آمایش به‌طورکلی جزو اصول رفتاری، قانونی، برنامه‌ریزی و برنامه‌گذاری هر کشوری است و در کشور ما هم یکی از اصول، قانون اساسی است.

درباره کلیات بحث آمایش می‌توان به‌طورخلاصه گفت که با اجرایی شدن آن فرصتی برابر فراهم می‌شود تا همه مردم سرزمین‌مان از منافع سرمایه‌گذاری‌هایی که در مناطق گوناگون انجام می‌شود، بهرمند شوند.

نفت ثروت ملی است، یعنی فقط متعلق به خوزستان نیست و به همه مردم ایران تعلق دارد، به‌همین ترتیب، معادن هم جزو انفال است و فقط متعلق به مردم محدوده معدن نیست، بنابراین باید در برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری، تامین امکانات و تسهیلات، سهم همه ایرانیان در نظر گرفته شود.

اما وقتی موضوع اهمیت سند آمایش سرزمین درباره صنعت معدن (به‌طور خاص) مطرح می‌شود، لازم به یادآوری است که در این سند قرار است نقاط قوت و ضعف و موضوعات امیدوارکننده یا مخاطره‌آمیز در زمینه معدن در هر منطقه چیست و بهینه‌ترین شیوه برای دستیابی به آن کدام است؟

گزارش امروز صمت درباره شرایط حال حاضر طرح آمایش سرزمین و چگونگی تحقق اهداف است. مهدی لطفی‌اصل، کارشناس و فعال معدنی و محمد دهجو، عضو هیات‌مدیره خانه صنعت و معدن خراسان‌جنوبی دراین‌باره اظهارنظر کرده‌اند.

پیشرفت توام با عدالت

از جمله اولویت‌های اصلی برنامه هفتم توسعه که با هدف پیشرفت اقتصادی توام با عدالت تهیه و ابلاغ شده، تحقق سیاست‌های کلی آمایش سرزمین است.

در این راستا، توجه به مزیت‌های بالفعل و بالقوه و اجرایی ساختن موارد برجسته طرح موردتاکید قرار گرفته است.

توسعه اقتصادی موثر و پایدار

مهدی لطفی‌اصل ـ کارشناس و فعال معدنی: آمایش سرزمین به‌منظور تعیین مختصات جغرافیایی و جمعیتی هر منطقه انجام می‌شود تا ظرفیت‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بخش‌های نقاط گوناگون کشور شناسایی شود و بستر مناسب برای برنامه‌ریزی در راستای توسعه اقتصادی موثر و پایدار فراهم شود. بر این اساس، آمایش سرزمین در مرحله تهیه و تدوین قوانین، دستورالعمل‌ها و تعیین اولویت‌ها بیشتر مورداستفاده قرار می‌گیرد.

اما این سند به‌ویژه در بخش معدن و صنایع معدنی، تهیه و تدوین نشده و در نتیجه این کمبود، مشکلاتی برای این بخش به‌وجود آمده است.

بنابراین لازم است کلیه ارگان‌های دولتی و بخش‌های خصوصی دخیل در موضوع، گرد هم آیند و این سند بسیار حائزاهمیت را تهیه و تدوین کنند.

برنامه‌های پس از تهیه سند

در صورتی که سند آمایش سرزمین تهیه شود، مسئولیت اجرای آمایش سرزمین در گام نخست برعهده سازمان برنامه و بودجه و در پی آن برحسب نوع فعالیت، برعهده ارگان‌های ذی‌ربط است. در بخش معادن و صنایع معدنی؛ هم وزارت صمت و سازمان ایمیدرو، مجری اصلی در راستای تهیه و تدوین سند مربوطه هستند. اجرایی کردن این سند در صورت نهایی شدن هم به‌طورمشخص برعهده تمام بخش‌هایی است که به‌نوعی با معدن و صنایع معدنی سر و کار دارند.

