استراتژی مبارزه با بحران‌ها
آمایش به‌طورکلی جزو اصول رفتاری، قانونی، برنامه‌ریزی و برنامه‌گذاری هر کشوری است و در کشور ما هم یکی از اصول، قانون اساسی است.
آمایش به طورکلی جزو اصول رفتاری، قانونی، برنامه ریزی و برنامه گذاری هر کشوری است و در کشور ما هم یکی از اصول، قانون اساسی است.
درباره کلیات بحث آمایش می توان به طورخلاصه گفت که با اجرایی شدن آن فرصتی برابر فراهم می شود تا همه مردم سرزمین مان از منافع سرمایه گذاری هایی که در مناطق گوناگون انجام می شود، بهرمند شوند.
نفت ثروت ملی است، یعنی فقط متعلق به خوزستان نیست و به همه مردم ایران تعلق دارد، به همین ترتیب، معادن هم جزو انفال است و فقط متعلق به مردم محدوده معدن نیست، بنابراین باید در برنامه ریزی، سیاست گذاری، تامین امکانات و تسهیلات، سهم همه ایرانیان در نظر گرفته شود.
اما وقتی موضوع اهمیت سند آمایش سرزمین درباره صنعت معدن (به طور خاص) مطرح می شود، لازم به یادآوری است که در این سند قرار است نقاط قوت و ضعف و موضوعات امیدوارکننده یا مخاطره آمیز در زمینه معدن در هر منطقه چیست و بهینه ترین شیوه برای دستیابی به آن کدام است؟
گزارش امروز صمت درباره شرایط حال حاضر طرح آمایش سرزمین و چگونگی تحقق اهداف است. مهدی لطفی اصل، کارشناس و فعال معدنی و محمد دهجو، عضو هیات مدیره خانه صنعت و معدن خراسان جنوبی دراین باره اظهارنظر کرده اند.
پیشرفت توام با عدالت
از جمله اولویت های اصلی برنامه هفتم توسعه که با هدف پیشرفت اقتصادی توام با عدالت تهیه و ابلاغ شده، تحقق سیاست های کلی آمایش سرزمین است.
در این راستا، توجه به مزیت های بالفعل و بالقوه و اجرایی ساختن موارد برجسته طرح موردتاکید قرار گرفته است.
توسعه اقتصادی موثر و پایدار
مهدی لطفی اصل ـ کارشناس و فعال معدنی: آمایش سرزمین به منظور تعیین مختصات جغرافیایی و جمعیتی هر منطقه انجام می شود تا ظرفیت های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بخش های نقاط گوناگون کشور شناسایی شود و بستر مناسب برای برنامه ریزی در راستای توسعه اقتصادی موثر و پایدار فراهم شود. بر این اساس، آمایش سرزمین در مرحله تهیه و تدوین قوانین، دستورالعمل ها و تعیین اولویت ها بیشتر مورداستفاده قرار می گیرد.
اما این سند به ویژه در بخش معدن و صنایع معدنی، تهیه و تدوین نشده و در نتیجه این کمبود، مشکلاتی برای این بخش به وجود آمده است.
بنابراین لازم است کلیه ارگان های دولتی و بخش های خصوصی دخیل در موضوع، گرد هم آیند و این سند بسیار حائزاهمیت را تهیه و تدوین کنند.
برنامه های پس از تهیه سند
در صورتی که سند آمایش سرزمین تهیه شود، مسئولیت اجرای آمایش سرزمین در گام نخست برعهده سازمان برنامه و بودجه و در پی آن برحسب نوع فعالیت، برعهده ارگان های ذی ربط است. در بخش معادن و صنایع معدنی؛ هم وزارت صمت و سازمان ایمیدرو، مجری اصلی در راستای تهیه و تدوین سند مربوطه هستند. اجرایی کردن این سند در صورت نهایی شدن هم به طورمشخص برعهده تمام بخش هایی است که به نوعی با معدن و صنایع معدنی سر و کار دارند.
در تهیه و تدوین سند آمایش سرزمین (برای بخش معدن و صنایع معدنی)، باید در مرحله اول، داده ها و اطلاعات مربوطه به مناطق جغرافیایی کشور با در نظر گرفتن ظرفیت های معدنی جمع آوری و سپس با تحلیل این اطلاعات و اولویت بندی های مربوطه تدوین و نهایی شود. جمع آوری اطلاعات مربوطه و تحلیل و آنالیز آنها یکی از راهبردهای اساسی در تهیه و تدوین سند آمایش سرزمین است.
اهمیت و ضرورت آمایش
اهمیت تدوین این سند برای معدن و صنایع معدنی به طورکامل محرز و مشخص است، زیرا با در اختیار داشتن داده های آن می توان اولویت های اجرای طرح های اقتصادی را با در نظر گرفتن تمامی جوانب از جمله حفاظت و صیانت از محیط زیست و زیست بوم طبیعی منطقه موردنظر اجرا کرد.
