باوجود توسعه علم و فناوری، شواهد نشان می‌دهند که آسیب‌پذیری نسبت به سیل در مقایسه با گذشته افزایش یافته است. فعالیت‌های انسانی، تاثیر بسزایی در وقوع سیل و خسارت‌های ناشی از آن دارند.

متاسفانه در چند روز گذشته ۷ استان بوشهر، خراسان‌رضوی، سیستان و بلوچستان، فارس، کرمان، هرمزگان و یزد تحت‌تاثیر سامانه بارشی قرار گرفتند. در این مدت‌زمان، ۲۴ مورد عملیات امدادی انجام شده است و امدادگران به ۲۰۸ نفر از سیل‌زدگان امدادرسانی کردند. پیکر بی‌جان 3 نفر از 4 کارگر راه‌آهن در سیلاب منطقه «کارواندر» شهرستان خاش سیستان و بلوچستان پیدا شده است. به‌دنبال وقوع سیلاب بر اثر بارندگی‌هایی که در عصر روز یکشنبه هفته جاری در منطقه «کارواندر» شهرستان خاش در استان سیستان و بلوچستان رخ داد، 4 کارگر راهسازی که با لودر قصد بازگشایی مسیر را داشتند؛ در رودخانه «دامن» دچار حادثه سیلاب شدند؛ ۲۷ فروردین، پیکر 3 مفقودی، در حدود 5 کیلومتر پایین‌تر از محل حادثه یافت شد و تلاش برای پیدا کردن نفر چهارم از سوی امدادگران و مردم محلی همچنان ادامه دارد.

بالا آمدن ناگهانی سطح آب رودخانه‌ها، سیلابی شدن مسیل‌ها و رودخانه‌های فصلی، رعدوبرق و تگرگ، آب‌گرفتگی معابر به‌صورت گسترده، سرریز سدها، انسداد راه‌ها و احتمال تخریب پل، اختلال جدی در سفرهای بین‌شهری و داخل شهر، خسارت به محصولات باغی و زراعی، خسارت به برخی زیرساخت‌های خطوط انتقال برق و ... ، تخریب تاسیسات و سازه‌های واقع‌شده در حریم و بستر رودخانه، تخریب سازه‌های موقت و سبک در اثر وزش باد شدید و اختلال در سفرهای هوایی و دریایی از حوادثی است که یا اتفاق افتاده یا ممکن است، رخ دهد.

خسارت‌های سیل، قابل‌کنترل است

منوچهر گرجی، نایب رئیس هیات‌مدیره انجمن علوم خاک ایران درباره علت سیلاب‌های اخیر جنوب کشور به صمت توضیح داد: به‌طورکلی سیل یک مخاطره طبیعی است که در دوره‌های مختلف یا یک بازه زمانی مشخص رخ می‌دهد. سیل در همه‌جای دنیا و در تمام کشورها دیده می‌شود و مختص کشور ما نیست؛ اما می‌توان تعداد سیل‌ها را کاهش داد و خسارت‌هایش را تا حد زیادی کنترل کرد. زمانی که خاک و پوشش گیاهی در وضعیت مطلوبی نباشد، ممکن است علاوه بر چرخه بلندمدت، در بازه سالانه و ماهانه نیز سیل اتفاق بیفتد و در چند سال متوالی، شاهد سیل و مخاطراتش باشیم. در این مواقع، باید روی مسائل زیست‌محیطی بیشتر کار کنیم.

این عضو هیات‌علمی دانشگاه در ادامه بیان کرد: البته چند مورد اصلی و مهم وجود دارند که می‌توانیم از آنها در کاهش خطرات سیلاب استفاده کنیم؛ نخستین موضوع به «مدیریت خاک» مرتبط است. خاک اصولا باید همانند اسفنج آب را جذب و اگر این حالت را حفظ کند، بخش زیادی از آب باران را جذب کرده و از وقوع سیلاب جلوگیری می‌کند. برای این اتفاق ضرورت دارد تا برای حفظ پوشش گیاهی در کشور تلاش کنیم؛ برای مثال شاهد آن هستیم که در سال‌های اخیر، سیل در استان گستان به‌کرات رخ می‌دهد و علت این اتفاق هم این است که بخش زیادی از جنگل‌های این منطقه که خاک نفوذپذیر داشته‌اند، جای خود را به شالیزارها، مزارع کشت چای و از همه بدتر ویلاها داده‌اند. چنین اتفاقاتی نفوذپذیری خاک را کاهش می‌دهد و با افزایش بارندگی، هرساله خطر سیل بیشتر می‌شود.

