صنایع و واحدهای تولیدی مختلف، به‌ویژه فعالیت‌هایی که به‌تولید محصولات خوراکی منجر می‌شوند، از اهمیت‌های زیادی برخوردار است. با گرمای بیش از حد هوا و نبود بسترهای مناسب سرمایشی، احتمال خراب شدن کالاهای فسادپذیر بسیار بالا می‌رود. یکی از تولیداتی که در این‌باره بیشترین آسیب را متحمل می‌شوند، محصولات کشاورزی است. میوه، تره‌بار و به‌طورکلی تولیدات حوزه کشاورزی که بیشتر چه در بحث تجارت داخلی و چه خارجی با ناوگان حمل‌ونقل زمینی، ترابری و انتقال آنها انجام می‌گیرد، از کالاهایی هستند که افزایش دما بر کیفیت آنها اثر مستقیم دارد. فعالان صنفی میوه و تره‌بار معتقدند همچنان شیوه جابه‌جایی تولیدات این حوزه سنتی بوده و همین مسئله سبب می‌شود تا از کیفیت و حتی کمیت تولیدات کشاورزی در هنگام جابه‌جایی کاسته شود. نبود کانتینرهای بخچال‌دار به تعداد کافی، استفاده از شیوه‌های سنتی و قدیمی در بحث حمل‌ونقل و همچنین کاستی‌های دیپلماتیک مربوط به تجارت محصولات کشاورزی، از مهم‌ترین مشکلات این حوزه معرفی می‌شود. صمت در این گزارش با فعالان حوزه محصولات کشاورزی در رابطه با مشکلات مربوط به تجارت داخلی و خارجی این تولیدات به‌گفت‌وگو پرداخته است.

بهبود تامین کانتینرهای یخچال‌دار

هادی حنایی‌جهرمی، عضو اتاق بازرگانی استان فارس و رئیس اتحادیه صادرکنندگان میوه این استان در گفت‌وگو با صمت، شرایط لجستیکی انتقال و بخش ترابری میوه و تره‌بار و به‌طورکلی محصولات کشاورزی را به‌نسبت سال‌های گذشته بهتر توصیف کرد و در این‌باره توضیح داد: تا سال‌های گذشته مشکلات و خلأهایی در رابطه باوجود تجهیزات مناسب حمل‌ونقل تولیدات و محصولات کشاورزی به‌طورگسترده وجود داشت. کمبود کانتینرهای یخچال‌دار معضل مهمی بود، چرا که به‌دلیل زیاد بودن مسافت‌های انتقالی و اقتضای شرایط آب‌وهوایی، نبود این کانتینرها سبب می‌شد تا از کیفیت محصولات کشاورزی (که بیشتر در مدت زمان کوتاهی فاسد می‌شوند) کاسته شود.

وی ادامه داد: طی ۵ سال گذشته، بخش خصوصی تلاش کرد تا ایرادات و نقایص لجستیکی در بحث ترابری محصولات کشاورزی مرتفع شود. با انجام این تلاش‌ها، در حال‌ حاضر وضعیت به‌نسبت مناسبی در بحث کانتینرهای یخچال‌دار و وضعیت تجهیزاتی برای حمل‌ونقل محصولات به‌ویژه صادرات آنها داریم، اما شاید بتوان گفت غیر از خلأهای تجهیزاتی، در رابطه با صادرات محصولات کشاورزی، مشکلات متعددی وجود دارد که پرداختن به آنها حائزاهمیت است.

حنایی‌جهرمی ادامه داد: کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و سایر کشورها همسایه مانند عراق، همواره از مهم‌ترین مقاصد صادراتی محصولات کشاورزی ایران هستند. با رسیدن به فصول گرم سال، به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین مسئله، انتقال تولیدات صادراتی به این کشورها باشد. همان‌طور که در ابتدا بیان شد، در بحث تامین بسترهای انتقالی و حمل‌ونقل، تا حدودی مشکل نداریم، اما وجود دیگر چالش‌های اساسی سبب شده تا صادرات محصولات کشاورزی ایرانی اعم از میوه و تره‌بار، صیفی‌جات و سایر تولیدات در فضای بسیار نامناسبی انجام شود.