عمده ترین مشکلی که در بخش معدن و صنایع معدنی وجود دارد، کم توجهی به شرایط زیست محیطی و حفظ و حراست از منابع طبیعی است.
ویژگی اصلی و تاثیرگذار سند آمایش سرزمین (تهیه، تدوین و اجرایی کردن آمایش سرزمین) می تواند اولویت بندی اجرای طرح ها و همچنین در نظر گرفتن ضرورت ها، محدودیت ها و ممنوعیت های محیط زیستی و منابع طبیعی و کاهش عواقب ناخوشایند اجرای طرح های معدنی و صنایع معدنی باشد.
برای مثال در صورتی که مشخص شود، چندین محدوده فلزی در یک منطقه متمرکز است، به راحتی تشخیص داده می شود که این منطقه از ظرفیت های لازم در راستای توسعه فعالیت های ایجاد زنجیره ارزش افزوده برخوردار است و عملیاتی کردن آنها توجیه اقتصادی پیدا می کند.
ضرورتی برای توسعه پایدار
در طرح آمایش سرزمین، علاوه بر در نظر گرفتن ظرفیت های اقتصادی؛ ویژگی های جغرافیایی، تاریخی و محیط زیستی در مناطق مختلف کشور باید موردتحلیل و بررسی قرار گیرد و در اجرای پروژه های اقتصادی (که در اینجا منظور بیشتر معدن و صنایع معدنی است)، تمامی این جوانب در نظر گرفته خواهد شد.
این ویژگی، یکی از گزاره های مهم و موردنیاز در راستای رشد و توسعه اقتصاد پایدار است، زیرا توسعه اقتصادی پایدار زمانی اتفاق می افتد که مبتنی بر برابری و توازن باشد و بتواند علایق گروه های مختلف مردم را در نسل حاضر و آتی در 3 بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در نظر بگیرد.
توجه به بحران
بنا بر آنچه گفته شد، یکی از کارکردهای ویژه سند آمایش سرزمین باید توجه ویژه به بحران های محیط زیستی و چاره جویی در راستای برطرف کردن آنها باشد. به عبارت دیگر، این سند استراتژی مبارزه با بحران است، در نتیجه، باید از اطلاعات و داده های جمع آوری شده برای تهیه و تدوین سند آمایش سرزمین برای معادن و صنایع معدنی در حوزه های دیگر از جمله منابع طبیعی، کشاورزی و محیط زیست هم موردبهره برداری و استفاده قرارگیرد.
اهداف و چشم اندازها
محمد دهجو ـ عضو هیات مدیره خانه صنعت و معدن خراسان جنوبی: همان طور که از نام طرح آمایش سرزمین برمی آید، هدف اصلی طراحان این بوده که اولویت ها، تهدیدها و فرصت های اقتصادی هر منطقه با دقت بررسی شود و فرهنگ، مزیت های نسبی آب وهوایی، استعداد کشاورزی و سایر ویژگی های منطقه شناسایی شود. به عبارت دیگر، آمایش سرزمین، مطالعه ای برای روشن شدن نقاط قوت و ضعف اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و فرهنگی منطقه است.
مطالعات مربوط به این طرح در کشور ما به صورت استانی و منطقه ای انجام و تا جایی که اطلاع دارم، در برخی مناطق (از جمله استان خراسان جنوبی) تکمیل شده و به پایان رسیده است.
بعضی از ظرفیت های موجود در کشور بالفعل هستند؛ برای مثال، معادن سنگ آهن و کارخانه های فرآوری موجود در استان یزد، اما بعضی مناطق مثل خراسان جنوبی بسیاری از ظرفیت های شان هنوز بالقوه مانده اند.
به عنوان مثال مطالعات زمین شناسی نشان می دهد که ما ذخایر قابل توجهی در زمینه طلا داریم، اما هنوز مورد بهره برداری قرار نگرفته است.
اگر طرح آمایش به خوبی انجام گیرد و این ظرفیت ها به خوبی شناسایی شوند و فرصت سرمایه گذاری مطمئن برای آنها فراهم شود، می توان از این ظرفیت ها با اطمینان بیشتری بهره برد.
برای مثال، ظرفیت معادن سنگ ساختمانی که در شرق ایران وجود دارد، از جمله ظرفیت هایی است که هم بالفعل است و هم بخش زیادی از آن به صورت بالقوه باقی مانده است.
