتر کسانی که انتخاب می‌شوند، آدم‌های سیاسی هستند و به‌همین‌دلیل هم، راندمان پایین است.

نماینده مردم شیراز در پایان اظهار کرد: به‌طورمثال، بیشتر سهام پتروشیمی‌های کشور به پرتفوی سهام‌عدالت فروخته ‌شده است. اما در عمل مشاهده می‌کنیم که سود داده‌ ‎ شده به مردم بسیار ناچیز است، اما وقتی بحث حقوق، مزایا و پاداش مطرح می‌شود، سود کلان را در نظر می‌گیرند؛ بنابراین می‌توان گفت که صنعت پتروشیمی یک صنعت پولساز و ارزآور است.

تضمینی برای صادرات نفت

محمد طلا مظلومی آبزرگه، عضو کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی بااشاره به اقدامات ایران برای راه‌اندازی پالایشگاه‌های فراسرزمینی و تاثیر راه‌اندازی این پالایشگاه‌ها در فروش نفت و ارزآوری برای کشور گفت: وزارت نفت با چند کشور از جمله ونزوئلا قرارداد همکاری برای پالایشگاه‌های فراسرزمینی منعقد کرده است که این کشورها نیز همانند ایران دچار تحریم‌های ناعادلانه نظام استکباری هستند. این عضو کمیسیون انرژی مجلس در گفت‌وگو با صمت افزود: تاسیس این پالایشگاه‌های فراسرزمینی می‌تواند در راستای همگرایی، هم‌افزایی، همپوشانی و همکاری کسانی که در مقابل نظام استکبار مقاومت کرده‌اند و موضع یکسانی در مقابل این قدرت‌ها دارند، باشد تا از ظرفیت‌های یکدیگر استفاده کنند.

نماینده مجلس یازدهم اظهار کرد: پالایشگاه‌های فراسرزمینی و انتقال خدمات فنی و مهندسی از طریق حامل‌های انرژی بهترین وسیله برای هم‌افزایی بین کشورهای مختلف است. به این وسیله کشورها می‌توانند از ظرفیت یکدیگر برای فروش نفت و فرآورده‌های نفتی و علاوه بر این ارزآوری استفاده کنند. به این وسیله، کشورهایی که موردتحریم قرارگرفته‌اند، می‌توانند با انسجام در کنار یکدیگر، اقدام به فروش نفت و محصولات پتروشیمی خود کنند. وی ادامه داد: تاسیس پالایشگاه‌های فراسرزمینی و صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران برای بازسازی و تعمیر پالایشگاه‌های تولید بنزین کشورهایی نظیر ونزوئلا، اخذ سهام شرکت‌های پالایشگاهی این کشورها و همچنین فروش تضمینی نفت از اثرات صددرصدی حرکت ایران به‌سمت پالایشگاه‌های فراسرزمینی است. همچنین، باعث می‌شود که ایران به هاب انرژی و خدمات فنی ـ مهندسی منطقه و جهان تبدیل شود.

مظلومی بیان کرد: علاوه بر این، می‌توانیم به این وسیله از تجربیات یکدیگر هم استفاده کنیم و نیروهای فنی کشورها نیز نسبت به وضعیت صنعت و تکنولوژی کشورهای دیگر آشنا خواهند شد. علاوه بر این، تاسیس پالایشگاه‌های فراسرزمینی به‌طورقطع منجر به افزایش روابط بین‌المللی حوزه انرژی ایران خواهد شد و این گسترش روابط رو به افزایش خواهد گذاشت، زیرا دیپلماسی انرژی امروز یکی از راه‌های خنثی و بی‌اثر کردن تحریم‌ها است.

عضو کمیسیون انرژی مجلس افزود: درباره اهمیت سهامداری ایران در این پالایشگاه‌های فراسرزمینی توضیح داد: مزیت‌های ورود ایران به بحث پالایشگاه‌های فراسرزمینی بسیار زیاد است. یکی از این مباحث، آسانی در فروش نفت است؛ آن‌هم توسط کشورهایی که در جبهه خودمان هستند. فلسفه قراردادهای منطقه‌ای این است که اگر امریکا، ایران یا سایر کشورهای منطقه را تحریم کند، با استفاده از همکاری و ظرفیت یکدیگر می‌توانیم این تحریم‌ها را خنثی کنیم.

نماینده مردم بهبهان در مجلس یازدهم در پایان اظهار کرد: این اقدام به بازسازی نقش ایران در بازارهای بین‌المللی نفت منجر خواهد شد، زیرا باتوجه به شرایط امروز جامعه جهانی و وقوع جنگ اوکراین، می‌توانیم در بازار جهانی جایگاهی برای خود داشته باشیم و به‌جای ارتباط با کشورهایی که رابطه خوبی با ما ندارند، می‌توانیم از ظرفیت کشورهای دوست خودمان استفاده کنیم. البته اولویت ما در ایجاد پالایشگاه‌های فراسرزمینی کشورهای منطقه است، زیرا در دیپلماسی و رویکرد وزارت امور خارجه نیز استفاده از ظرفیت کشورهای منطقه و همسایه موردتوجه قرار گرفته و یکی از اهداف تاسیس پالایشگاه‌های فراسرزمینی تضمین بازارهای صادرات نفت است.

