ایفای نقش اجتماعی و افزایش ثروت معدنکاری
خرداد پرحادثه ۱۴۰۱ رو به پایان است؛ ماهی که با فاجعه متروپل آغاز شد و با سانحه تصادف قطار مشهد ـ یزد داغ دیگری دید، اما در ساعت‌ها و روزهای پرتنش پس از حادثه، کمک‌های دلگرم‌کننده‌ای از راه رسید که کمتر جایی داستان آن روایت شد و دستانی برای کمک دراز شد که کمتر به‌چشم آمد.
در حادثه متروپل گروه فولاد خوزستان از ساعات اولیه با امکانات کامل در محل حادثه حضور پیدا کردند و با اعزام ماشین‌آلات سنگین، ملزومات ایمنی و نیروهای متخصص در عملیات امداد و نجات فعالیت چشمگیری از خود نشان دادند.در حادثه تصادف قطار مسافربری مشهد هم شرکت معدنی چادرملو برای یاری به حادثه‌دیدگان ۲ دستگاه آمبولانس مجهز، خودرو آتش‌نشانی، تجهیزات امداد و نجات، جرثقیل سنگین، وسایل نقلیه عمومی و ملزومات اولیه به محل سانحه اعزام کرد و به یاری حادثه‌دیدگان شتافت. این فعالیت‌ها جلوه‌ای از مسئولیت‌اجتماعی یا CSR است که از اقدامی فراتر از حوزه اقتصادی و مالی شرکت‌ها است و در قالب اخلاق کسب‌وکار قرار می‌گیرد.به‌عبارت دیگر مسئولیت اجتماعی نقشی است که موسسات اقتصادی و تجاری در راستای حفظ، مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند، انجام می‌دهند. این مفهوم که در دهه‌های پایانی قرن بیستم رواج پیدا کرد، بر این فرض بنا شده است که همه سازمان‌ها در مقابل جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند مسئول هستند، زیرا از منابع انسانی، طبیعی و اقتصادی آن استفاده می‌کنند.نقش‌آفرینی در زمینه مسئولیت‌های اجتماعی منافع پرشماری دارد که یکی از مهم‌ترین آنها در حوزه معدن تصحیح نگاه منفی نسبت به این عرصه است. صمت در گزارش امروز خود نظر 2 تن از کارشناسان حوزه معدن را درباره اهمیت مسئولیت‌اجتماعی شرکت‌های معدنی جویا شد.
در باب مسئولیت اجتماعی؛ اهمیت و ضرورت آن
وحید وزیری- تحلیلگر و صاحب‌نظر مسائل معدنی
به‌طورکلی می‌توان گفت که مسئولیت‌های‌اجتماعی در یک شرکت معدنی مجموعه‌ای از معیارها و ارزش‌هایی است که در راستای دستیابی به استراتژی کلی مدنظر آن شرکت و برآورده شدن اهداف مدیریتی و عملیاتی پروژه‌ها تعریف و ریل‌گذاری می‌شود.
واقعیت امر این است که در کشورهای توسعه‌یافته و پیشرو در حوزه معدن و صنایع معدنی، بحث مسئولیت اجتماعی در راستای رفع چالش‌ها و مشکلات جامعه هدف به‌عنوان یک اصل و تعهد پذیرفته شده است که به‌نوعی هر شرکت معدنی را متعهد می‌کند تا در قبال «حفاظت از محیط‌زیست و منابع‌طبیعی»، «حفظ اصول در امور جذب نیرو و بکارگیری آنها»، «ارزش و اهمیت دادن به خواسته‌های جوامع محلی و مشارکت و همکاری دو جانبه با آنها» و «تولید محصول پاک و با ارزش‌افزوده بالا» احساس مسئولیت کرده و اقدامات موثر و عملیاتی انجام دهند.