از طرفی فشردگی، ماده آلی خاک را کاهش می‌دهد. برای مثال زمانی که در یک مرتع، چرای دام بیشتر از توان خاک باشد، خاک فشرده شده و نفوذپذیری خاک کاهش پیدا کند. در مکان‌هایی که فرسایش رخ می‌دهد، این امر باعث می‌شود تا بخش سطحی خاک که به‌اصطلاح پوک و نفوذپذیر است، از بین برود و خاک سفت و سخت، به سطح خاک برسد و مانع از نفوذ آب به داخل خاک شود. کار کردن روی خاک، تنها راه افزایش مقاومت در برابر خشکسالی است و بی‌توجهی به خاک، سیاست‌های غلط و نادیده گرفته شدن اصول علمی، نبود متولی خاک در بخش اجرایی، ارتباط بسیار ضعیف و نبود انسجام در درون خانواده مسئول خاک و فرسایش خاک در گذشته، باعث مشکلاتی در آن شده است. فرسایش باید به‌اندازه‌ای باشد که طبیعت خودش مشکلش را حل کند. ما متاسفانه هنوز خیلی از خاک‌ها را نمی‌شناسیم و تحقیق دقیقی در رابطه با شناسایی انواع خاک‌ها انجام نشده است.

وی بیان کرد: براساس آمارهایی که اعلام شده است، هر سال نزدیک به ۲ میلیارد تن فرسایش خاک در کشور داریم. فرسایش باعث از بین رفتن خاک، کاهش حاصلخیزی و در پی آن، کاهش محصولات کشاورزی و از بین رفتن امنیت غذایی می‌شود. یکی از انواع فرسایش خاک، فرسایش بادی است که به‌شکل بروز گردوغبار ظاهر می‌شود. وقت بارندگی، می‌بینیم روی ماشین‌ها پر از گل می‌شود که این پدیده، ناشی از فرسایش خاک است یا وقتی رودخانه‌ها پر از رسوب سیلاب می‌شوند، ماهی‌ها می‌میرند و شیلات از بین می‌روند. دلیل آن‌هم رسوبات خاک و کودهای شیمیایی است که در زمین‌های کشاورزی استفاده و بر اثر فرسایش خاک، وارد رودخانه‌ها می‌شوند.

خاک در کشور ما مغفول مانده است

گرجی با بیان اینکه خاک در ایران سال‌ها است که موردغفلت واقع شده است، افزود: علت این موضوع این است که زیر پای ما قرار گرفته و متواضعانه خدمات بسیار زیادی به ما ارائه می‌دهد. البته در سال‌های اخیر قانون خاک تصویب و آیین‌نامه‌هایش هم تدوین شد. اداره کل خاک در جهاد کشاورزی شروع به فعالیت کرده و امید است بودجه لازم برای حل مشکلات در نظر گرفته شود و در این راستا دانشگاه‌ها می‌توانند کمک شایانی به حل مشکل خاک کنند.

نکته دیگر، ساخت‌وساز در جاهای نامناسب است. اینکه در بستر رودخانه‌های خشک یا کم‌آب ساخت‌وساز انجام بگیرد، بسیار خطرناک است؛ چراکه ممکن است با نخستین بارش سنگین، سیلاب مشکل‌آفرین شود. سیل منطقه امامزاده داوود(ع) یکی از این مثال‌هاست که در طول سالیان سال، حوادث مالی و جانی زیادی به‌بار آورده است.

وی در پایان گفت: باید این موضوع را درک کنیم که طبیعت با کسی شوخی ندارد. ممکن است سال‌ها در یک منطقه باران نبارد، اما مطمئنا در وقت خودش می‌بارد و شدتش منجر به بروز سیل می‌شود. پس باید مسیر رودخانه‌ها را باز بگذاریم و همیشه تمیز و عاری از موانع باشند. ساخت‌وساز بی‌حساب و کتاب در حریم رودخانه‌ها، نتیجه‌ای جز خطر و تلفات ندارد.

