در ۳ ماهه نخست سال ۱۴۰۲، حجم مصرف آب شرب و صنعت ۱.۶ میلیارد مترمکعب است و آن‌طور که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اعلام کرده ۴۷۶ شهر در معرض تنش آبی قرار دارند. در این میان، این سوال مطرح می‌شود که تنش آبی به چه معناست و چه پیامد‌هایی برای کشور دارد راه‌حل این بحران چیست و چگونه می‌توان آن را کنترل کرد؟

دلایل بروز تنش آبی

تنش آبی زمانی اتفاق می‌افتد که میزان حجم آب سالانه یک کشور یا منطقه کمتر از هزارو ۷۰۰ مترمکعب برای هر فرد باشد؛ یعنی بین ۸ تا ۹ لیوان آب در روز. بر اساس گزارش سازمان ملل متحد، از هر ۶نفر در جهان، یک نفر در این وضعیت قرار دارد و این موضوع را به یک مشکل جهانی تبدیل می‌کند که به طور فزاینده‌ای نگران‌‌کننده است. از سوی دیگر پیش‌بینی‌های «موسسه منابع جهانی» نشان می‌دهد تا سال ۲۰۴۰ میلادی (۱۴۱۸ شمسی) بیش از ۴۰ کشور جهان دچار تنش آبی در سطحی بالا خواهند بود. کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا مناطقی هستند که بیشترین تنش آبی را دارند. بسیاری از کارشناسان علت بروز این پدیده را شهرنشینی سریع، رشد جمعیت برنامه‌ریزی نشده، تغییرات آب‌وهوایی و سیاست‌های اقتصادی و توسعه‌طلبانه کشورها می‌دانند.

سایه کمبود آب بر ۲۰ درصد کشورهای جهان

تقاضای جهانی برای آب در حال افزایش است و بسیاری از کشورهای جهان با تنش آبی مواجه هستند. اما کدام کشورها بیشترین آسیب را از کمبود آب می‌بینند؟ رتبه ایران در بحران کم‌آبی چندم است؟«موسسه منابع جهانی» اعلام کرده است که دلایل تنش آبی متنوع و پیچیده است، اما بحران آب‌وهوا و گرم شدن کره زمین هر دو تهدید دائمی هستند. عوامل دیگری همچون رشد جمعیتی، اختلالات اقلیمی و کوتاه‌تر شدن فصول مرطوب، آلودگی بستر رودخانه‌ها به دلیل فعالیت‌های صنعتی، سوءمدیریت انسانی منابع آبی و درگیری‌های مسلحانه نیز دخیل هستند.

کشورهای فقیر بیشترین آسیب را از تنش آبی می‌بینند. بر اساس آمار‌های منتشرشده از سوی موسسات بین‌المللی، در سوریه بیش از نیمی از شبکه آب در جنگ آسیب‌دیده است و در یمن، از زمان شروع درگیری‌ها جمعیت بدون دسترسی به آب سالم از ۴۰ درصد به ۷۰ درصد افزایش یافته است. حدود یک‌پنجم کل کشورهای جهان تا سال ۲۰۴۰ با مشکلات کمبود آب مواجه خواهند شد. بر اساس تحلیلی که توسط موسسه منابع جهانی (WRI)، یک سازمان غیرانتفاعی که منابع طبیعی سیاره زمین را بررسی می‌کند، قطر، اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، کویت، عربستان سعودی، اریتره، امارات متحده عربی، سان مارینو، بحرین، هند، پاکستان، ترکمنستان و عمان ار جمله کشورهایی هستند که شدیدترین وضعیت کم‌آبی را دارند. همچنین بر اساس این گزارش‌ها، از ۳۳ کشوری که احتمالا در سال ۲۰۴۰ با تنش آبی و قطع منابع آب مواجه می‌شوند، ۱۴ کشور در خاورمیانه واقع شده‌اند، منطقه‌ای با دمای بالا و بارندگی بسیار کم که موجب کاهش جریان‌های رودخانه‌ای در طول سال می‌شود.

تاثیر تنش آبی بر اقتصادهای بزرگ جهان

در حالی که بعید است ابر قدرت‌های جهانی با تنش آبی نگران‌کننده‌ای که خاورمیانه را تحت تاثیر قرار می‌دهد، مواجه شوند، اما ایالات متحده، چین و هند همچنان باید با مشکلات عمده مرتبط با کمبود آب، به ویژه در مناطق خاصی مانند جنوب‌غربی ایالات متحده یا استان نینگشیا چین، جایی که کمبود آب می‌تواند از ۴۰ درصد به ۷۰ درصد افزایش یابد‌، دست‌وپنجه نرم کنند.

در امریکای جنوبی، شیلی درحال‌حاضر یکی از کشورهای پرمخاطره است که در سال ۲۰۱۰ از نظر تنش آبی دچار شرایط حادتری شده و اکنون به‌عنوان یکی از مکان‌هایی در نظر گرفته می‌شود که احتمالا تا سال ۲۰۴۰ شاهد تنش آبی بسیار بالا خواهد بود، که عمدتا در نتیجه افزایش دما و تغییر الگوی بارندگی در منطقه است. اسپانیا و یونان با پیوستن به کشورهای همسایه خود در شمال افریقا، در صدر جدول کشورهای اروپایی متاثر از تنش آبی قرار دارند. بنابراین محدود کردن استفاده از آب برای فعالیت‌های خاص، تمرکز روی کاشت محصولات کارآمد، حمایت از زیرساخت‌های تصفیه آب و نمک‌زدایی، کاشت مجدد جنگل‌ها، کاهش ضایعات مواد غذایی و ترویج رژیم‌های غذایی پایدارتر از جمله راه‌های معقول برای کاهش استرس آب در منطقه و جهان است.

