بی‌شک یکی از مسائل مهم در توسعه‌نیافتگی صادرات محصولات دانش‌بنیان در کشور که بازیگران اصلی آن شرکت‌های کوچک و متوسط مبتنی بر فناوری هستند، شکل‌ نگرفتن مجموعه بازیگران مختلف و ساختارهای همکاری موثر در امر صادرات است. بنابراین، هموارسازی صادرات محصولات دانش‌بنیان یکی از اصلی‌ترین ارکان توسعه این اکوسیستم به‌حساب می‌آید.صمت در این گزارش به اصلی‌ترین برنامه‌های دولتی در راستای توسعه صادرات پرداخته است.

هدف، توسعه صادرات غیرنفتی است

علی طهاری، مدیر دبیرخانه اجرایی باشگاه شرکت‌های صادرات دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: یکی از مهم‌ترین اهداف اقتصادی کشور، رهایی از صادرات نفتی است که در واقع یکی از برنامه‌های اصلی وزارت صمت و سازمان توسعه تجارت نیل به این هدف است، اما چند مسئله در این مسیر وجود دارد که می‌توان به برخی از آنها اشاره کرد: نخست پایین بودن تیراژ برخی محصولات صادراتی است که مانع رشد صادرات می‌شود، همچنین پایین بودن پیچیدگی برخی محصولات صادراتی است که موجب مشابه‌سازی کالاها از سوی همسایگان می‌شود. بی‌شک یکی از حوزه‌هایی که دارای پیچیدگی است و موجب حذف رقبا می‌شود، وجود شرکت‌های دانش‌بنیان است. این بخش می‌تواند در حوزه صادرات غیرنفتی اثرگذار باشد که به ارتقای برند ملی کشور نیز کمک شایانی می‌کند. برای نیل به این هدف، باشگاه شرکت‌های صادرات دانش‌بنیان در راستای افزایش و توسعه صادرات دانش‌بنیان شکل گرفته است.

محصولات های‌تک اولویت دارند

وی بااشاره به اهداف این مجموعه گفت: هدف تاسیس باشگاه شرکت‌های صادرات دانش‌بنیان، تغییر نگرش کشورها از میزان و توان صادراتی ایران است. از عواملی که روی برند ملی کشورها اثر می‌گذارد، توانمند بودن آنها در تولید محصولات های‌تک و طراحی‌های به‌روز است. باتوجه به اینکه بیش از ۸ هزار شرکت دانش‌بنیان در اکوسیستم نوآوری فعالیت دارند، اما همه این شرکت‌ها توان صادراتی ندارند. براساس برآوردها تنها ۵ تا ۱۰ درصد شرکت‌های دانش‌بنیان، قابلیت صادرات در حجم بالا دارند و باقی شرکت‌ها تنها به‌رفع نیاز داخل در مقیاس‌های مشخص می‌پردازند. به‌همین‌دلیل، در گام نخست توانمندسازی صادراتی این شرکت‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد، اما در ابتدای کار، تلاش کردیم براساس پارامترهای مشخص، همان ۵ تا ۱۰ درصد شرکت‌هایی را که توان صادراتی داشتند، به نهادهای متولی صاردات معرفی کنیم.

گام به گام برای برند برتر ملی

طهاری بااشاره به روند ارزیابی و شاخص‌های موردنظر گفت: شاخص‌ها شامل ۳ دسته می‌شوند که عبارتند از: شاخص‌های فنی، سازمانی و بازار که این ۳ پارامتر و شاخص دارای زیرشاخه‌های مشخصی هستند؛ نظیر اینکه چه میزان وابستگی به خارج دارد؟ یا اینکه آیا دارای گواهینامه‌های محصولی است یا خیر. در واقع، شرکت‌ها براساس شاخص‌های گفته‌شده ستاره‌دار می‌شوند. اگر بتوانیم روی همان شرکت‌هایی که ظرفیت خوبی برای صادرات دارند، متمرکز شویم، به‌احتمال بسیار بالا، شاهد جهش صادراتی خواهیم بود. به‌عبارت دقیق‌تر، اگر بتوانیم تمرکز کشور را روی شرکت‌های برتر صادراتی قرار بدهیم و گام به گام برند برتر ملی را در اذهان کشورهای مقصد به‌وجود بیاوریم، شاهد رشد چند برابری در ارزآوری خواهیم بود.

