خلاقیت؛ هم فرصت و هم تهدید
خلاقیت و نوآوری چیست و چه نقشی در رشد صنعت، به‌ویژه صنعت معدن دارد؟ چه آسیب‌هایی در کمین آن نشسته و چرا سال‌ها است که، چنان که باید و شاید، شاهد گره‌گشایی‌های خلاقانه در عرصه صنعت نیستیم؟
یکی از عمده ترین دلایلی، که همه می دانیم، مشکلات اقتصادی است که راه را برای بروز و ظهور پیشنهادات خلاقانه و آزمودن راه های نوآورانه بسته است.
یکی دیگر از عوامل پر پیچ و خم بودن مسیر بروکراتیک اداری برای دستیابی به فرصت نوآوری است. این مجموعه شرایط موجب شده است که دلسردی مثل خوره به جان بسیاری از نیروهای توانمند کشور بیفتد و این تصور ایجاد شود که هرچه می زنیم به در بسته می خوریم.
موضوع گزارش امروز صمت یافتن پاسخ این پرسش ها است: خلاقیت چیست و چه کاربردی دارد و مهم ترین آسیبی که دامن نیروهای خلاق ما را گرفته، کدام است؟
در این زمینه با آرش ابراهیم آبادی، دانش آموخته دکتری رشته مهندسی معدن و دانشیار و عضو هیات علمی دانشگاه و علی سلگی، استاد دانشگاه و نخستین کاندیدای تصدی وزارت صمت در دولت سیزدهم به گفت وگو نشستیم.
نقش خلاقیت و نوآوری در رشد صنعت
آرش ابراهیم آبادی، دانش آموخته دکتری رشته مهندسی معدن و عضو هیات علمی دانشگاه: خلاقیت و نوآوری می تواند صنعت را به طور عام و معدن را به طور خاص دگرگون کند. برای مثال در صنعت شاهد تحقق رشد اقتصادی و ارتقای اقتصاد بازار از طریق تولید محصولات یا ارائه خدمات جدید، اشتغالزایی و ایجاد فرصت های کاری متفاوت، تبدیل افراد و کارکنان ساده به پرسنل آموزش دیده و ماهر و معرفی این افراد به صنایع بزرگ تر و تخصصی تر، ارتقای بهره وری و اثر بخشی تولید از طریق بهره گیری از تکنیک ها و فناوری های نوین هستیم. از دیگر مزایای خلاقیت و نوآوری می توانیم به پیاده سازی و اجرای روش های تحقیق و توسعه ( R & D ) در تولید محصول، حل مسائل و مشکلاتی که تا امروز لاینحل مانده اند و بهبود کیفیت فعالیت افراد، اشاره کنیم. خلاقیت می تواند منجر به تغییرات اجتماعی در صنعت شود، به این ترتیب می توان در این زمینه به تغییر و بهبود روش های سنتی و مرسوم فعلی و جایگزینی شیوه های قدیمی با فناوری های مدرن اشاره کرد یا بهبود شیوه زندگی و ارتقای رفاه اجتماعی و مانند آن، که همه اینها حاصل فعالیت های خلاقانه و نوآورانه است. ایجاد رشته و گرایش های دانشگاهی جدید و ارتقای نقش آن در تصمیم گیری های کلان و ارائه راهکارهای خلاقانه برای مشکلات حوزه موردنظر، تحقیق در زمینه توسعه اقتصادی و در نهایت تلاش در راستای بهبود شرایط کسب وکار از شباهت های مسیریابی های خلاقانه در حوزه های گوناگون است.
اما یکی از مهم ترین تفاوت های صنایع به شکل عام و معدن به طورخاص، در بحث Capital Cost یا هزینه سرمایه گذاری اولیه بالا است. معدنکاری هزینه سرمایه ای اولیه بسیار بالا را می طلبد. یکی از علل کمبود سرمایه گذاری در این زمینه همین عامل است. یکی دیگر از تفاوت ها ریسک بالا است. در فعالیت های صنعتی همواره درجاتی از ریسک را باید پذیرفت، اما درباره فعالیت های معدنی، ریسک بسیار بالاتر است و از طرف دیگر، عدم قطعیت زیادی در فرآیند معدنکاری وجود دارد و به عنوان مثال عدم قطعیت عیار، قیمت، اطلاعات زمین شناسی و امثال آن.