در تهیه و تدوین سند آمایش سرزمین (برای بخش معدن و صنایع‌معدنی)، باید در مرحله اول، داده‌ها و اطلاعات مربوطه به مناطق جغرافیایی کشور با در نظر گرفتن ظرفیت‌های معدنی جمع‌آوری و سپس با تحلیل این اطلاعات و اولویت‌بندی‌های مربوطه تدوین و نهایی شود. جمع‌آوری اطلاعات مربوطه و تحلیل و آنالیز آنها یکی از راهبردهای اساسی در تهیه و تدوین سند آمایش سرزمین است.

اهمیت و ضرورت آمایش

اهمیت تدوین این سند برای معدن و صنایع‌معدنی به‌طورکامل محرز و مشخص است، زیرا با در اختیار داشتن داده‌های آن می‌توان اولویت‌های اجرای طرح‌های اقتصادی را با در نظر گرفتن تمامی جوانب از جمله حفاظت و صیانت از محیط‌زیست و زیست‌بوم طبیعی منطقه موردنظر اجرا کرد.

عمده‌ترین مشکلی که در بخش معدن و صنایع‌معدنی وجود دارد، کم‌توجهی به شرایط زیست‌محیطی و حفظ و حراست از منابع طبیعی است.

ویژگی اصلی و تاثیرگذار سند آمایش سرزمین (تهیه، تدوین و اجرایی کردن آمایش سرزمین) می‌تواند اولویت‌بندی اجرای طرح‌ها و همچنین در نظر گرفتن ضرورت‌ها، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های محیط‌زیستی و منابع‌طبیعی و کاهش عواقب ناخوشایند اجرای طرح‌های معدنی و صنایع معدنی باشد.

برای مثال در صورتی که مشخص شود، چندین محدوده فلزی در یک منطقه متمرکز است، به‌راحتی تشخیص داده می‌شود که این منطقه از ظرفیت‌های لازم در راستای توسعه فعالیت‌های ایجاد زنجیره ارزش‌افزوده برخوردار است و عملیاتی کردن آنها توجیه اقتصادی پیدا می‌کند.

ضرورتی برای توسعه پایدار

در طرح آمایش سرزمین، علاوه بر در نظر گرفتن ظرفیت‌های اقتصادی؛ ویژگی‌های جغرافیایی، تاریخی و محیط‌زیستی در مناطق مختلف کشور باید موردتحلیل و بررسی قرار گیرد و در اجرای پروژه‌های اقتصادی (که در اینجا منظور بیشتر معدن و صنایع‌معدنی است)، تمامی این جوانب در نظر گرفته خواهد شد.

این ویژگی، یکی از گزاره‌های مهم و موردنیاز در راستای رشد و توسعه اقتصاد پایدار است، زیرا توسعه اقتصادی پایدار زمانی اتفاق می‌افتد که مبتنی بر برابری و توازن باشد و بتواند علایق گروه‌های مختلف مردم را در نسل حاضر و آتی در 3 بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در نظر بگیرد.

توجه به بحران

بنا بر آنچه گفته شد، یکی از کارکردهای ویژه سند آمایش سرزمین باید توجه ویژه به بحران‌های محیط‌زیستی و چاره‌جویی در راستای برطرف کردن آنها باشد. به‌عبارت دیگر، این سند استراتژی مبارزه با بحران است، در نتیجه، باید از اطلاعات و داده‌های جمع‌آوری‌شده برای تهیه و تدوین سند آمایش سرزمین برای معادن و صنایع‌معدنی در حوزه‌های دیگر از جمله منابع‌طبیعی، کشاورزی و محیط‌زیست هم موردبهره‌برداری و استفاده قرارگیرد.

