با ثبت شهر تاریخی یزد، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس، جنگل‌های هیرکانی، راه‌آهن سراسری ایران و اورامان تا سال ۱۴۰۰، ایران با ۲۶ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی یونسکو در رتبه نهم جهان قرار دارد. افزون بر مکان‌های ثبت شده، مکان‌هایی مانند نقش رستم، نقش رجب، طاق‌بستان، دماوند، شهر تاریخی ماسوله، چشم‌انداز فرهنگی الموت، پارک ملی گلستان، منطقه حفاظت شده ارسباران، کوه سبلان، هگمتانه، مسجد کبود و … نیز برای ثبت در میراث جهانی یونسکو پیشنهاد شده‌اند. با اینهمه کارشناسان با اشاره به ظرفیت‌های آثار باستانی ایران تاکید دارند که برای موفقیت در بهره‌برداری‌های اقتصادی ثبت آثار در یونسکو باید از تجربه ثبت جهانی بیستون درس بگیریم.

آثار ثبت‌شده ایران در یونسکو

ایران۳ سال پس از تصویب کنفرانس عمومی یونسکو در ۲۶ فوریه سال ۱۹۷۵ به این پیمان‌نامه پیوست. ۳ اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان نقش جهان نخستین مکان‌هایی بودند که در ایران به فهرست میراث جهانی افزوده شدند. از آن سال به بعد در حدود ۲۴ سال هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی تشکیل نشد و پس از گذشت بیش از ۲دهه، تخت سلیمان و مجموعه ارگ بم و پاسارگاد در یونسکو به ثبت جهانی رسید. روند ثبت آثار مهم ایران در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه و بیستون به‌عنوان هفتمین و هشتمین اثر از ایران در یونسکو ثبت جهانی شدند.

در سال ۲۰۱۶ ایران موفق به ثبت ۲ اثر ارزشمند ملی در فهرست جهانی یونسکو شد، در پرونده اول دشت لوت که در پهنه استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان قرار دارد، جایگاه جهانی پیدا کرد. لوت بیست‌ویکمین اثر ثبت شده ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو است. دومین پرونده‌ای که در این سال از ایران در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید، مجموعه ۱۱ رشته قنات بود که از قدیمی‌ترین و عجیب‌ترین سیستم‌های آب‌رسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی هستند. فهرست و تاریخ ثبت میراث جهانی ایران در یونسکو عبارتند از: چغازنبیل، شوش (۱۹۷۹)- میدان نقش جهان، اصفهان (۱۹۷۹)- تخت جمشید، استان فارس (۱۹۷۹)- تخت‌سلیمان، تکاب، استان آذربایجان غربی (۲۰۰۳)- بم و چشم‌انداز تاریخی آن، استان کرمان (۲۰۱۳/۲۰۰۴)-پاسارگاد، استان فارس (۲۰۰۴)-گنبد سلطانیه، استان زنجان (۲۰۰۵)- بیستون، استان کرمانشاه (۲۰۰۶)- مجموعه قره کلیسا، استان آذربایجان‌غربی (۲۰۰۸)- سازه‌های تاریخی آبی شوشتر، استان خوزستان (۲۰۰۹)- بازار تبریز، استان آذربایجان شرقی (۲۰۱۰)-آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی (۲۰۱۱)- ۹ باغ ایرانی: اکبریه بیرجند، فین کاشان، شاهزاده ماهان، چهلستون اصفهان، عباس‌آباد بهشهر، ارم شیراز، پاسارگاد شیراز، دولت‌آباد یزد، پهلوان‌پور یزد (۲۰۱۱)- برج گنبد قابوس، استان گلستان (۲۰۱۲)- مسجد جامع اصفهان (۲۰۱۲)-کاخ گلستان، تهران (۲۰۱۳)- شهر سوخته، استان سیستان و بلوچستان (۲۰۱۴)- منظره فرهنگی میمند، شهربابک، استان کرمان (۲۰۱۵)- شوش، استان خوزستان (۲۰۱۵)- ۱۱ قنات ایرانی شامل قصبه گناباد، بلده فردوس، زارچ یزد، آسیاب آبی میرزا نصرالله مهریز، جوپار کرمان، ابراهیم‌آباد اراک، وزوان و مزدآباد اصفهان، قنات دو طبقه مون اردستان، قنات‌های دوقلوی اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات بم (۲۰۱۶)- کویر لوت، استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، کرمان (۲۰۱۶)-استان یزد (۲۰۱۷)- منظر باستانی ساسانی استان فارس (۲۰۱۸)- جنگل‌های هیرکانی، استان‌های گلستان، مازندران، گیلان (۲۰۱۹)- راه‌آهن سراسری ایران (۲۰۲۱) و منظر فرهنگی اورامانات (۲۰۲۱).