فرصت‌های طلایی صادراتی

در ادامه به‌تشریح مشکلات صادرات محصولات کشاورزی در ایران پرداخت. او معتقد است وجود سلسله چالش‌ها سبب شده تا از کیفیت تولیدات صادراتی کاسته شود.

حنایی در این‌باره توضیح داد: ایران به‌دلیل دارا بودن موقعیت مناسب جغرافیایی، همواره از ظرفیت‌های مناسبی در بحث تولید و همچنین صادرات محصولات کشاورزی برخوردار است، اما وجود دست‌اندازهای متعدد در مسیرهای صادراتی سبب شده تا نتوانیم آن‌طور که باید و شاید از این ظرفیت‌ها بهره‌برداری کنیم. می‌توان اذعان کرد عامل اصلی چالش‌های یادشده، سیاست‌گذاری‌های ایران در مسائل صادراتی است.

این عضو اتاق بازرگانی استان فارس تصریح کرد: از بین رفتن حرمت صادرکنندگان و تولیدات ایرانی، مهم‌ترین معضل امروزه تجارت است. برای توضیح این موضوع می‌توان به چند نمونه بی‌حرمتی در فضای صادراتی اشاره کرد. به‌عنوان‌مثال همه معتقدند با برگزاری جام‌جهانی فوتبال در کشور قطر، فرصت مناسب تجاری برای ایران از نظر توسعه گردشگری و صنعت توریسم، صنایع‌دستی، افزایش صادرات محصولات کشاورزی و... شکل گرفته است، اما بسترهای مناسبی برای بهره‌برداری از این فرصت‌ها وجود ندارد. نبود دیدگاه درست نسبت به صادرات و کم‌کاری‌های دیپلماتیک در این مسئله، سبب شده تا از بازارهای صادراتی به‌ویژه بازارهای کشورهای همسایه عقب رانده شویم.

اهمیت دیپلماسی در تجارت

این عضو اتاق بازرگانی استان فارس به‌تشریح مشکلات صادرات محصولات کشاورزی به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس پرداخت و گفت: کانتینرهای یخچال‌دار ایرانی که بار محصولات صادراتی را حمل می‌کنند، در ابتدا چند روز در گمرک کشور قطر می‌مانند، سپس در دمای بالای ۴۵ درجه و شرایط آب‌وهوایی نامناسب،‌بار از کانتینر ایرانی به کانتینر قطری منتقل می‌شود. این فرآیند، ۴ الی ۵ ساعت طول کشیده و بدیهی است که بر کیفیت محصولات اثر بگذارد. خود مسئله انتقال بار به کانتینر قطری نیز هزینه‌ای مضاعف برای صادرکننده دارد. وی ادامه داد: اما این رویه برای سایر کشورهای صادرکننده مانند ترکیه وجود ندارد. کانتینرهای ترکیه مستقیم به بنادر قطر رفته، به‌سرعت تخلیه شده و محصولات وارد بازار می‌شوند. این تفاوت نوعی بی‌حرمتی به صادرکنندگان و محصولات ایرانی است. هرچند مشکلات به اینجا ختم نشده و مسائل دیگری نیز وجود دارند. به‌دلیل نبود تفاهمنامه ترجیحی قرنطینه‌ای با کشور قطر، محصولات صادرشده از ایران تا اعلام نتایج آزمایش در انبارهای قطر مانده و وارد بازار نمی‌شوند. این عضو اتاق بازرگانی استان فارس تصریح کرد: در تفاهمنامه ترجیحی قرنطینه‌ای، 2 کشور طرف قرارداد شرکت‌هایی معتبر به‌عنوان ارزیاب با همکاری هم محصولات صادراتی و وارداتی را بررسی می‌کنند. در این شرایط محصولات با شرایط بسیار مناسبی به کشور مقصد وارد شده و بدون نیاز به انجام آزمایشات سلامت‌سنجی، وارد بازار می‌شوند.