اهداف و چشم‌اندازها

محمد دهجو ـ عضو هیات‌مدیره خانه صنعت و معدن خراسان‌جنوبی: همان‌طور که از نام طرح آمایش سرزمین برمی‌آید، هدف اصلی طراحان این بوده که اولویت‌ها، تهدیدها و فرصت‌های اقتصادی هر منطقه با دقت بررسی شود و فرهنگ، مزیت‌های نسبی آب‌وهوایی، استعداد کشاورزی و سایر ویژگی‌های منطقه شناسایی شود. به‌عبارت دیگر، آمایش سرزمین، مطالعه‌ای برای روشن شدن نقاط قوت و ضعف اقتصادی، صنعتی، کشاورزی و فرهنگی منطقه است.

مطالعات مربوط به این طرح در کشور ما به‌صورت استانی و منطقه‌ای انجام و تا جایی که اطلاع دارم، در برخی مناطق (از جمله استان خراسان‌جنوبی) تکمیل شده و به‌پایان رسیده است.

بعضی از ظرفیت‌های موجود در کشور بالفعل هستند؛ برای مثال، معادن سنگ‌آهن و کارخانه‌های فرآوری موجود در استان یزد، اما بعضی مناطق مثل خراسان‌جنوبی بسیاری از ظرفیت‌های‌شان هنوز بالقوه مانده‌اند.

به‌عنوان مثال مطالعات زمین‌شناسی نشان می‌دهد که ما ذخایر قابل‌توجهی در زمینه طلا داریم، اما هنوز مورد بهره‌برداری قرار نگرفته است.

اگر طرح آمایش به‌خوبی انجام گیرد و این ظرفیت‌ها به‌خوبی شناسایی ‌شوند و فرصت سرمایه‌گذاری مطمئن برای آنها فراهم ‌شود، می‌توان از این ظرفیت‌ها با اطمینان بیشتری بهره برد.

برای مثال، ظرفیت معادن سنگ ساختمانی که در شرق ایران وجود دارد، از جمله ظرفیت‌هایی است که هم بالفعل است و هم بخش زیادی از آن به‌صورت بالقوه باقی مانده است.

کارفرما کیست؟

آمایش سرزمین جزو طرح‌های ملی کشور به‌شمار می‌رود و باتوجه به وسعت و اهمیت کار، به‌طبع باید مسئولیت برنامه‌ریزی و مدیریت آن برعهده مرکز استراتژیک ریاست‌جمهوری یا سازمان پژوهش‌های مجلس قرار داشته باشد. در بخش اجرایی، مسئولیت آمایش سرزمین برعهده چندین بخش جداگانه دولتی بوده است و وزارتخانه‌ها در تعامل با یکدیگر این طرح را اجرایی کرده‌اند. به این ترتیب، کارفرمای اصلی استانداری‌ها و فرمانداری‌ها بوده‌اند و مجریان از سوی آنها انتخاب شده‌اند. در استان خراسان‌جنوبی، مجریان طرح از میان اعضای هیات‌علمی دانشگاه‌ها، استادان، فعالان اقتصادی و سیاسی، زمین‌شناسی و معدن انتخاب شده‌اند.

اهمیت اجرای طرح

استان‌های مختلف به‌خاطر شرایط زمین‌شناسی و معدنی گوناگون، استعدادهای گوناگونی دارند. اگر این طرح به‌خوبی انجام شود، سرمایه‌گذاری در حوزه‌های بالادستی معادن را می‌توان هدفمندتر اجرا کرد و به‌ثمر رساند. بنابراین برای سرمایه‌گذاری ایمن و سودمند چه در حوزه‌های بالادستی و چه در بخش صنایع تبدیلی مواد معدنی، وجود سندی که حاوی چنین اطلاعاتی باشد، ضروری است.