منافع ثبت جهانی آثار تاریخی برای کشور

سید هادی احمدی، مدیرکل سابق دفتر حفظ و احیای بناها، بافت و محوطه‌های تاریخی درباره منافع ثبت جهانی آثار تاریخی برای کشور گفت: جلوگیری از تخریب و حفاظت از آثار، اعطای کمک‌های مالی، حفاظتی و اطلاعاتی برای حفاظت از اثر ثبت شده از جمله این مواهب است. چنانچه در جریان وقوع زمین لرزه بم، ایران توانست از یونسکو برای مرمت اثر کمک بگیرد.

مزایای اقتصادی

وی آثار اقتصادی ناشی از ثبت‌های تاریخی را از دیگر نتایج ثبت جهانی دانست و گفت: هرگاه اثری، ثبت جهانی شود خود به خود به لیست مقاصد گردشگری داخلی و بین‌المللی نیز افزوده می‌شود؛ که قطعا ورود گردشگر می‌تواند فواید مالی زیادی داشته باشد. احمدی در گفت‌وگو با ایرنا گفت: در سال‌های ابتدایی تصویب این کنوانسیون کشورها رغبت زیادی برای ثبت آثارشان نداشتند، اما در سال‌های اخیر رقابت زیادی میان کشور‌ها برای ثبت جهانی آثارشان اتفاق افتاده از این رو یونسکو محدودیت هایی را برای این ثبت‌ها در نظر گرفته است و هر کشور سالانه امکان نامزدی و معرفی یک اثرش را دارد.

نقش افکار عمومی

وی نقش افکار عمومی در اهمیت دادن به مقوله ثبت جهانی آثار تاریخی را بی‌نظیر دانست و گفت: در سال‌های اخیر مردم به شدت در این خصوص دغدغه مند شده‌اند و از مسولان توقع دارند آثار فرهنگی کشورشان ثبت شود. به عنوان مثال شهرداری در سال ۶۴ اقدام به تخریب آثاری متعلق به دوره صفویه می‌کرد و اعتراض به جایی نمی‌رسید؛ در حالی که امروزه کوچکترین تخریب بنای تاریخی سروصدا ایجاد می‌کند. احمدی افزود: ثبت جهانی یک اثر تاریخی قطعا به افزایش احساسات ملی گرایانه و هویتی نیز کمک زیادی می‌کند؛ همچنین ریشه دار بودن آن ملت را اثبات می‌کند. برای همین روسای کشورها به این ثبت‌ها علاقه‌مند هستند. وی با اشاره به مشکلات ثبت آثار تاریخی گفت: برخی از مسئولان شهری و مثلا مالکان خانه‌های تاریخی برای سود مالی خواهان ثبت نشدن آثار تاریخی و به دنبال تبصره و قانون برای جلوگیری از ثبت ملی بافت‌ها و بناها هستند. بسیاری از این افراد تلاش می‌کنند با جلوگیری از ثبت ملی و تخریب بافت تاریخی اقدام به ساخت‌وساز و کسب درآمد کنند. وی در ادامه با بیان این که ثبت میراث جهانی نه تنها برای مردم بلکه برای سیاستمداران نیز اهمیت بالایی دارد، گفت: سیاستمداران نیز علاقه‌مند هستند ثابت کنند که کشورشان کشوری ریشه دار است و در تاسیس تاریخ بشریت سهم داشته است.

آثار ثبتی ایران در یونسکو

وی در مورد تاریخچه آثار ثبتی ایران در یونسکو و نخستین موارد ثبت جهانی گفت: ایران در دومین اجلاس یونسکو یعنی در سال ۱۳۵۸موفق به ثبت جهانی شد و برای نخستین بار در سال ۱۳۵۸ شمسی، میدان نقش جهان، پرسپولیس و چغازنبیل را با همت شهریار عدل در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رساند. وی با بیان اینکه پس از آن تا ۲۴ سال هیچ اثری از ایران ثبت جهانی نشد، گفت: به دلیل وقوع جنگ تحمیلی هشت‌ساله و تبعات آن و نیز نبود دغدغه حفاظت از میراث در آن سال‌ها تا مدت‌ها اثری از ایران ثبت جهانی نشد. این روند در دولت اصلاحات تغییر کرد و تخت سلیمان در سال ۸۲ چهارمین اثر ایران شد که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.ایران با ثبت ۲۴ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی سازمان علمی، فرهنگی‌وآموزشی ملل متحد (یونسکو) در رتبه نهم جهان قرار دارد. ایتالیا، چین، اسپانیا، آلمان، فرانسه، هند مکزیک، انگلیس و روسیه دارای بیشترین ثبت آثار میراث جهانی هستند.