راهی برای رهایی از اقتصاد تک‌محصولی

در ادامه این گفت‌وگوها، نماینده استان شیراز درباره وضعیت صادرات غیرنفتی کشور به صمت گفت: درحال‌حاضر بخش عمده‌ای از درآمدهای غیرنفتی ما از طریق مجتمع‌های پتروشیمی کشور تامین می‌شود. این صنعت با دامنه گسترده فعالیت‌های خود توانسته نقش بسزایی در بهبود اشتغالزایی در کشور ایفا کند. لازم به ذکر است که بخش قابل‌توجهی از مواد اولیه موردنیاز کشور نیز از طریق این صنعت تامین می‌شود و محصولات این صنعت نقش پررنگی در حوزه صادراتی کشور برعهده دارند. در واقع، صنایع پتروشیمی یکی از راهکارهای رهایی ما از اقتصاد تک‌محصولی هستند. ما باید بتوانیم سرمایه‌گذاری‌های لازم را در این حوزه انجام دهیم تا تنوع محصولات خود را افزایش دهیم و در نهایت به جایگاه مدنظرمان در این عرصه دست یابیم.

وی در ادامه افزود: حوزه پتروشیمی، عرصه‌ای است که ما می‌توانیم در آن بسیار پیشرفت کنیم، زیرا نیروهای متخصص بسیاری در این عرصه در کشور حضور دارند. باید شرایطی در داخل کشور فراهم شود تا این نیروها بتوانند در داخل کشور دانش و سواد خود را به عرصه عمل درآورند. برخورداری از ذخایر نفتی و گازی و نیروی متخصص و باتجربه می‌تواند ما را در عرصه بین‌المللی به جایگاهی مطلوب برساند و ما ضمن رشد این صنایع، شاهد رشد اقتصاد کشور نیز باشیم. اگر بتوانیم زنجیره ارزش صنایع پتروشیمی کشور را در صنایع بالادستی و پایین‌دستی کامل کنیم، آسیب‌پذیری کشور در زمینه درآمدهای ارزی به‌حداقل می‌رسد. به‌عبارت‌دیگر، با تکمیل زنجیره صنایع پتروشیمی کشور، می‌توانیم فشار شرایط تحریمی را به‌حداقل برسانیم و از تمام ظرفیت کشور برای ارتقای اقتصاد ایران استفاده کنیم. جعفر قادری در پایان درباره تاثیر دسترسی به آب‌های بین‌المللی بر حوزه پتروشیمی کشور خاطرنشان کرد: دسترسی به آب‌های آزاد، سبب می‌شود تا حوزه حمل‌ونقل محصولات صنایع پتروشیمی تسهیل شود. حجم محصولات این صنایع بالا و حمل‌ونقل دریایی آسان‌ترین روش برای جابه‌جایی این محصولات است. این ویژگی جغرافیایی کشور ما سبب می‌شود تا موانعی جدی از پیش‌روی صادرات کشور ما برداشته شود. در واقع، این موهبتی است که در اختیار ما قرار دارد و ما با استفاده از ظرفیت‌های موجود در کشور می‌توانیم دامنه فعالیت‌های برون‌مرزی خود را گسترش دهیم و بازارهای جهانی را از آن خود کنیم.

سخن پایانی

کشور ما با داشتن بیشتر از ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر گازطبیعی و ۱۵۷ میلیارد بشکه ذخایر نفت‌خام قابل‌برداشت، دارای ظرفیت مناسبی برای توسعه صنعت پتروشیمی و تکمیل زنجیره ارزشی نفت و گاز است. صنعت پتروشیمی در ایران جایگاه ششم را در میان ۷۱ بخش اقتصادی مختلف دارد، در نتیجه بررسی نقش و جایگاه محصولات پتروشیمی در اقتصاد و تاثیر آن بر سایر بخش‌های صنعت، امری ضروری به‌حساب می‌آید. همچنین، تعیین نقش و جایگاه تولید محصولات پتروشیمی در کشور، به اتخاذ سیاست‌های درست در راستای تحقق یافتن اهداف و برنامه‌های توسعه کشور کمک بسزایی خواهد کرد.

باتوجه به اینکه صنعت پتروشیمی در میان ۷۱ بخش اقتصادی ایران دارای جایگاه ششم است، این صنعت نقش پررنگی در اقتصاد، تولید و اشتغال دارد. همچنین، به‌دلیل صادرات بخش عمده این محصولات، صنعت پتروشیمی در ارزآوری و رونق سیستم بانکی نیز نقش ارزنده‌ای ایفا می‌کند. علاوه ‌بر این، صنایع دیگر همچون بیمه، حمل‌ونقل، صنایع تکمیلی و... نیز تحت‌تاثیر صنعت پتروشیمی هستند و از آن تغذیه می‌کنند. در نتیجه، صنعت پتروشیمی می‌تواند بخش خدمات و سایر بخش‌های اقتصاد را نیز درگیر کند و موجب رشد و توسعه آنان شود.