حل مشکلات معدن به مدد خلاقیت
استفاده از خلاقیت و توان نیروهای نوآور درباره فعالیت های معدنی می تواند طیف وسیعی را شامل شود. می توان از موارد ساده مثل سنگ جوری و جدایش دستی در معادن متروکه شروع کرد تا مسائل پیچیده تر و مهم تر.
به عنوان مثال، ایجاد شرکت های دانش بنیان برای آموزش نرم افزارهای معدنی، شرکت هایی برای استحصال و تولید عناصر نادر خاکی، پیاده سازی استاندارد مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست یا HSE یا دیگر رویکردهای مدیریتی در زمینه تصمیم گیری در فعالیت های معدنی، ارزیابی شاخص های توسعه پایدار، استفاده از روش های تصمیم گیری چندمعیاره در انتخاب فعالیت های خلاقانه، روش های استخراج، انتخاب ماشین آلات، روش های بازسازی و بستن معدن، بهترین روش استفاده از معدن پس از معدنکاری، انتخاب گونه گیاهی و... که همه تکنیک ها و استانداردهای مدیریتی هستند و می توان در معدن از آنها استفاده کرد و دیدی نوآورانه به آن داد.
از موارد دیگر، می توان به استفاده از پهپادها برای اکتشاف و نقشه برداری در معادن نام برد که شرکت ها می توانند از این طریق نوآوری و خلاقیت به خرج دهند تا روش های سنتی نقشه برداری کنار برود و از روش های جدید و نوین استفاده شود. شبیه سازی و مدل سازی عملیات مثل عملیات بارگیری و حمل و تخصیص شاول تراک یا شاول کامیون در معادن که می توان با دیدی خلاقانه به آن نگاه کرد. یا خلق روش های جدید بازیابی مواد معدنی در کارخانه های فرآوری که بسیار مهم است و می توان تحقیقاتی در این زمینه با هدف سود بیشتر انجام داد. همین طور بازیابی مواد معدنی باارزش از باطله های کارخانه فرآوری که می توانیم از روش های نوین در این زمین استفاده کرد و ماده ای که قبلا استحصال نمی شد را برداشت کرد. یا مطالعه استفاده از اینترنت اشیا و امکان سنجی ایده های آینده برای فعالیت های معدنکاری مثل ایده استفاده از کامیون های پرنده، ابداع ماشین های حفار چندمنظوره، روش های نوآورانه برای آتشباری و انفجار رباتیک، ارزیابی زیست محیطی، اکتشاف، پایش هوشمند و امثال آن.
انتظارات فعالان معدنی
موانع پیش روی شکوفایی ظرفیت های معدن به صورت تیتروار عبارتند از: عدم تکمیل زنجیره تولید، خام فروشی و بی توجهی به سرمایه گذاری در کارخانه های فرآوری.
نبود یا کمبود ماشین آلات به روز معدنی، مشکل بزرگ دیگری است که اگر برطرف شود، می توان از ظرفیت های بیشتری در حوزه معدن بهره برد. همین طور تلاش برای آزادسازی پهنه های بلوکه شده که امکان فعالیت بیشتر را برای فعالان در حوزه معدن فراهم می کند. افزایش کیفیت آموزش و تهیه نقشه راه برای بهره برداری، افزایش نیروی متخصص کارآزموده، که باید متناسب با نیازهای کنونی در این زمینه ها فعالیت کنند و هر چقدر تعداد این افراد بیشتر شود، به طورقطع نتایج مثبت کار آنها در زنجیره فعالیت های معدنی به طور محسوس تری دیده می شود. در نظر گرفتن مشوق های کافی برای شرکت های خلاق و نوآور مثل مشوق های صادراتی و علاوه بر این جذب سرمایه گذاری لازم در این زمینه در شرکت ها است که هرچقدر مشوق ها بیشتر باشد، سرمایه گذاری بیشتر خواهد شد و شاهد نتایج بهتری در زمینه معدن هستیم. قوانین دست وپاگیر و ناکافی بودن مقررات و آیین نامه ها در این زمینه می تواند مشکل ساز باشد. هرچقدر قوانین دقیق تر و سهل تر تدوین شود، به طورقطع می تواند بسیاری از موانعی را که در این مسیر وجود دارد، حل و راه را برای استفاده از ظرفیت های حوزه معدن هموار کند. هرچقدر در این زمینه سرمایه گذاری بیشتری صورت گیرد و شرکت های نوآور بیشتری در این حوره حضور پیدا کنند، زمینه برای فعالیت و رشد و شکوفایی معدن و صنایع وابسته بهتر خواهد شد.