وی افزود: باتوجه به اینکه در بسیاری از کشورهای جهان ذهنیت کاملی از توان ایران در تولید کالاها و محصولات مبتنی بر دانش و فناوری از داروهای پیشرفته تا ربات جراح و توربین‌های تولید برق وجود ندارد، در تلاش هستیم که این تولیدات را به جهان معرفی کنیم. گفتنی است، برای انتخاب شرکت‌های دانش‌بنیان از خبرگان هر حوزه مشاوره گرفتیم و سوابق شرکت‌ها را بررسی و آنها را شناسایی کردیم. گفتنی است، برای دریافت گواهینامه محصولی به‌منظور فعالیت در بازار کشورها، شرکت‌ها باید مجوز کشورهای مبدأ را اخذ کنند.

وی درباره اهمیت نوع محصولات تولیدشده از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان افزود: اینکه تمرکزمان روی چه محصولی باشد، بستگی به بازار هدف دارد. باتوجه به همکاری و همرسانی که با سازمان توسعه تجارت و وزارت خارجه داشتیم، به این امر پرداختیم که کدام کشورها نیازمند چه نوع کالاهایی هستند که کشور ما از عهده آن برمی‌آید؛ برای مثال، در افریقا درخواست ماشین‌آلات صنعتی و تولیدی بیشتر است؛ در کل، نوع محصولی که لازم است برای هر کشور صادر کنیم، متفاوت است.

فرصتی به نام بازار روسیه

به‌گفته طهاری، بازار روسیه فرصت مناسبی است که گستره بسیاری از محصولات دانش‌بنیان برای صادرات از سوی این کشور درخواست داده شده است. این محصولات در حوزه‌هایی چون ماشین‌آلات، تجهیزات‌پزشکی، داروهای پیشرفته، صنعت پلیمر و تجهیزات آزمایشگاهی قرار دارد که می‌تواند بازار خوبی را برای کشور در آینده نزدیک به ‌ارمغان بیاورد. مدیر دبیرخانه اجرایی باشگاه صادرات دانش‌بنیان گفت: از میان کشورها، از سوی کشورهای افریقای‌شمالی و امریکای‌لاتین درخواست‌های زیادی برای همکاری در حوزه دانش‌بنیان و صادرات محصولات دانش‌بنیان داریم و در تلاش هستیم با کمک وزارت خارجه و سازمان توسعه تجارت ایران، شرکت‌هایی را معرفی کنیم که توان پاسخگویی داشته باشند. باتوجه به اینکه متاسفانه در ۸ سال گذشته تلاش متمرکزی برای صادرات در کشورهای گفته‌شده انجام نگرفته، حتی درباره برخی کشورهای حوزه آسه‌آن که می‌توانند شرکای خوبی برای ایران باشند، فعالیت درخوری انجام نگرفته است، با این حال، با کمک وزارت خارجه و سازمان توسعه تجارت و کارگزاران صادراتی تلاش می‌کنیم تا بازارهای جدیدی را برای شرکت‌های دانش‌بنیان ایجاد کنیم. حال اینکه چقدر می‌توان در این عرصه موفق بود؛ احتیاج به تمرکز، زمان و حمایت ویژه دولت از صادرات حوزه دانش‌بنیان دارد.

برنامه‌های اصلی توسعه صادرات دانش‌بنیان

باتوجه به افزایش زیاد شرکت‌های دانش‌بنیان، برنامه‌های جدیدی در حوزه افزایش توان دانش‌بنیان‌ها از طریق کریدور صادرات برای ورود به بازارهای بین‌المللی از سوی مرکز تعاملات بین‌الملل علم و فناوری ایجاد شده است.