آشنایی و تعهد
حقیقت امر این است که باوجود اینکه در سال‌های اخیر معدنکاران شرکت‌های دولتی یا خصوصی فعالیت‌های ارزنده‌ای در زمینه مسئولیت‌های اجتماعی انجام داده‌اند، اما این فعالیت‌ها در مقایسه با سایر کشورها به‌ویژه کشورهای معدنی جهان مانند استرالیا، شیلی و کانادا وسعت چندانی ندارد.
در کشور ما هنوز مسئله مسئولیت‌های اجتماعی و شناخت و عمل به آن توسط معدنکاران به‌خوبی تبیین نشده و انتظار می‌رود که دانشگاه‌ها، شرکت‌های دولتی و خصوصی، واحدهای صنفی، انجمن‌ها و تشکل‌ها برنامه‌ریزی و فعالیت‌های عملیاتی و مثمرثمر در این زمینه را در اولویت قرار دهند.
تصحیح دیدگاه عمومی
بدیهی است که اصل و موجودیت موضوع «مسئولیت اجتماعی شرکت‌های معدنی» در زمره مفاهیم اخلاق کسب‌وکار حوزه معدن و صنایع معدنی مطرح است و در واقع به نقشی که شرکت‌ها در حوزه اجتماعی برعهده دارند، مربوط می‌شود. واقعیت این است که شرکت‌ها و فعالان حوزه معدن و صنایع معدنی برای اینکه در کسب‌وکار خود موفق باشند، باید مسئولیت خود را در قبال محیط‌زیست منطقه، جامعه و تمام کسانی که تحت‌تاثیر فعالیت‌های شرکت قرار می‌گیرند، رعایت کنند. زمانی که یک شرکت به‌معنی واقعی کلمه با معنی، اهداف و ضرورت مسئولیت‌های اجتماعی خود در یک منطقه از کشور واقف بوده و عمل کند، بدیهی است که در راستای آن نه‌تنها شرکت یا سازمان مذکور، در منطقه با مشکلات و موانع زیست‌محیطی، اعتراضات و کارشکنی‌های جوامع محلی روبه‌رو نخواهد شد، بلکه جوامع محلی و شرایط محیطی منطقه زمینه را برای فعالیت شرکت معدنی با حداکثر توان عملیاتی فراهم خواهد کرد.
مهم‌ترین موضوعات
در سطح جهانی بیشتر فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی در زمینه‌هایی مانند حفظ اکوسیستم منطقه، توجه به خواسته‌های جوامع محلی، معاشرت و همکاری دوجانبه با جوامع محلی، سرمایه‌گذاری مجدد درآمد حاصل از معدنکاری در منطقه و گسترش فعالیت‌های معدنی در منطقه با فرهنگ‌سازی، همیاری و همکاری مردمان محلی انجام می‌شود و انتظار می‌رود در ایران نیز با الگوگیری از کشورهای پیشرو در این زمینه، شاهد شکوفایی و اجرایی شدن هرچه بیشتر مسئولیت‌های اجتماعی باشیم.
نهادها و تفهیم موضوع مسئولیت اجتماعی
نهادهای متعددی شامل دانشگاه‌ها، وزارتخانه‌ها و شرکت‌های دولتی، شرکت‌های خصوصی و خصولتی می‌توانند این مسئله مهم را ترویج دهند و برای تبیین اهمیت و ضرورت آن به معدنکاران و مجموعه‌های معدنی اقدام کنند.
مسئولیت‌اجتماعی و مقبولیت عمومی
آیدین زینال‌زاده ـ معدنکار و کارشناس معدن
موضوع مسئولیت اجتماعی از جمله مسائل بسیار مهم در حوزه معدن است که در ماده ۱۱۲ آیین‌نامه اجرایی قانون معادن هم به آن اشاره شده است.
بر این اساس هرگونه فعالیتی که باعث افزایش اطلاعات عمومی جامعه و ثروت اجتماعی معدنکاری شود، زیرمجموعه مسئولیت‌های اجتماعی قرار می‌گیرد.
