توازن میان صادرات و مصرف منابع با کشاورزی هوشمند
دغدغه بهره‌برداری مناسب از الگوی کشت صحیح و اصولی از منابع آبی و خاکی کشور، طی دهه‌های اخیر با تشدید خشکسالی و بحران کم‌آبی کشور، بزرگ‌تر شد.
باوجود اهمیت بسیار بالای این مسئله، در سال های گذشته، همواره شاهد کشت محصولات کشاورزی آب بر بودیم که نسبت به هزینه های مالی و معنوی آن، دستاوردهای ارزی چندانی برای کشور نداشته اند. در چند مدت اخیر نیز، زنگ هشدار آب در کشور به صدا درآمده و همین امر، ضرورت توجه به مصارف آب را چند برابر می کند.
با اعتراضات گسترده افراد نسبت به نامناسب بودن شیوه کشت محصولات کشاورزی، دولت تصمیم گرفته تا با اتخاذ سیاست های جدی، الگوی کشت کشاورزان را تغییر دهد و آنها را در مسیر تولید محصولات اساسی جهت دهی کند. وزارت کشاورزی قصد دارد با اعمال تعرفه سنگین روی صادرات محصولات جالیزی، مزیت کشت این محصولات و خروج آنها را از کشور از بین ببرد، اما باید دید آیا این رویکردها برای حفاظت از منابع آبی کشور و در عین حال استفاده از ظرفیت های صادراتی محصولات کشاورزی، کارآمد خواهند بود یا خیر؟ چرا که یکی از اهرم های مهم تجارت ایران به دلیل وجود مزیت رقابتی، صادرات محصولات کشاورزی است و اگر دولت رویکرد و عملکرد مناسبی داشته باشد، از ارزهای صادراتی این بخش بهره مناسبی خواهد برد. شناسایی بازارهای هدف، بررسی نیازهای داخلی و خارجی و در نهایت تدوین و اجرای برنامه صحیح می تواند مزایای مهمی را از جنبه های اقتصاد و همچنین محیط زیستی برای کشور به همراه داشته باشد. صمت در این گزارش، با امیر شهریاری، فعال تجاری و کشاورزی در رابطه با اهمیت تدوین برنامه صحیح الگوی کشت و همچنین بهره بردن از فرصت های صادرات محصولات کشاورزی به گفت وگو پرداخته است.
دست کوتاه ایران از بازار صادرات محصولات کشاورزی
طبق آمارهای گمرک ایران، در ۸ ماه نخست امسال، صادرات بخش کشاورزی حدود ۴ میلیون و ۸۶۱ هزار تن به ارزش ۲ میلیارد و ۹۹۳ میلیون دلار رسید. به گزارش تسنیم، بنا بر گفته های رئیس کل گمرک ایران، در بخش صادرات غیرنفتی آبان امسال، محصول پسته مقام چهارم کالاهای صادراتی ایران را کسب کرده است. براساس اظهارات این مسئول، باتوجه به اینکه میانگین ارزش کالاهای صادراتی ایران به طور میانگین هر کیلو حدود ۳۰ سنت است، پسته هر کیلو ۶ دلار و بالاتر صادر شده و این نشان می دهد که در اقلام عمده صادراتی، محصولات کشاورزی و در رأس آن پسته، سهم خوبی دارند. اهمیت صادرات محصولات کشاورزی تنها برای آبان نیست و آمار موجود نشان می دهد ۲۵ درصد کل صادرات محصولات کشاورزی طی ۷ ماه ابتدایی امسال را محصولات جالیزی از جمله هندوانه، خربزه، ملون، طالبی، خیار و کدوحلوایی تشکیل داده است. باوجود این آمار، ظرفیت بازارهای کشورهای همسایه و نیاز آنها به محصولات کشاورزی، بسیار بیشتر از این مقدار است و ایران سهم ناچیزی در بازار این کشورها دارد.
