به‌گفته برخی کارشناسان باتوجه به اینکه با منابع آب درست رفتار نکرده‌ایم،از همین‌رو هم خشکسالی انسان‌سوز را تجربه خواهیم کرد و باتوجه به اینکه به‌لحاظ مدیریت منابع آب، دچار مشکلات بوده‌ایم و آب را بیش از حد به بخش‌های مختلف اختصاص داده‌ایم، در سال نرمال هم، نباید منتظر وضعیت نرمال باشیم و خشکی نسبی در بخش‌های مصرف خواهیم داشت. در گزارش پیش‌رو درصدد پاسخ به این پرسش برآمدیم که بارش‌های اخیر چقدر منجر به خروج از تنش آبی در استان‌های کشور می‌شوند؟

ورودی و خروجی آب سدها چقدر است؟

بررسی وضعیت پرشدگی سدهای مهم و بزرگ کشور در روزهای آغازین فصل تابستان نشان می‌دهد نسبت به هفته گذشته یک درصد کاهش دارد. به‌نقل از ایرنا از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر ۱۴۰۲) تا دوم تیر ۳۷.۷۴ میلیارد مترمکعب آب وارد سدها شده است. این میزان سال گذشته ۳۵.۴۲ میلیارد مترمکعب بود که رشد 7درصدی ورودی‌های امسال را نشان می‌دهد. حجم آب موجود در سدهای کشور از ابتدای سال آبی جاری تا دوم تیر در حالی به ۳۳.۸۷ میلیارد مترمکعب رسیده که این میزان در سال گذشته ۳۱.۲۱ میلیارد مترمکعب بوده است و رشد ۹ درصدی را نشان می‌دهد، اما میزان خروجی آب از سدهای مهم و بزرگ کشور هم بیشتر از سال گذشته بود. گفتنی است، از ابتدای سال آبی جاری تا 2 تیر ۲۵.۹۰ میلیارد مترمکعب بود که در مقایسه با خروجی ۲۳.۸۰ میلیارد مترمکعب سال گذشته رشد ۹ درصدی را نشان می‌دهد. این افزایش خروجی به‌معنای آن است که گرمای شدید هوا سبب افزایش مصرف آب شده است.

آب زود از دسترس خارج می‌شود

عباسقلی جهانی، کارشناس آب در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت مهار سیلاب در تجمیع آب‌های سطحی در بالادست و پایین‌دست حوضه‌ها گفت: در روزهای اخیر بارندگی‌های شدیدی در برخی استان‌های کشور رخ داد که منجر به ایجاد سیلاب‌هایی شد. این سیلاب‌ها به‌طوربالقوه می‌توانستند منابع آب قابل‌توجهی را ایجاد کنند، اما مسئله این است که اغلب با شدت زیاد در مدت زمان کوتاه رخ دادند و از دسترس خارج شدند.

به‌گفته وی، مهم‌ترین بهره‌برداری که می‌توان از سیلاب‌ها کرد، تغذیه آبخوان‌ها و سفره‌های آب‌های زیرزمینی است. به‌عبارت روشن‌تر، اگر زیرساخت‌های هدایت آب وجود داشت، سیلاب‌ها به‌جای اینکه در روخانه‌ها و سطوح نفوذناپذیر جاری و به‌سرعت از دسترس خارج شود، در جریان تغذیه مصنوعی با هدف تقویت آب‌های زیرزمینی و کاهش نرخ فرونشست قرار می‌گرفتند. گفتنی است، این فرآیند به‌ویژه در مکان‌هایی که با افت شدید آب‌های زیرزمینی مواجهند، بسیار سودبخش خواهد بود.

این کارشناس آب بااشاره به بدهکاری به منابع آب زیرزمینی گفت: متاسفانه بارش‌های و سیلاب‌های اخیر خسارت زیادی به‌بار آوردند و تاثیر چندانی در رفع ناترازی آب نداشتند. به‌اعتقاد من باوجود بارندگی‌های امسال که کمابیش در تمام سطوح کشور نرمال بود، اما به‌دلیل ناترازی بزرگی که در مصرف آب داریم، نمی‌توان با یک سال بارش نرمال، نسبت به رفع بحران آب دل خوش کنیم. به‌عبارت‌دیگر چون به منابع آب‌های زیرزمینی بدهکاری زیادی داریم، باید مدیریت اصولی‌تری را به‌ویژه در مکان‌هایی که با تنش آبی درگیر هستند، به‌کار بگیریم. وی درباره اعمال صحیح پروژه‌های آبخیزداری گفت: اگر آبخیزداری تنها در بخش‌های علیا یا بالادست حوضه اعمال شود، منجر به تشدید تنش آبی در بخش‌های پایین‌دست خواهد شد؛ برای مثال با کاشت درخت و اصلاح حوضه‌های آبریز، سازه‌های رسوب‌گیر آب در بالادست یا در بخش‌های علیای حوضه آبریز، می‌توان آب را از دسترس خارج و به‌عبارتی ذخیره کرد. ناگفته نماند، شاید آبخیزداری به‌نوبه خود فرآیندی درست باشد، اما بخش‌های پایین‌دست نیازمند تزریق و هدایت آب هستند، در واقع آب باید به بخش‌های پایین‌‎دست هم برسد.