پیش‌بینی بروز تنش آبی در ۴۷۶ شهر کشور

تنش آبی درحالی در مرکز توجه کشورهای جهان قرار گرفته که چندی پیش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی از پیش‌بینی بروز تنش آبی در ۴۷۶ شهر کشور خبر داد. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی تا انتهای خرداد امسال نسبت به دوره مشابه بلند مدت ۱۴ درصد کاهش یافته، این در حالی است که دمای هوا ۰.۷ درجه سلسیوس نسبت به متوسط دوره مشابه بلند مدت افزایش داشته است. با درنظر گرفتن اینکه میزان بارش‌ها در بازه زمانی یاد شده نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته ۱۱ درصد رشد را نشان می‌دهد، اما در زاگرس شمالی، حاشیه دریای خزر، دامنه‌های جنوبی البرز و شرق کشور با پدیده خشکسالی و به صورت پراکنده در استان‌های چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و شمال فارس، جنوب اصفهان، غرب کرمان و کردستان با پدیده ترسالی روبه‌رو بوده‌ایم.

۲۲ استان درگیر کاهش بارش

بر اساس گزارش فصلی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بررسی شاخص‌های مهم آب و هواشناسی کشور نشان می‌دهد از مجموع ۳۱ استان کشور، ۲۲ استان دچار کاهش بارش شده‌اند. بنابراین کشور با وجود بهبود میانگین نزولات آسمانی، برای سومین سال پیاپی دچار خشکسالی و کم بارشی بوده است. سدهای واقع در جنوب غرب کشور و حوضه آبریز دریاچه ارومیه ۶۰ درصد و بالاتر پرشدگی داشته‌اند، اما شرق کشور که با بیشترین افت بارش‌ها نیز مواجه است، در استان سیستان و بلوچستان، میزان ذخیره آب چاه‌نیمه‌ها که به طور کامل به منابع آب ورودی رودخانه مرزی و مشترک هیرمند وابسته هستند به کمتر از ۱۰ درصد رسیده و در شرایط بسیار بحرانی قرار گرفته است. در بخش دیگری از گزارش بازوی پژوهشی مجلس آمده؛ به دلیل افت محسوس حجم ذخایر سدهای واقع در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و جنوب استان فارس، سهم منابع آب سطحی در تامین مصارف کاهش یافته، همچنین افزایش برداشت از منابع آب زیرزمینی و تنش آب شرب در این مناطق به وقوع پیوسته است. در نوار شمالی کشور نیز به دلیل افت بارش‌ها، افت تولید محصولات کشاورزی و چالش در تامین نیازهای این بخش بسیار محتمل بوده و در استان‌ گلستان هم به سبب حجم اندک ذخایر سدهای استان و عملا خشک شدن آنها، وقوع تنش آب شرب نیز مورد انتظار است.

تخصیص بودجه بخش آب

تخصیص بودجه بخش آب در سال ۱۴۰۲ معادل ۳ درصد از اعتبارات تملک دارایی‌های سرمایه‌ای است، بنابراین برای ۳۲۴ طرح مقابله با تنش آبی تامین اعتبار شده، با توجه به شاخص‌های مهم آب و هواشناسی، از ابتدای سال آبی جاری تا اواخر خرداد سال ۱۴۰۲، باوجود وقوع ترسالی در مناطقی از کشور به ویژه استان‌های واقع در جنوب غرب، پهنه‌های بیشتری از سطح کشور با خشکسالی مواجه شده‌اند. شدت خشکسالی در شرق کشور بیشتر از سایر مناطق بوده و در غرب کشور نیز خشکسالی خفیف رخ داده است.

سخن پایانی

بر اساس تحلیل Aqueduct، در سطح جهان حدود ۴میلیارد نفر یا نیمی از جمعیت جهان، حداقل یک ماه در سال در معرض تنش آبی بسیار زیاد قرار دارند. تا سال ۲۰۵۰ این رقم می‌تواند تا ۶۰ افزایش پیدا کند. زندگی با این سطح از استرس آب، زندگی، شغل، امنیت غذایی و انرژی مردم را به خطر می‌اندازد. آب برای رشد محصولات زراعی و پرورش دام، تولید برق، حفظ سلامت انسان، تقویت جوامع عادلانه و برآورده‌کردن اهداف آب‌وهوایی جهان نقش اساسی دارد. نویسندگان این گزارش می‌گویند بدون مدیریت بهتر آب، رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و تغییرات آب‌وهوایی، تنش آبی قطعا بدتر می‌شود. بر اساس داده‌های Aqueduct، ۳۱درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی -به ارزش ۷۰تریلیون دلار- تا سال ۲۰۵۰ در معرض تنش آبی بالا قرار خواهد گرفت که این رقم در سال ۲۰۱۰، ۲۴درصد (۱۵تریلیون دلار) بوده است.