ارمغان ثبت جهانی برای اورامانات

۲ سال پیش در همین روزها بود که اورامانات به عنوان یک جاذبه خاص طبیعی، فرهنگی و تاریخی در ایران به ثبت جهانی رسید. طبیعت بکر و چشم‌نواز، جنگل‌های انبوه، دره‌های عمیق و کوه‌های سربه فلک کشیده، رودخانه‌های خروشان و چشمه‌های جوشان، بافت پلکانی روستاها، پیشینه ‌کهن فرهنگی و آداب و رسوم خاص مردم، تنها گوشه‌ای از جذابیت‌های این منطقه ۴۰۹ هکتاری از کشورمان بود که باعث شد به ثبت جهانی برسد. ۴ شهرستان منطقه اورامانات در استان کرمانشاه یعنی روانسر، جوانرود، پاوه و ثلاث باباجانی هرکدام دنیایی از زیبایی‌ها را در خود جای داده‌اند، اما روانه شدن سیل گردشگران تنها به چند نقطه از کشورمان طی دهه‌های گذشته باعث شده بود تا این همه زیبایی از چشم بسیاری از آنها پنهان بماند. طالب حیدری در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه ثبت جهانی دستاورد ملموس چندانی برای منطقه اورامانات نداشته، اظهار کرد: ثبت جهانی بالقوه کار خوب و مبارکی برای این منطقه بود، اما چندان بالفعل نشده و مردم آنچنان تغییرات محسوسی را ندیده‌اند. وی افزود: پیش از اینکه اورامانات به ثبت جهانی برسد، فعالان گردشگری این منطقه از طریق فضای مجازی تلاش زیادی کردند تا بتوانند این نقطه زیبا از کشورمان را به گردشگران مختلفی از سراسر کشور معرفی کنند و اورامانات هم همپای شمال و دیگر مناطق گردشگرپذیر ایران، گردشگر داشته باشد. این فعال گردشگری اورامانات تصریح کرد: خوشبختانه این تلاش‌ها نتیجه داد و روزبه‌روز تعداد گردشگران منطقه اورامانات زیاد شد و با ثبت جهانی این منطقه این روند تسریع پیدا کرد و گردشگران بیشتری به اورامانات آمدند. وی خاطرنشان کرد: با بالا رفتن تعداد گردشگران در این منطقه ضعف‌ها و کاستی‌های زیادی کم‌کم نمایان شد که از جمله آنها می‌توان به مناسب نبودن زیرساخت‌های این منطقه همچون راه‌های ارتباطی، عدم آنتن‌دهی تلفن همراه، کمبود مراکز اقامتی و... اشاره کرد.

دستاوردهای فعالیت‌های فضای مجازی

این فعال گردشگری ادامه داد: قبول داریم که حجم گردشگران در اورامانات به نسبت ۵ تا ۶ سال گذشته افزایش قابل توجهی پیدا کرده که بخش مهمی از آن مربوط به فعالیت‌های فضای مجازی و بخشی هم مربوط به ثبت جهانی است، اما باتوجه به فراهم نبودن زیرساخت‌ها در این منطقه، با افزایشی شدن روند ورود گردشگران در سال‌های آینده با چالش‌های جدی مواجه خواهیم شد.

آموزش به جوامع محلی

وی تاکید کرد: در این راستا، باید به جوامع محلی این منطقه آموزش‌هایی داده می‌شد که متاسفانه این آموزش‌ها انجام نگرفته است. این فعال گردشگری اورامانات در پایان گفت: از طرفی، ثبت جهانی یک منطقه زمانی می‌تواند برای آن منطقه دستاورد بزرگی به همراه داشته باشد که آمار گردشگران خارجی آن را بالا ببرد، درحالی‌که ثبت جهانی اورامانات زمانی اتفاق افتاد که درگیر بیماری کرونا بودیم و بعد از آن هم موانعی پیش آمد و نشد که میزبان گردشگران خارجی زیادی باشیم.

در پایان گفت: برای اینکه تجربه ثبت جهانی بیستون و عدم‌استفاده از این ظرفیت برای استان کرمانشاه تکرار نشود، باید برنامه‌ریزی جامع و دقیقی را برای منطقه اورامانات داشته باشیم و چشم‌اندازهایی را در حوزه‌های مختلف برای چند سال آینده آن ترسیم کنیم.

سخن پایانی

وقوع ۲ جنگ جهانی سبب تخریب و نابودی بسیاری از آثار تاریخی در سراسر جهان به‌ویژه در کشورهای اروپایی شد؛ برای مقابله با همین مسئله پس از پایان جنگ جهانی دوم، کشور هلند به سازمان ملل پیشنهاد داد که برای حفاظت از میراث فرهنگی و باستانی کشورها قانونی تصویب کند و سازمان ملل نیز ۲ پروتکل مختلف در این رابطه تصویب کرد. البته با شدت گرفتن جنگ در سال‌های اخیر، سازمان ملل قانون دیگری در این راستا تصویب کرد که براساس آن، هرگونه تخریب آثار عضو فهرست میراث جهانی یونسکو، جنایت جنگی حساب شود. ایرینا بوکووا، مدیرکل وقت یونسکو در این رابطه، گفته بود: تخریب عمدی میراثT یک جرم جنگی است. این کار دیگر به یک تاکتیک جنگی برای نابودی فرهنگی مناطق تبدیل شده ، به همین دلیل حفاظت از میراث فرهنگی بیش از یک اقدام فرهنگی، یک اقدام امنیتی جدایی ناپذیر از زندگی انسان است.