مسئولان وزارت جهاد کشاورزی اعتقاد دارند، کشت و صادرات محصولات جالیزی و آب بر در کشور توجیهی ندارد. محمد قربانی، معاون وزیر جهاد کشاورزی در این باره معتقد است: ارزآوری صادرات محصولات آب بر نسبت به هزینه های تولید آنها در داخل کشور، رقم قابل قبولی نیست و لازم است برای صادرات آنها، محدودیت هایی در نظر گرفته شود.
باوجود این تفکر، به دلیل کاهش ارزش پول ملی و افزایش مشکلات مالی کشاورزان و ساکنان مناطق محروم، شاهد فروش محصولات جالیزی و کشاورزی از طریق مبادی غیررسمی هستیم. مبادله شدن دلاری محصولات جالیزی و آب بر در لب مرزهای مختلف کشور، نشان می دهد در سطوح مختلف مدیریتی و ساماندهی های اقتصادی، دولت عملکرد مناسبی را از خود نشان نداده است. این ایراد، در کنار پایین بودن آمار صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه که فرصت های بالقوه برای صادرات ایران محسوب می شوند، گویای شرایط نامساعد حاکم است.
به عنوان سوال نخست، شیوه بهره برداری از منابع خاکی و آبی کشور به منظور کشت محصولات کشاورزی را چطور ارزیابی می کنید؟
برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید به تشریح شرایط اقلیمی کشور بپردازیم. ایران کشوری ۴ فصل است که در بخش های مختلف آن، ظرفیت های گسترده کشت محصولات متعدد وجود دارد. وجود تنوع آب وهوایی و مزایای اقلیمی، ایران را از سایر کشورها به ویژه کشورهای منطقه متمایز می کند، اما تا به امروز از این فرصت های خدادادی استفاده صحیح نشده است. رویکردهای مدیران و همچنین برخی افراد نسبت به کشت و کار، نامناسب بوده و همین امر سبب شده تا ضمن هدر دادن منابع آبی و خاکی، دستاوردهای چندانی را طی سال های اخیر به دست نیاورده ایم. از بین رفتن بسیاری از مراتع کشت، تغییر کاربری بخش زیادی از زمین های شالیکاری به ویلاهای مسکونی، هدررفت منابع آبی، تامین نشدن صحیح نیازهای بازار داخلی، از دست دادن بازارهای خارجی و سایر موارد این چنینی، همگی به دلیل نبود برنامه مناسب کشاورزی و فروش آنها به وجود آمده است، بنابراین نمی توان عملکرد مدیران درباره بهره گیری از منابع آبی و خاکی برای توسعه و ارتقای کشاورزی را مثبت ارزیابی کرد.
به عبارت دیگر، تا به امروز تنها دستاورد جدی بخش کشاورزی برای کشور، از دست دادن منابع آبی و خاکی بوده و دلیل اصلی آن هم، ضعف های مدیریتی در این امر است.
به نظر شما مهم ترین ایراد در بخش کشاورزی کشور چیست و چطور می توان آن را رفع کرد؟
ایران ضمن دارا بودن اقلیمی متنوع، از وسعت زیادی نیز برخوردار است. گستردگی و وسعت خاکی، همواره از مزیت های مهمی محسوب می شود که متاسفانه در کشور ما به آن توجهی نشده است. مهم ترین ایراد فعلی در بخش کشاورزی، هدررفت منابع آبی و بهره برداری نامناسب و غیراصولی از منابع خاکی است. با این میزان از وسعت خاک و منابع آبی موجود، ایران می توانست تولیداتی به مراتب بیشتر و متنوع تر داشته باشد. با این وجود، به دلیل ضعف های مدیریتی و نبود نگاهی اصولی و صحیح به امر کشاورزی، بخش زیادی از کشور زیرکشت محصولاتی نامناسب یا کم بازده قرار گرفته است. نبود تجهیزات مناسب برای کشاورزی به روز جهانی، توجه نداشتن به مزایای تولید گلخانه ای و تدوین نشدن برنامه مناسب برای صادرات از جمله مهم ترین ایرادات بخش کشاورزی است. برای برطرف کردن هر یک از این مشکلات نیز، ابتدا باید نگاه های غلط موجود شناسایی و سپس از پایه، این کج روی ها اصلاح شوند.