گره گشایی از مشکلات تولید
علی سلگی، استاد دانشگاه و نخستین کاندیدای تصدی وزارت صمت در دولت سیزدهم: صنایع همواره وابسته به متخصصان بوده است و نیروی انسانی متخصص، آن را قدرتمند می کند. در صورت وجود نیروی انسانی متخصص بهره وری بالا می رود، صنایع فعال می شوند و این فعالیت سود اقتصادی خوبی ایجاد خواهد کرد، اما اگر نیروی انسانی ضعیف باشد، حتی اگر به فرض محال صنعتی هم وجود داشته باشد، زیان ده خواهد شد ، بنابراین از دست رفتن نیروی انسانی ما، به ویژه نیروهای خلاق و نوآوری که می توانند گره گشای بخش صنعت باشند، تهدید مستقیم و جدی صنعت است و ضروری است دولت هر تدبیری بیندیشد تا مانع دلسردی دانش آموختگان، نیروهای خلاق، کارآزموده و ماهر کشور شود.
عوامل دلسردی
چندین مولفه، که در هر یک عوامل گوناگونی نقش دارند، وجود دارند که می توانند نیروهای انسانی، به ویژه نیروهای خلاق و نوآور را دلسرد کنند، از جمله مهم ترین آنها فضای اقتصادی تورم زده کشور است.
وقتی متخصصی در کشور کار می کند و تورم های فراگیر داخلی باعث می شوند که هر سال سطح زندگی وی از نظر تامین هزینه زندگی نزول پیدا کند، به طورمسلم بعد از چند سال با درآمد خود توان اداره زندگی شخصی را از دست می دهد یا باید خود را به زندگی با شرایط سخت تر عادت دهد یا اینکه به فکر تغییر موقعیت از طریق یافتن فرصت های بهتر در دیگر نقاط جهان باشد.
در سال های اخیر مشاغلی که به توان و تخصص چندانی نیاز ندارند، می توانند به درآمد و رفاهی چندین برابر اساتید دانشگاه دست پیدا کنند، به عبارت دیگر، وارونگی کسب درآمد در کشور اتفاق افتاده است که اقشار متخصص و تحصیل کرده به یکی از ضعیف ترین اقشار جامعه از نظر اقتصادی تبدیل شده اند.
و به گمان من، بدون فوت وقت باید برای این مسئله کاری کرد، چون تبعات اجتماعی و فرهنگی گسترده و پیچیده ای ایجاد می کند و یکی از این تبعات، همین مهاجرت نیروی خلاق و نخبگان کشور است.
نکته بسیار مهم دیگر این است که ظرفیت های داخلی کشور چندان توجهی به خلاقیت ندارند و میزان جذب آنها در صنایع داخلی کشور کم است.
پارامترهای دیگری هم در این موضوع دخالت دارند که بی ثباتی رویه ها، فقدان امنیت شغلی، پایین بودن دستمزدها و مانند آن همه از عواملی هستند که باعث می شوند تحصیلکرده ها انگیزه خود را از دست بدهند و به مسیر ترک کشور سوق داده شوند.
واردات خلاقیت و تولید ارزش افزوده
در حوزه معدن همه کشورهای دنیا پذیرای نیروی خلاق و نوآور ما هستند. از کشورهایی معدن خیز مثل استرالیا و کانادا گرفته که از منابع معدنی خود استفاده زیادی می کنند و بنابراین مقصد جذابی برای بسیاری از زمین شناسان و مهندسان معدن هستند تا دیگر کشورهای پیشرفته و اروپایی.