امیرحسین میرآبادی، سرپرست مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری در گفت‌وگو با صمت گفت: هدف از ایجاد کریدور صادرات برای شرکت‌های دانش‌بنیان این است که آن دسته از شرکت‌هایی که در سطح پایین‌تری از توانمندی قرار دارند، بتوانند استعدادهای صادراتی خود را بالا ببرند و ستاره‌دار شوند. برای مثال، با سازمان توسعه تجارت کمیته مشترکی تاسیس کردیم که در خلال آن، مشکلات شرکت‌ها پیگیری و مسیر برای ورود به بازارهای صادراتی تسهیل شود و اگر شرکتی خواهان دریافت نامه‌های حمایتی به وزارت اقتصاد یا گمرک است، بتواند به‌راحتی آنها را دریافت کند.

شرکت‌های فعال، ستاره‌دار می‌شوند

وی درباره ستاره‌دار شدن شرکت‌ها گفت: ظرفیت‌های صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان متنوع است؛ شرکت‌های مستعد صادرات، شرکت‌های ۳‌ستاره، ۴ستاره و ۵ستاره جزو دسته‌بندی اصلی قرار می‌گیرند. هرچقدر درجه شرکتی بالاتر برود و به‌عبارتی، توان صادراتی داشته باشد، موفق به گرفتن ستاره و درجه‌های بیشتر می‌شود.

میرآبادی بااشاره به رشد چشمگیر دانش‌بنیان‌ها در ۲ سال اخیر گفت: یکی از اولویت‌های چهارگانه مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری، صادرات محصولات تولیدشده از سوی شرکت‌های دانش‌بنیان و کسب‌وکارهای نوین است؛ باتوجه به اینکه تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در ۲ سال اخیر رشد چشگیری داشته، به‌تناسب آن، ظرفیت‌های صادراتی هم افزایش یافته است. چند برنامه اصلی برای توسعه تجارت بین‌الملل دستاوردهای دانش‌بنیان‌ها مدنظر داریم؛ تاسیس باشگاه شرکت‌های برتر صادراتی یکی از این برنامه‌ها بود که سال گذشته راه‌اندازی شد. شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در یک فرآیند ارزیابی در زمینه توانمندی صادراتی آنها، عضو باشگاه شرکت‌های برتر صادراتی شوند و به ارتقای خود در زمینه صادرات بپردازند. در حقیقت، ظرفیت‌هایی فراهم است که دانش‌بنیان‌ها می‌توانند بهره کافی را ببرند.

میرآبادی گفت: یکی دیگر از اقداماتی که در این مرکز پیگیری می‌شود، شناسایی نقاط ضعف شرکت‌های دانش‌بنیان است. برای مثال، اگر دانش‌بنیانی در امر صادرات با شکست‌های پی‌درپی مواجه شود، متناسب با معضلاتش، ابزارهای حمایتی برایش در نظر گرفته می‌شود. این حمایت‌ها از آماده‌سازی، نوع طراحی سایت، مشاوره حقوقی، آماده‌سازی بازار، مشاوره‌های ارسال بار و.... از مواردی است که به‌صورت کلی در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان، برنامه‌ها را بروزرسانی کرده‌ایم.

میرآبادی گفت: از آنجایی که دانش‌بنیان‌ها تولیداتی برمبنای فناوری دارند، باید الزامات برای توسعه بازار و تبادلات بین‌المللی آنها ایجاد شود که این فرآیند نیازمند افرادی است که تسلط کافی بر این اکوسیستم، داشته باشند. در واقع، تنها افرادی که مسلط به اقتصاد و بازار باشند، نمی‌توانند کارکرد موثری در بحث روابط فناورانه در بین‌الملل را ایفا کنند. بلکه لزوما افرادی که در حوزه اقتصاد فعالیت می‌کنند، می‌توانند در توسعه فناوران بین‌المللی نیز کمک کنند. از این بابت، در کشورهایی که رایزن فناوری داریم، وضع تبادلات‌مان به‌شکل معناداری متفاوت است.