کارفرما کیست؟
آمایش سرزمین جزو طرح های ملی کشور به شمار می رود و باتوجه به وسعت و اهمیت کار، به طبع باید مسئولیت برنامه ریزی و مدیریت آن برعهده مرکز استراتژیک ریاست جمهوری یا سازمان پژوهش های مجلس قرار داشته باشد. در بخش اجرایی، مسئولیت آمایش سرزمین برعهده چندین بخش جداگانه دولتی بوده است و وزارتخانه ها در تعامل با یکدیگر این طرح را اجرایی کرده اند. به این ترتیب، کارفرمای اصلی استانداری ها و فرمانداری ها بوده اند و مجریان از سوی آنها انتخاب شده اند. در استان خراسان جنوبی، مجریان طرح از میان اعضای هیات علمی دانشگاه ها، استادان، فعالان اقتصادی و سیاسی، زمین شناسی و معدن انتخاب شده اند.
اهمیت اجرای طرح
استان های مختلف به خاطر شرایط زمین شناسی و معدنی گوناگون، استعدادهای گوناگونی دارند. اگر این طرح به خوبی انجام شود، سرمایه گذاری در حوزه های بالادستی معادن را می توان هدفمندتر اجرا کرد و به ثمر رساند. بنابراین برای سرمایه گذاری ایمن و سودمند چه در حوزه های بالادستی و چه در بخش صنایع تبدیلی مواد معدنی، وجود سندی که حاوی چنین اطلاعاتی باشد، ضروری است.
پیش بینی آسیب ها
نخستین و مهم ترین گام برای حل یک معضل، شناسایی آن است. طرح ملی آمایش سرزمین با مطالعه ظرفیت های بالقوه و بالفعل مناطق گوناگون کشور، می تواند تاثیر فعالیت های معدنکاری را بر محیط زیست و منابع طبیعی آن منطقه پیش بینی کند و داده های لازم برای حفظ و حراست از طبیعت منطقه را گردآوری کند و در اختیار تصمیم گیران قرار دهد.
برای مثال تولید سنگ آهن پلاسری تاثیر مخرب زیادی بر محیط زیست به جا می گذارد، بنابراین باتوجه به داده های طرح آمایش سرزمینی مربوط به مناطق گوناگون، می توان برای مدیریت و کاهش اثرات آسیب رسان برنامه ریزی کرد.
یا به عنوان مثالی دیگر، می توان به این موضوع اشاره کرد که در منطقه خراسان جنوبی، معضل آب بسیار پررنگ است تا جایی که آب آشامیدنی بسیاری از روستاها با تانکر تامین می شود. بنابراین، راه اندازی طرح های آب بری (مثل صنایع پایین دستی سنگ آهن یا فولادسازی) به هیچ وجه توجیه زیست محیطی ندارد، زیرا حجم زیادی از آب (که باید برای مصرف در اختیار مردم قرار گیرد) برای تولید صنعتی مصرف خواهد شد و نکته اینجا است که بخش اعظم این آب در فرآیند تولید تبخیر می شود. اگر این آب حتی برای آبیاری جالیز هندوانه موردمصرف قرار گیرد، میزان تبخیر بسیار کمتر است، اما در کارخانه های فرآوری سنگ آهن، تبخیر شدید و سریع اتفاق می افتد. به عبارت دیگر، ما آب را از منابع زیرزمینی خارج می کنیم تا در صنعت تبخیر شود.
جای خالی نظارت
شاید امروز دیگر نتوان آسیب های واردشده به محیط زیست را جبران کرد، اما با بهره گیری از اطلاعات طرح آمایش سرزمین، می توان سختگیری های زیست محیطی را افزایش داد.
به طبع من به عنوان معدنکار، نمی خواهم که مشکلی برای این حوزه به وجود بیاید، اما متاسفانه در حال حاضر می بینیم بسیاری از واحدهای صنعتی نسبت به رعایت اصول زیست محیطی بی توجهی می کنند، زیرا نظارت جدی و دقیقی بر شکل فعالیت آنها وجود ندارد. این در حالی است که گاهی تنها با تقبل هزینه ای بسیار اندک، می توان مصرف آب را در کارخانه به اندازه ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داد. البته به گمان من، چون این طرح جزو اسناد بالادستی کشور به شمار می رود، بیشتر در اختیار سیاست گذاران و مدیران ارشد کشور قرا ر می گیرد تا برای قانون گذاری و تعیین سیاست های کلی مورداستفاده واقع شود.
در ادامه مسیر، معدنکاران و دیگر فعالان صنعتی و اقتصادی باید از قوانین وضع شده، تبعیت کنند و به این ترتیب، سیاست های طرح در همه فعالیت های صنعتی و معدنی جاری می شود.
سخن پایانی
موضوع آمایش سرزمین چندین سال است که در کشور مطرح است و مطالعات آن جریان دارد، اما هنوز راه درازی در پیش است تا نسخه نهایی تهیه و تدوین شود و بعد سیاست گذاران وارد فاز برنامه ریزی برای تحقق اهداف آن شوند. نکته دلگرم کننده این است که مطالعات جریان دارد و امید است به زودی به پایان برسد تا در دوره ۵ ساله پیش رو، شاهد اجرایی شدن یکی از رئوس برنامه هفتم توسعه باشیم.