در میان صحبت های خود به تولید گلخانه ای اشاره کردید. در شرایطی که ایران توانایی کشت های سنتی و معمول را دارد، چرا باید از کشاورزی مدرن و گلخانه ای استفاده کند؟
ایران تا پیش از این از ذخایر آبی و خاکی مناسبی برای کشاورزی برخوردار بود، اما به دلیل استفاده های غلط از این ذخایر طی دهه ها، شاهد پسرفت و آسیب های محیط زیستی فراوانی بوده ایم. غیر از این مسئله نیز، روش نوین کشاورزی جهانی حکم می کند تا با استفاده از روش های پیشرفته موجود، از کمترین منابع، بیشتری بهره برداری را داشته باشیم. اگر از شیوه های نوین کشاورزی به نحو اصولی و صحیح استفاده می کردیم، با یک پنجم اراضی کشاورزی موجود در ایران و یک دهم مصرف فعلی آب در این بخش، می توانستیم حداقل 2 برابر محصول بیشتری تولید کنیم.
شیوه کشت گلخانه ای نیز در راستای بهبود مصرف و مدیریت منابع آبی و خاکی است و یکی از روش های کشاورزی هوشمند به شمار می رود. کشاورزی هوشمند بخش های مختلفی دارد که همه آنها با هدف بهبود مصارف و افزایش کمی و کیفی تولید ایجاد شده اند. استفاده از این روش ها، نیازمند اصلاح نگرش مدیران و مسئولان بخش کشاورزی است؛ باید ابتدا اهمیت و کارآیی شیوه های نوین جهانی برای مدیران به خوبی روشن و پس از آن، بسترهای لازم برای اجرایی شدن فراهم شود.
واردات تجهیزات و ماشین آلات ویژه کشاورزی هوشمند، یکی از الزامات اصلی عملیاتی کردن طرح های مربوط به این بخش است. متاسفانه، هم نگاه مدیران نسبت به کشاورزی، سنتی و قدیمی است و هم به دلیل تحریم های بین المللی علیه ایران، در واردات فناوری به روز و پیشرفته ناتوان هستیم. تمامی این عوامل دست به دست هم داده تا همچنان بخش زیادی از فعالیت های کشاورزی و رویکردها به آن، قدیمی باقی بماند. با استمرار این رویکرد، نه تنها منابع آبی و خاکی را از دست می دهیم، بلکه در تجارت جهانی نیز محصولات ایران حرفی برای گفتن ندارند، در نتیجه نه تنها ارزآوری مناسب از صادرات محصولات کشاورزی نخواهیم داشت، بلکه منابع کشور به راحتی از بین می روند.
به نظر شما، بومی سازی تجهیزات، تا چه میزان می تواند خلأ هوشمندسازی در بخش کشاورزی را برطرف کند؟
توسعه فعالیت های گلخانه ای با استفاده از تکنولوژی های به روز جهانی، یا به بیان دیگر، حرکت به سمت هوشمندسازی کشاورزی، خلأ بزرگ ایران در بحث تولید و صادرات بخش کشاورزی است. تامین این نیاز، بهبود روابط جهانی و حضور گسترده در بازارهای بین المللی را می طلبد، چرا که فناوری های مناسب و در اصطلاح امتحان پس داده ای در جهان وجود دارد که بسیاری از کشورها از آن بهره مند هستند. تا زمانی که این نوع تکنولوژی های کارآمد در جهان وجود دارد، می توان با بهبود روابط، از آنها بهره گرفت. هیچ دلیلی وجود ندارد که بخواهیم همه چیز را از ابتدا بسازیم و خود را در مخمصه تولید بیندازیم.