عوامل وقوع سیلاب

کامبیز بازرگان، رئیس پیشین انجمن علوم خاک ایران درباره عوامل تاثیرگذار در وقوع سیلاب به صمت توضیح داد: وقوع سیل عموما با فرسایش آبی و بادی خاک مرتبط است. فرسایش خاک تحت‌تاثیر باران و بادهای شدید اتفاق می‌افتد و ذرات خاک به‌صورت فیزیکی جابه‌جا می‌شوند؛ اما شاید نکته مهم‌تر، بحث کیفیت خاک باشد که از فرسایش بیشتر جلوگیری کند.

وی در ادامه افزود: باید تغییر کاربری خاک‌های کشاورزی به ساخت‌وسازها و سایر استفاده‌های غیرکشاورزی متوقف شود. تغییر کاربری باعث کاهش قابل‌توجهی از سیل‌های شدید می‌شود که این موضوع نیاز به بازنگری قوانین مربوطه و اعمال مقررات سختگیرانه برای تغییر کاربری دارد.

به‌طورمتوسط، هر سال حدود ۱۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی تحت تغییر کاربری قرار می‌گیرند. در ایران، مناطق خارج از کشت به‌میزان قابل‌توجهی وجود دارند که می‌توانند برای توسعه شهری و مسکن مردم بهره‌برداری شوند.

بازرگان تصریح کرد: اما در رابطه با کاربری اراضی، واقعیت این است که کشور ما در مجموع ۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی قابل‌کشت دارد و این مساحت حدود ۱۴ تا ۱۶ میلیون هکتار زیرکشت می‌رود. باتوجه به رشد جمعیت و تغییراتی که در رژیم غذایی مردم دنیا و ایران اتفاق افتاده، فشار بر منابع پایه کشاورزی نظیر آب‌وخاک افزایش یافته و بیش از پیش، بر منابع اراضی حاصلخیز فشار وارد شده است.

رئیس پیشین انجمن علوم خاک ایران با بیان اینکه مسلما تغییر کاربری اراضی کشاورزی نادرست است به صمت توضیح داد: همه می‌دانیم که کشور ما باتوجه به وسعت مناسبی که دارد، برای توسعه و استقرار کارخانه‌های صنعتی فضای کافی دارد و اراضی غیرقابل‌کشت در کشور به‌وفور پیدا می‌شود.بنابراین دلیلی ندارد تا برای ساخت‌وساز، شهرک‌سازی، جاده‌سازی و... به‌سراغ زمین‌های کشاورزی و با خاک مناسب و حاصلخیز برویم. مسلما این موضوع نیازمند آمایش سرزمین اصولی و مبنی بر ظرفیت‌های اکولوژیک است تا فرسایش و نابودی خاک کاهش پیدا کند.

سخن پایانی

عوامل اصلی وقوع سیل، 2 پدیده به نام‌های شدت و مدت بارش هستند. زمانی‌که شدت بارش باران بیش از حد معمول باشد یا بارش باران بیش از حد معمول تداوم داشته باشد یا هردو پدیده اتفاق بیفتد، احتمال وقوع سیل بسیار بالا است.

سیل‌ها معمولا بر اثر حجم زیاد بارندگی، افزایش سطح آب دریاها یا آب‌های جاری، شکستن سدها، شکستن دیوارهای ساحلی، شکسته شدن یخچال‌های طبیعی یا بر اثر کاهش میزان قدرت جذب طبیعی خاک پدید می‌آید. از این‌رو تغییرات آب‌وهوایی، تخریب مراتع و جنگل‌ها، ازدیاد ساخت‌وسازهای ناایمن در مناطق مستعد سیل از مهم‌ترین علل وقوع سیل هستند. این عوامل که بشر در آنها نقش مهمی دارد در زمان‌های اخیر موجب افزایش احتمال وقوع سیل‌ها و سیلاب‌ها شده و آسیب‌پذیری جوامع را افزایش داده‌اند. بارش‌های آرام و طولانی‌مدت سبب می‌شود، سطح آب رودها بالا رفته و آب‌های اضافی به بستر خشکی آنها سرازیر شود. در مناطقی که پوشش گیاهی زیاد است، وقوع سیل کمتر اتفاق می‌افتد، اما بشر با تخریب جنگل و مراتع باعث انباشت مقداری آب باران می‌شود که ممکن است، سیل هم رخ دهد.

کشاورزی حفاظتی، تنظیم چرای دام‌ها، مدیریت جنگل‌ها و... بخش‌هایی از راه‌حل‌ها محسوب می‌شوند که برای تمامی اینها، برنامه لازم را در اختیار داریم که امیدواریم موردتوجه قرار گیرد.