پیامدهای نبود تفاهمنامه‌های موثر مشترک

رئیس اتحادیه صادرکنندگان میوه استان فارس، کمرنگ بودن روابط دیپلماتیک و کم‌توجهی به تفاهمنامه‌های تسهیلگر را از مهم‌ترین ضعف‌های سیاست‌های صادراتی عنوان کرد و گفت: باید اعتراف کرد مقصر اصلی ۸۰ درصد از مشکلات صادراتی موجود، خود ما هستیم. منظور از ما، سیاست‌گذاران و مسئولان دولتی است که به ابعاد و ریزه‌کاری‌های روابط دیپلماتیک و تاثیرات آن بر تبادلات تجاری کم‌توجهند. نمونه بارز این ایراد هم همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، نبود تفاهمنامه ترجیحی قرنطینه‌ای با قطر است. به‌دلیل نبود این تفاهمنامه، محصولات صادراتی ایران یک هفته در انبارهای قطر می‌ماند تا پس از اعلام جواب آزمایشات، وارد بازار شوند، در غیر این صورت برگشت خواهند خورد.

حنایی در ادامه تاکید کرد: کشورهای همسایه و همچنین کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، مقاصد مهم صادراتی برای ایران محسوب می‌شوند. از سویی دیگر باید خاطرنشان شد فصول بهار و تابستان، زمان اوج تقاضا برای محصولات کشاورزی اعم از میوه و تره‌بار است. باوجود شرایط آب‌وهوایی و اقلیمی، اگر فکری به‌حال ضعف‌های دیپلماتیک نشود، ایران به‌راحتی بازارهای صادراتی خود را از دست خواهد داد. تولید میوه و محصولات کشاورزی به مقدار زیادی بوده و کشورهای همسایه در صورت نیاز داشتن به هر محصولی، می‌توانند ظرف مدت ۴۸ ساعت از ایران خریداری و دریافت کنند، اما نبود تفاهمنامه‌های موثر مشترک، باعث بروز بروکراسی‌های پیچیده و زمانبر شده است. همین موضوع آینده صادرات محصولات کشاورزی فاسدپذیر ایران را با تصویری مبهم روبه‌رو کرده است.

ترابری با روش‌های سنتی

اسماعیل مرادیان، نایب‌رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی اتحادیه تهران در گفت‌وگو با صمت به نامناسب بودن شیوه انتقال میوه و تره‌بار در سطح شهرها اشاره کرد.

او افزایش فاسد شدن و دورریز میوه‌ها و محصولات کشاورزی را روش‌های ترابری غیراصولی معرفی کرد و در این‌باره توضیح داد: روش سنتی جابه‌جایی میوه و تره‌باره همچنان در شهرهای مختلف حتی در کلانشهرها ادامه دارد. حمل‌ونقل با وسایلی مانند وانت‌ها و کانتینرهای معمولی که به سردخانه و یخچال مناسبی مجهز نیستند، سبب شده تا کیفیت میوه‌ها و تره‌بار کاهش پیدا کند. باید خاطرنشان کرد این مشکل تنها برای مصارف داخلی محصولات کشاورزی نبوده و برای صادرات میوه و تره‌بار هم، چنین مشکلات و ضعف‌های لجستیکی وجود دارد.

مرادیان ادامه داد: در اواخر بهار و فصل تابستان که هوا گاهی مواقع به بالای ۴۰ درجه در پایتخت می‌رسد، بسترهای مناسبی برای نگهداری و ترابری میوه‌ها و سبزیجات وجود ندارد. باید توجه کرد میوه‌های تابستانی بیشتر نسبت به دما حساس بوده و همه این مسائل در کنار هم سبب شده تا ضایعات و دورریز میوه به ۳۰ درصد برسد. این رقم قابل‌توجهی است و برای کاهش و جلوگیری از استمرار افزایش فاسد شدن میوه‌ها، راهکاری اندیشید.

دولت به یاری بخش‌خصوصی بشتابد

مرادیان در ادامه دولت را مسئول اصلی ریل‌گذاری اقتصادی معرفی کرد. به‌عقیده او بخش خصوصی بدون داشتن برنامه از سوی دولت، نمی‌تواند به‌رفع مشکلات و فعالیت‌های توسعه‌ای بپردازد.