وی افزود: ابزار دیگری که داریم، خانه‌های نوآوری و فناوری است که در ۵۶ کشور ایجاد شده و قرار است، امسال دست‌کم در ۳ تا ۴ کشور دیگر نیز راه‌اندازی شود. مدیر مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری بااشاره به موفق‌ترین حوزه‌های صادراتی دانش‌بنیان در سال‌های اخیر گفت: در حوزه‌های ماشین‌آلات و ساخت پیشرفته، زیست‌فناوری و محصولات مربوط به آن، که هم در حوزه سلامت و هم مربوط به بخش کشاورزی است، همچنین در زمینه توسعه تجهیزات‌پزشکی، پیشرفت‌های خوبی در صادرات داشتیم.

صادرات خوب فناوری اطلاعات

وی در ادامه بااشاره به توسعه مطلوب دستاوردهای دانش‌بنیان‌های فعال در زمینه فناروی اطلاعات در صادرات گفت: فناوری اطلاعات یکی از حوزه‌های جذاب برای صادرات خدمات است و ما هم شرایط بسیار خوبی در این زمینه داریم و دانش‌بنیان‌ها تولیدات جذابی دارند؛ اما مقایسه رتبه فناوری اطلاعات با دیگر حوزه‌ها تا حدی سخت است، چرا که صادرات محصولات مبتنی بر فناوری اطلاعات که در قالب صادرات و برون‌سپاری انجام می‌شود و چندان اندازه‌گیری نمی‌شوند و به‌همین دلیل، آماری نمی‌توان داشت. خدمات فناوری اطلاعات برای بیشتر کشورها جذاب است و خوشبختانه دانش‌بنیان‌ها توانستند بازارهای خوبی را در اختیار بگیرند. بنابراین، در حوزه ساخت پیشرفته و ماشین‌آلات، زیست‌فناوری هم در حوزه سلامت و هم در بخش کشاورزی، تجهیزات‌پزشکی و فناوری‌اطلاعات پیشرو هستیم و می‌توانیم در بازارهای بین‌المللی حرفی برای گفتن داشته باشیم.

تمرکز بر بازی

به‌گفته مدیر مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری، بازی؛ صنعتی بسیار ارزآور است که دامنه نفوذ بالایی دارد و توسعه بازار آن، نسبت به محصولات دیگر نظیر دارو که نیاز به فرآیندهای رجیستری و آزمایشات بالینی دارند و فرآیندی طولانی را می‌طلبند، بسیار راحت‌تر است، اما خدمات فناوری اطلاعات نظیر بازی و انیمیشن از مواردی است که بسیار سریع می‌تواند به بازار برود و ارزآوری خوبی داشته باشد.

سخن پایانی

به‌گفته بیشتر کارشناسان، مشکل این است که در برخی حوزه‌ها نیاز به ارتقای توان تولید داریم تا در حوزه صادرات پاسخگو باشد. از آنجایی که بسیاری از دانش‌بنیان‌ها به‌تازگی شناخت کامل‌تری از بازارهای جهانی پیدا کرده‌ و با درخواست‌های مختلفی رو‌به‌رو شده‌اند، به این حقیقت دست یافتیم که توان کافی در تولید انبوه در برخی حوزه‌های دانش‌بنیان وجود ندارد.

در سال گذشته، صادرات دانش‌بنیان‌ها با افزایش ۳۰ درصدی همراه بوده و طبق گفته روح‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون علم و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان، براساس آماری که تاکنون از صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در دسترس قرار گرفته، صادرات این شرکت‌ها از یک‌میلیارد دلار گذر کرده است و با افزایش هزار و ۶۰۰ تایی شرکت‌ها، پیش‌بینی می‌شود که امسال به بیش از ۲ میلیارد دلار برسد. گفتنی است، کشورهای همسایه بیشترین سهم را داشتند و جزو مقاصد صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان بودند، به‌طوری که بیش از ۸۰ درصد این صادرات را شامل می‌شدند. تا به حال، بیشترین سهم صادرات محصولات دانش‌بنیان به «مواد پیشرفته و محصولات شیمیایی» و سپس به ماشین‌سازی اختصاص داشته است.