از سویی دیگر، این روند زمانبر است و در شرایطی که کشورهای رقیب به راحتی جای خالی ایران در بازارها را پر می کنند، تسریع در اصلاح رویکردها و برنامه ها، اولویت بیشتری دارد. حمایت از تولید داخلی و خودکفایی در مسائل مختلف صنعتی، از اهمیت زیادی برخوردار است و هیچ کس مخالف آن نیست، اما تا زمان رسیدن به خودکفایی و پاسخگو بودن تولیدات داخلی، نمی توان کشاورزی و سایر بخش های اقتصادی را معطل این موضوع نگه داشت.
از ابتدای امسال تاکنون، شاهد کاهش میزان صادرات محصولات کشاورزی بودیم، حتی در اواخر سال گذشته نیز با چالش های برگشت خوردن محصولات صادرات مواجه بودیم. چقدر از این اتفاقات را متاثر از نبود هوشمندسازی در بخش کشاورزی می دانید؟
همان طور که پیش تر نیز به آن اشاره شد، هوشمندسازی کشاورزی از نظر کیفی و کمی تولید محصولات این بخش را بهبود می دهد، اما کاهش صادرات یا برگشت خوردن محصولات ایران در برخی مقاطع زمانی، به طور مستقیم بر این بحث استوار نبوده و دلایل دیگری دارد. در ابتدا نبود رویکرد و برنامه های درست برای کشت صحیح، مناسب با بازارهای هدف از نکات اصلی است. در این موضوع، هوشمندسازی کشاورزی کاربرد دارد و به تولید بیشتر محصولات کشاورزی با مقیاس بالاتر و صرف منابع آبی و خاکی کمتر می انجامد. پس از برنامه ریزی برای تولید، باید زیرساخت های صادراتی اعم از ترانزیت و حمل ونقل، فراهم شوند. متاسفانه به دلیل وجود ضعف های جدی در این بخش، محصولات کشاورزی ایران با کیفیت مناسب و در زمان معقول به کشور مقصد نمی رسند.
بازگشت خوردن محصولات کشاورزی، به دلیل رعایت نشدن استانداردهای کشور مقصد در مراحل تولید است که این ایراد نیز از نقص های رویکردی در مدیریت کلان کشور سرچشمه می گیرد. مهم ترین نکته ای که باید به عنوان کشور تولیدکننده بدانیم، آن است که کشور مقصد و واردکننده محصولات ما، تابع چه استاندارد و قوانینی است و در تولید آن چارچوب ها را رعایت کنیم. تنها با انجام تولید مطابق با استانداردهای کشور واردکننده، می توان صادرات خود را توسعه داد و برای این کار، نیاز به تدوین آیین نامه و شیوه نامه های قانونی مربوط به استاندارد محصولات داریم.
سخن پایانی
صادرات محصولات کشاورزی یکی از فرصت های مهم برای تجارت غیرنفتی ایران محسوب می شود، به دلیل نیاز بالای کشورهای همسایه و منطقه به محصولات کشاورزی تولید ایران، می توان شرایط پیش آمده را شانس طلایی افزایش ارزآوری برشمرد، اما اگر در کنار این شرایط، بحران آب را قرار دهیم، می بینیم که نمی توانیم مانند سابق بی توجه به ذخایر آبی کشور باشیم. در حال حاضر دولتمردان همچنان به صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای همسایه که نیاز جدی به این تولیدات دارند، در قالب فرصت ارزآوری غیرنفتی نگاه می کنند، اما بهره نگرفتن از شیوه های مناسب کشت، منابع آبی و خاکی را بیشتر در معرض تهدید قرار می دهد که نمی توان نسبت به آن بی تفاوت بود.