نایب‌رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی اتحادیه تهران در این‌باره تصریح کرد: دولت باید بنیان‌گذار برنامه‌های توسعه‌ای بوده و برای تحقق اهداف موردنظر برنامه‌ریزی کند. باید توجه داشت بخش مهمی از اقتصاد کشور را تجارت میوه می‌تواند تحت‌تاثیر خود قرار دهد، چرا که ظرفیت تولید محصولات کشاورزی بسیار در ایران بالا بوده و توجه به این فرصت‌ها یک راه روشن بهبود اقتصاد را نمایان خواهد کرد.

وی درباره نقش بخش خصوصی پیرو توسعه اقتصادی گفت: فعالان بخش خصوصی که در ابعاد و سطوح مختلفی در حوزه محصولات کشاورزی فعال هستند، می‌توانند نقش مهمی در تحقق اهداف توسعه‌ای داشته باشند، اما باید تاکید کرد بدون داشتن مسیر و نقشه راه مناسب، این حرکت امکان‌پذیر نخواهد بود. دولت باید مسیر حرکت بخش خصوصی را تدوین کرده و دستورالعمل‌های مشخص و کارآمدی را برای فعالان سطوح خرد و کلان محصولات کشاورزی تبیین کند.

جای خالی برندسازی در صادرات میوه

نایب‌رئیس اتحادیه فروشندگان میوه و سبزی اتحادیه تهران، ضعف در برندسازی محصولات کشاورزی به‌ویژه میوه و تره‌بار را عامل اصلی نبود توسعه مناسب در صادرات و تجارت خارجی این محصولات عنوان کرد و توضیح داد: کشورهای مختلف بنا بر ظرفیت‌های موجود، اقدام به توسعه و برندسازی محصولات کشاورزی خود کرده‌اند. دیده می‌شود بسیاری از کشورها، کشاورزی قوی یا گسترده‌ای ندارند، اما با برندسازی برخی میوه‌های خود، توانسته‌اند اسم و رسمی جهانی برای خود کسب کنند. به‌عنوان‌مثال سیب فلان کشور در همه‌جا معروف است. اما در ایران باوجود دارا بودن محصولات و میوه‌های باکیفیت، برندسازی مناسبی برای تولیدات کشور شکل نگرفته است، از این‌رو محصولات میوه ایرانی در سایر کشورها آن‌طور که باید و شاید شناخته نشده است.

مرادیان ادامه داد: توجه به بسته‌بندی و عرضه محصول یکی از مسائل و ابعادی است که باید در مباحث صادراتی به آن توجه شود. به‌دلیل نامناسب بودن بسته‌بندی محصولات میوه و تره‌بار ایرانی، خریداران خارجی علاقه‌ای به خرید تولیدات ما ندارند. بیشتر وزن بسته‌بندی‌ها بسیار زیاد بوده و از این وزن به‌عنوان ناخالص یاد می‌شود. نبود بسته‌بندی‌های استاندارد و اصولی که در برابر تغییرات آب‌وهوایی بتوانند از محصولات و تولیدات مراقبت کنند، یکی از مهم‌ترین ضعف‌های برندسازی و تجارت خارجی میوه و تره‌بار ایرانی است.

نهادهای دولتی از جمله وزارت جهاد کشاورزی که به‌طورمستقیم مسئول این امر هستند، باید راهکارهای مناسبی برای توسعه و بهبود کیفیت صادرات محصولات کشاورزی ایرانی داشته باشند.

سخن پایانی

غیر از بحث کمبود تجهیزات ترابری مناسب برای محصولات کشاورزی، به‌عقیده کارشناسان تجاری و فعالان بخش کشاورزی، استفاده از قطعات و لوازم نامرغوب در ساخت برخی کانتینرهای یخچال‌دار، تولید داخل تهدیدی جدی در روند توسعه صادرات محصولات کشاورزی کشور است، هرچند دولت تاکید بر حمایت از تولید داخلی دارد اما اعمال سیاست‌هایی که باعث می‌شود میوه و تره‌بار در سطح داخلی و حتی خارجی با شیوه‌هایی نامناسب و غیراصولی ردوبدل شوند، منطقی به‌نظر نمی‌رسد، از این‌رو به‌عقیده کارشناسان مناسب است تا تمام راهکارهای بهبود صادرات محصولات کشاورزی، به‌طوردقیق شناسایی شده و برنامه‌های جامعی برای رفع چالش‌ها و ترمیم ساختارهای لجستیکی تدوین شود.