واقعیت این است که در این زمینه ما به‌شدت ضعف داریم و فعالیت‌های انجام‌گرفته به‌طورمعمول در رسانه‌ها بازتاب پیدا نمی‌کند. به‌عنوان‌مثال در حادثه قطار مشهد- یزد، که به‌تازگی اتفاق افتاد، جز چند رسانه تخصصی حوزه معدن هیچ رسانه دیگری خبر کمک‌های معدنکاران چادرملو به سانحه‌دیدگان را منتشر نکرد.
این ضعف آنقدر زیاد است که حتی من معدنکار تا امروز از کمک‌های مجموعه معدنی فولاد خوزستان در حادثه متروپل بی‌خبر بودم. در مقابل اگر یکی از معادن جایی کوچک‌ترین مشکلی ایجاد کند، به‌سرعت اخبار آن منتشر می‌شود و آنقدر گسترش پیدا می‌کند که فعالیت‌های معادن دیگر مناطق و استان‌ها را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؛ این کم‌لطفی رسانه‌ها به حوزه معدن است.
همیشگی یا موردی
به‌طورکلی می‌توان گفت موضوع مسئولیت‌اجتماعی به‌صورت تخصصی در اساسنامه شرکت‌ها آورده نمی‌شود، اما باتوجه به اینکه معادن به‌طورمعمول در نقاط دورافتاده و نزدیک نقاط جمعیتی کمتربرخوردار فعالیت می‌کنند، برای افزایش سرمایه اجتماعی خود اقداماتی انجام می‌دهند. گاهی حتی این اقدامات در قالب انجام فعالیت‌های خودخواسته و برآوردن نیازهای اهالی منطقه و محل است یا گاهی اهالی منطقه فعالیت معدنکار را مشروط به انجام کاری می‌کنند.
افزایش هدفمندی
برای اینکه بدانیم چطور می‌توان فعالیت‌های معدنکاران در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی را هدفمندتر کرد، نیاز است مطالعات میان‌رشته‌ای گسترده‌ای به‌ویژه در حوزه جامعه‌شناسی انجام شود.
البته به‌شخصه مجموعه‌ای معدنی را سراغ ندارم که به‌صورت تخصصی، از جامعه‌شناس، رفتارشناس یا متخصص علوم‌اجتماعی کمک گرفته باشد. در حالی که در کشورهای پیشرفته پیش از آغاز اکتشاف مطالعات جامعه‌شناسی انجام می‌شود تا بدانند که فرهنگ منطقه‌ای که به آن وارد می‌شوند چه ویژگی‌هایی دارد و فعالیت معدنکاری در آن منطقه چه تبعاتی ممکن است ایجاد کند.
این اطلاعات حتی با مصاحبه‌های میدانی و نفر به نفر جمع‌آوری و تدوین می‌شود، بنابراین مسئولیتی که براساس چنین مطالعه‌ای مشخص می‌شود، دقیق و متناسب با نیازهای فرهنگی و اقتصادی منطقه است.
این موضوع باتوجه به اهمیتی که دارد در کشور ما مغفول مانده است. مجموعه‌های بزرگ و کوچک معدنی در کشور ما با تزریق مستقیم پول به منطقه، سعی می‌کنند مخالفت‌ها را مدیریت کنند، در صورتی که این کار اشتباه بزرگی است و نتیجه آن ایجاد وابستگی نقاط جمعیتی به جریان نقدینگی و انتظار آنها برای استمرار آن است.
جعبه‌ابزارهایی برای معدنکاران
مسئولیت‌اجتماعی باید متولی غیردولتی داشته باشد و بهترین مرجع برای آن تشکل‌ها و انجمن‌ها هستند. باید برای این کار هزینه مطالعاتی پرداخت تا معدنکاری ما در چارچوب‌های بین‌المللی قرار گیرد.
برای راهنمایی معدنکاران در حوزه مسئولیت‌های اجتماعی جعبه‌ابزارهایی وجود دارد و روش‌هایی به معدنکاران معرفی می‌کند که با اجرای مرحله به مرحله آنها می‌توانند دریابند بهترین نقشی و وظیفه‌ای که می‌توانند به‌عهده بگیرند، چیست.