باید چاره‌ای اندیشید

جهانی گفت: اگر تنها آب در بالادست نگه داشته شود، سفره‌های آب زیرزمینی که در پایین‌دست قرار دارند، تغذیه نمی‌شوند. متاسفانه در بخش‌هایی که سفره آب‌های زیرزمینی با افت شدید مواجه شده‌اند، زیرساخت‌های لازم و مناسب برای انتقال و پخش و استفاده حداکثری از آب جاری لحاظ شده و سیلاب‌ وجود ندارد. باید چاره‌اندیشی شود و همه سرمایه‌گذاری‌ها را در بخش‌های علیای حوضه‌ها نگذاریم؛ تا تعادل و توازن مطلوبی میان حوضه‌های بالادستی و پایین‌دستی ایجاد شود.

وی گفت: وقتی صحبت از ترسالی و خشکسالی می‌کنیم، در واقع به میانگین‌ها استناد می‌دهیم که صحبت از روندی بسیار کلی و کلان است. اگر بخواهیم شرایط را به‌طورعینی بسنجیم، باید توجه بیشتری به توزیع زمانی و مکانی بارندگی‌ها کنیم. ممکن است در سالی میزان بارندگی‌ها مطلوب و حتی بیشتر از نرمال باشد، اما بخش اعظم آن در مناطقی که تنش حداقلی آب دارند، اتفاق بیفتد.

به‌گفته این کارشناس، معمولا الگوی بارندگی و بارش در کشور ما به‌لحاظ مکانی و زمانی ناهمگون است، بنابراین تنها نباید به میانگین‌ها دل خوش کنیم.

وی افزود: باید دید توزیع زمانی و مکانی بارش‌ها چه روندی را دنبال می‌کند تا بعد براساس آن، نسبت به مدیریت جمع‌آوری آب اقدام کنیم. خوشبختانه در تعدادی از استان‌های کشور سال پرآبی داشتیم، اما هنوز در برخی از حوضه‌ها با کمبود و تنش آبی مواجهیم.

جهانی در ادامه بااشاره به اهمیت بکارگیری فناوری در مدیریت منابع آب گفت: بکارگیری فناوری در بحث مدیریت آب امری سودبخش است، اما نمی‌توان تمام راه‌حل را در آن جست. به‌عبارت‌روشن‌تر، مهم است که فناوری در کجا و چگونه به‌کار گرفته شود. اینکه از فناوری استفاده کنیم، اما در نهایت تغییری در سرانه مصرف آب رخ ندهد، اتفاق مبارکی نخواهد بود.

وزنه سنگین متقاضیان آب

مهدی زارع، زمین‌شناس در گفت‌وگو با صمت میزان بارش‌های امسال را تنها در برخی نقاط نرمال و حتی فراتر از نرمال دانست و گفت: به‌صورت‌کلی و در مجموع، در سال آبی که در آن قرار داریم، بارش‌های نرمالی را در مناطق شمالی و شمال‌غربی کشور، زاگرس و سیستان‌وبلوچستان شاهد بوده‌ایم و حتی در بسیاری از مناطق کشور فراتر از نرمال بوده است، اما برخی استان‌ها که بارش‌های زیادی هم در چند روز اخیر داشته‌اند؛ نظیر تهران، قم، کرمان و حتی نیمه جنوبی کشور مثل هرمزگان، فارس و خراسان باز هم، بارندگی‌های اخیر منجر به رفع تمام نیاز آبی کشور در تابستان نمی‌شود. گفتنی است، با اینکه بخشی از دریاچه ارومیه هم تحت‌تاثیر این بارش‌ها پر شده، اما همچنان جزو مناطقی است که از بارش کافی برخوردار نبوده است.

وی گفت: رفع نیاز آبی ارتباط زیادی با مراکز جمعیتی دارد. شهرهای گفته‌شده عمدتا جزو پهنه‌های جمعیتی مهم هستند که اتفاقا در قسمت‌های خشک کشور هم قرار گرفته‌اند. این در حالی است که مهاجرت به این مناطق همچنان ادامه دارد و روزبه‌روز به شمار جمعیتی آنها افزوده می‌شود. بی‌شک هرچقدر تمرکز جمعیتی در استان‌ها بیشتر شود، متقاضیان آب هم بیشتر می‌شوند.