پیش‌بینی آسیب‌ها

نخستین و مهم‌ترین گام برای حل یک معضل، شناسایی آن است. طرح ملی آمایش سرزمین با مطالعه ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل مناطق گوناگون کشور، می‌تواند تاثیر فعالیت‌های معدنکاری را بر محیط‌زیست و منابع‌طبیعی آن منطقه پیش‌بینی کند و داده‌های لازم برای حفظ و حراست از طبیعت منطقه را گردآوری کند و در اختیار تصمیم‌گیران قرار دهد.

برای مثال تولید سنگ‌آهن پلاسری تاثیر مخرب زیادی بر محیط‌زیست به‌جا می‌گذارد، بنابراین باتوجه به داده‌های طرح آمایش سرزمینی مربوط به مناطق گوناگون، می‌توان برای مدیریت و کاهش اثرات آسیب‌رسان برنامه‌ریزی کرد.

یا به‌عنوان مثالی دیگر، می‌توان به این موضوع اشاره کرد که در منطقه خراسان‌جنوبی، معضل آب بسیار پررنگ است تا جایی که آب آشامیدنی بسیاری از روستاها با تانکر تامین می‌شود. بنابراین، راه‌اندازی طرح‌های آب‌بری (مثل صنایع پایین‌دستی سنگ‌آهن یا فولادسازی) به‌هیچ وجه توجیه زیست‌محیطی ندارد، زیرا حجم زیادی از آب (که باید برای مصرف در اختیار مردم قرار گیرد) برای تولید صنعتی مصرف خواهد شد و نکته اینجا است که بخش اعظم این آب در فرآیند تولید تبخیر می‌شود. اگر این آب حتی برای آبیاری جالیز هندوانه موردمصرف قرار گیرد، میزان تبخیر بسیار کمتر است، اما در کارخانه‌های فرآوری سنگ‌آهن، تبخیر شدید و سریع اتفاق می‌افتد. به‌عبارت دیگر، ما آب را از منابع زیرزمینی خارج می‌کنیم تا در صنعت تبخیر شود.

جای خالی نظارت

شاید امروز دیگر نتوان آسیب‌های واردشده به محیط‌زیست را جبران کرد، اما با بهره‌گیری از اطلاعات طرح آمایش سرزمین، می‌توان سختگیری‌های زیست‌محیطی را افزایش داد.

به‌طبع من به‌عنوان معدنکار، نمی‌خواهم که مشکلی برای این حوزه به‌وجود بیاید، اما متاسفانه در حال‌‌حاضر می‌بینیم بسیاری از واحدهای صنعتی نسبت به رعایت اصول زیست‌محیطی بی‌توجهی می‌کنند، زیرا نظارت جدی و دقیقی بر شکل فعالیت آنها وجود ندارد. این در حالی است که گاهی تنها با تقبل هزینه‌ای بسیار اندک، می‌توان مصرف آب را در کارخانه به اندازه ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داد. البته به‌گمان من، چون این طرح جزو اسناد بالادستی کشور به‌شمار می‌رود، بیشتر در اختیار سیاست‌گذاران و مدیران‌ارشد کشور قرا ر می‌گیرد تا برای قانون‌گذاری و تعیین سیاست‌های کلی مورداستفاده واقع شود.

در ادامه مسیر، معدنکاران و دیگر فعالان صنعتی و اقتصادی باید از قوانین وضع‌شده، تبعیت کنند و به این ترتیب، سیاست‌های طرح در همه فعالیت‌های صنعتی و معدنی جاری می‌شود.

سخن پایانی

موضوع آمایش سرزمین چندین سال است که در کشور مطرح است و مطالعات آن جریان دارد، اما هنوز راه درازی در پیش است تا نسخه نهایی تهیه و تدوین شود و بعد سیاست‌گذاران وارد فاز برنامه‌ریزی برای تحقق اهداف آن شوند. نکته دلگرم‌کننده این است که مطالعات جریان دارد و امید است به‌زودی به‌پایان برسد تا در دوره ۵ ساله پیش‌رو، شاهد اجرایی شدن یکی از رئوس برنامه هفتم توسعه باشیم.