کار خیر بی‌روی و ریا
در جامعه ما باب شده که کار خیر را مخفی نگه می‌دارند که ریا نشود و ارج و قرب آن از میان نرود. من از نزدیک شاهد بودم که مجموعه‌ای معدنی در شهر نزدیک به معدن مدرسه‌ای ـ با بهترین امکانات و تجهیزات ـ برای دانش‌آموزان استثنایی ساخته بود، اما مردم منطقه به‌واسطه ناخشنودی از معدنکاری، اجازه افتتاح آن را نمی‌دادند و حتی اقدام به تخریب ساختمان می‌کردند.
در ماده ۵ ذیل ماده ۱۴ قانون معادن آمده است که معدنکاری که در حوزه اکتشاف، محیط‌زیست، بهینه‌سازی معدنکاری، استحصال موادمعدنی ارزشمند از باطله و امثال آن اقدام کند، می‌تواند تا ۲۰ درصد حقوق دولتی تخفیف بگیرد.
اگر بحث مسئولیت‌های اجتماعی هم در این ماده قانون گنجانده شود و مشوقی داشته باشد، معدنکاران دیگر فعالیت‌های خود را مخفی نخواهند کرد. اگر بتوان فراخوانی گذاشت که معدنکاران کل کشور هر کار خیری که انجام داده‌اند با سند و مدرک اعلام کنند، فرهنگ‌سازی خوبی انجام خواهد شد. به‌طورعموم گفته می‌شود معدنکاران خدمات‌اجتماعی ارائه نمی‌کنند، بنابراین الزامات قانونی برای آنها در نظر گرفته می‌شود، در نتیجه معدنکار با این موضوع روبه‌رو می‌شود که فعالیت‌ها، خدمات و هزینه‌هایی که انجام می‌دهد، جایی به‌چشم نمی‌آید، اما در مقابل تعهدات و مسئولیت‌های وی مرتب بیشتر و بیشتر می‌شود.
ترس و محافظه‌کاری
معدنکاران ما زمانی به‌فکر استفاده از ظرفیت رسانه می‌افتند که همان رسانه جایی آنها را به‌چالش بکشد. اگر با چنین چالشی روبه‌رو شوند، چند روزی تب‌وتابی ایجاد می‌شود و بعد از آن فروکش می‌کند.
برنامه‌هایی که علیه معدنکاری ساخته می‌شود، به‌طورمعمول یک‌طرفه است. همه صحبت می‌کنند جز کارشناسان معدن. بخشی از این مشکل ناشی از فرهنگ کم و بیش سنتی معدنکاری کشور است، بخش دیگر به‌علت محافظه‌کاری معدنکاران است یا ترس از درگیر شدن با نهادها و سازمان‌ها و مسائلی از این دست. به‌نظر من اگر معدنکاران با رسانه آشتی کنند و فعالیت‌ها، اقدامات، چالش‌ها و گرفتاری‌های خود را رسانه‌ای کنند، بسیاری از این مشکلات خود به خود مرتفع خواهد شد.
سخن پایانی
یکی از مهم‌ترین چالش‌های معدنکاری، جو منفی نسبت به معدنکاری و وجود معارضان متعدد در این حوزه است. ایفای نقش پررنگ‌تر در زمینه مسئولیت‌های اجتماعی می‌تواند به تصحیح این دیدگاه کمک کند، اما به‌شرط آنکه براساس مطالعه و نیازسنجی انجام گرفته باشد.
بدیهی است که انجام مطالعات تخصصی و نیازسنجی‌های دقیق فرآیندی زمانبر است، اما تا پیش از آن اقدامات خودخواسته معدنکاران و شرکت‌های معدنی و رسانه‌ای شدن آنها می‌تواند گام مثبتی در راستای تصحیح فرهنگ عمومی باشد.