زارع تاکید کرد: در استان سیستان‌وبلوچستان، بارندگی‌ها منجر به سیلاب شد. در آنجا جمعیت کمتری زندگی می‌کنند، اما در استان تهران و کرج که مجموع جمعیت‌شان به ۱۷میلیون نفر می‌رسد، بارندگی کمتر از نرمال بوده و همچنان در فصل تابستان این شهرها با چالش‌های آبی مواجه خواهند بود. اگر در حدود نیمه خرداد، آمار سالانه را مشاهده کنید، معمولا کمترین میزان بارش‌ها دریافت می‌شود؛ یعنی تا نیمه خرداد هرچقدر بارندگی که انتظار می‌رفت، حاصل شده است. معمولا ۱۰ درصد کل بارندگی‌ها از نیمه دوم خرداد به بعد خواهد بود.

زارع ادامه داد: بارش‌ها در همه جای کشور نرمال نبوده و وضعیت خوبی نداشته است. در برخی مناطق، بارش زیادی داشته‌ایم؛ نظیر جنوب‌شرق سیستان‌وبلوچستان و بخش‌هایی از استان‌های لرستان، شمال خوزستان و چهارمحال‌وبختیاری که بارش‌های زیادی دریافت کرده‌اند، اما همچنان بخش‌هایی از کشور که جمعیت زیادی هم دارند؛ نظیر استان تهران و البرز به گزارش‌های سازمان هواشناسی و وزارت نیرو، همچنان در وضعیت مطلوبی از نظر منابع آب به‌سر نمی‌برند، حتی به وضعیت نرمال هم نزدیک نشده‌اند.

تعادل بارش، اصلی مهم

به‌گفته این پژوهشگر، مسئله این است که گرچه از اسفند تا اردیبهشت، بارش‌های خوبی در کشور اتفاق افتاد، اما طرف دیگر ماجرا این است که در ۵ ماه ابتدایی سال آبی در بخش‌هایی از کشور اصلا بارندگی رخ نداد و وضعیت به‌شدت نامطلوبی را در نزولات جوی شاهد بودیم. به‌عبارت‌روشن‌تر، از مهر تا بهمن سال گذشته، بارش‌ها بسیار کم و حداقلی بوده است.

زارع بااشاره به اهمیت تعادل بارش در کشور گفت: همواره این قسمت فراموش می‌شود که از پاییز تا اواخر زمستان سال گذشته، وضعیت نامطلوبی را تجربه کردیم و عمده بارندگی‌ها در بازه زمانی اسفند تا اردیبهشت رخ داد، بنابراین نسبت به سال‌های گذشته بارندگی‌ها کم بوده است.

وی گفت: حال اینکه با تجربه چندین روز بارندگی مطلوب، نمی‌توانیم بگوییم که سال آبی خوبی داشته‌ایم؛ چراکه مراکز جمعیتی همچنان با کمبود آب و بارندگی مواجهند. در جنوب استان تهران، مشکلات آبی همچنان وجود دارد. در صورتی می‌توانستیم بگوییم که بارندگی‌ها زیاد بوده است که به‌صورت متوازن در همه‌جای کشور بارندگی‌ها نرمال می‌بود، در حالی که در ۵ ماه ابتدایی سال آبی، اصلا بارندگی اتفاق نیفتاد. توزیع ناهمگون زمانی و مکانی بارندگی‌ها، موجب رفع چالش‌های آبی نمی‌شود.

سخن پایانی

آب، کالای غیرقابل‌جایگزینی است و هر فعالیت انسانی منوط به در دسترس بودن آب با کیفیت و کمیت کافی است. به‌همین‌دلیل باید آن را به‌عنوان منبع گرانبها و محدود قدر بدانیم. کالین هرون، کارشناس‌ارشد مدیریت منابع آب در مشارکت جهانی آب معتقد است: نگاه به ارزش آب تنها از منظر اقتصادی، آب را به یک کالا کاهش می‌دهد و ارزش‌های بسیار دیگری را که آب برای جامعه و محیط‌زیست دارد، نادیده می‌گیرد و همچنین غالبا نقش غیرمستقیم آب در اقتصاد را نادیده می‌گیرد. مجمع جهانی اقتصاد در گزارش اخیر خود، آب را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین معیارهای اقتصادی مطرح کرده و آن را در چارچوب «آینده رشد» این مجمع قرار داده است.

سازمان‌های مختلف بین‌المللی، تخمین‌هایی از ارزش اقتصادی آب ارائه کرده‌اند که همگی ارقام بسیار زیادی را شامل می‌شوند.