علت اینجا است که همه کشورهای دنیا در حوزه صنایع معدنی فعالیت و حتی اگر منابع اولیه هم ندارند، از کشورهای دیگر وارد و با فرآوری آن ارزش افزوده ایجاد می کنند، به عنوان مثال، حتی امارات متحده عربی که هیچ گونه منابعی برای تولید آلومینیوم در اختیار ندارد، در حال حاضر به یکی از بزرگ ترین تولیدکنندگان آلومینیوم در منطقه تبدیل شده است، بنابراین جای خالی زیادی برای نیروهای خلاق و نوآوری که بتوانند راهگشای صنایع گوناگون باشند، زیاد است.
بخشی از نیروهای توانمند ما جذب کشورهای منطقه و کشورهای آسیای میانه شده اند و می شوند و بخشی هم به کشورهای اروپایی و کشورهای پیشرفته می روند.
آسیب های ویرانگر و غیرقابل جبران
اگر قرار باشد، آسیب های ناشی از فقدان نیروی خلاق و نوآور را بررسی کنیم، باید بدون تعارف گفت زیان آن غیرقابل محاسبه است. این آسیب غیرقابل محاسبه، غیرقابل جبران و بسیار ویرانگر است، حتی حضور یک نفر در کشور می تواند باعث آبادانی آن کشور شود. نمونه های شاخصی را می توان هم از داخل کشور و هم از خارج از کشور مثال زد،برای مثال «مهاتیر محمد» یک نفر بود؛ اما توانست تغییرات عظیمی در مالزی ایجاد و کشوری درجه ۳ را به کشوری مدرن و درجه یک در جهان تبدیل کند. تعداد زیادی از همین یک نفرها در کشور وجود دارد، اما اگر زمینه فعالیت آنها فراهم نباشد، می روند و آبادانی را در دیگر نقاط دنیا پدید می آورند، بنابراین آسیب از دست دادن نیروی خلاق غیرقابل محاسبه است و حتی اگر سالانه تا 10 میلیارد دلار هزینه بدهیم تا نیروهای خلاق خود را در کشور نگه داریم، به نفع ما است و این مقدار در سال در برابر از دست رفتن نیروی توانمند و نوآور، هیچ عدد و رقمی نیست. حضور آنها در کشور باعث تولید صدها میلیارد دلار ثروت می شود.
واگذاری مزرعه آماده کشت
این مسئله جنبه ملی و کلان به خود گرفته و همان طور که اشاره شد، ناشی از مجموعه ای شرایط است که در کشور پدید آمده، به عنوان مثال، مشکلات اقتصادی، فرهنگی، امنیت شغلی، درآمدها، تورم، کاهش ارزش پول ملی، بی ثباتی رویه ها و دیگر مشکلاتی که به صورت فراگیر در کشور وجود دارد، بستر اصلی و اساسی دلسردی نیروهای توانمند و خلاق در کشور است ، بنابراین اگر می خواهیم جریان پرقدرت فرار آنها متوقف یا معکوس شود، چاره ای نیست جز اینکه فکری به حال بهبود شرایط کشور کنیم و امیدی به تغییر پارامترهای موجود پدید آید تا بستر مناسبی برای رشد آنها و شکوفایی خلاقیت ها پدید آید.
ما مزرعه را آماده کشت کرده، بذر مناسب پراکنده و علف هرز را از میان برداشته ایم و همه مقدمات را به امید برداشت محصول آماده کرده ایم، اما اگر از این مرحله به بعد آن را به حال خود رها کنیم، محصول مناسبی برداشت نخواهیم کرد. ما باید بسترهای مناسب و پارامترهای مهم اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و امثال آن را بهبود دهیم تا بتوانیم نیروهای خلاق و نوآور کشور را به ماندن و کار کردن تشویق کنیم. به عقیده من، با نسخه های محلی و پارامترهای خطی قادر به عبور از این چالش نخواهیم بود و متاسفانه روز به روز از نظر نیروی انسانی فقیرتر خواهیم شد.
سخن پایانی
از هر دری که سخن می گوییم، باز به دروازه مهاجرت و فرار نیروهای توانمند می رسیم که به چشم می بینیم و تا مغز استخوان حس می کنیم و تنها روزنه امیدی که وجود دارد، این است که تا کار از کار نگذشته و همه فرصت ها از دست نرفته، با استفاده از خلاقیت همین نیروهای خلاق و نوآور، راهی برای توقف این جریان بنیان کن بیندیشیم.
