از انقلاب صنعتی چهارم عقب افتاده‌ایم
به‌عقیده بسیاری از صاحب‌نظران، اقتصاد ایران در دهه‌های اخیر در دستیابی به رشد پایدار به‌شدت ناکام مانده که یکی از مهم‌ترین دلایل آن، عدم‌همراهی با تغییر و تحولات جهانی در عرصه فناوری و صنعت است.
در سال های اخیر هم متاثر از تحریم های گسترده و عدم همکاری های مشترک علمی و صنعتی با کشورهای صاحب فناوری، شانس همپایی کشورمان با تحولات انقلاب صنعتی چهارم کمرنگ تر شده و به طبع فاصله ما با جهان پیشرفته، بیشتر و عمیق تر خواهد شد. در حالی که انقلاب صنعتی چهارم عن قریب است که بر تمام زندگی بشر و کسب وکارها سایه بیفکند، ما هنوز در روش های سنتی دست و پا می زنیم. نکته قابل توجه آنکه تحولات انقلاب های صنعتی اول و دوم در بازه زمانی طولانی تری به وقوع پیوست و پیچیدگی های کمتری داشت؛ بنابراین همپایی با این فناوری ها و تقلید از آنها تا حدودی امکان پذیر بود، اما انقلاب صنعتی چهارم مبتنی بر ترکیب و یکپارچه سازی فناوری های مختلف بوده و پیاده سازی آن مستلزم تغییرات گسترده در فرآیندهای سازمان ها و صنایع و همکاری فناورانه بین شرکت ها و کشورهای دارای فناوری است و بدون اغراق، اگر به طور جدی اقدامی در این راستا انجام ندهیم برای همیشه از دنیای فناوری عقب خواهیم ماند. صمت درباره انقلاب صنعتی چهارم و آثار آن در زندگی و کسب وکارهای امروز با امیرحسن کاکایی، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت به گفت وگو نشسته که در ادامه می آید.
در ابتدا مختصری از انقلاب صنعتی چهارم، ویژگی های خاص آن و تاثیراتی که بر بخش های مختلف زندگی ما دارد، بگویید؟
در ۲۰ سال گذشته حدود ۱۰ تا ۱۲ تکنولوژی مهم به تدریج رشد کرده و به لحاظ تاثیراتی که در زندگی ما دارند به اوج خود رسیده اند. این تکنولوژی ها در دهه سوم قرن ۲۱ باعث تحولات عظیمی در زندگی بشر خواهند شد. نخستین تکنولوژی در این رده، هوش مصنوعی است. ما در حال حاضر با پدیده ای به عنوان big data مواجهیم؛ یعنی حجم عظیمی از اطلاعات که تمام جوانب زندگی ما را در بر می گیرد. در قدیم فقط اطلاعات مکتوب ارزشمند و ماندگار بود، اما امروزه هر عکس و صدایی که در فضای مجازی منتشر می شود، موردتحلیل متخصصان داده قرار می گیرد و اهمیت دارد. یک گوگل ساده به شما می گوید در لپ تاپ تان چه دارید یا اینکه چه چیزی را دوست دارید بخورید. در حال حاضر، تعیین مسیرهایی برای رفتن به خانه، معمولی ترین تاثیر هوش مصنوعی در زندگی روزمره است. تاثیر این تکنولوژی به جایی می رسد که رفتار آینده ما را هم پیش بینی می کند. در نهایت ترکیب هوش مصنوعی، بیگ دیتا و تکنولوژی های محاسباتی به اوج می رسند و ما به طور ملموس تری آنها را مشاهده خواهیم کرد. در کنار هوش مصنوعی، مفهوم دیگری وجود دارد به نام Internet of Things ( IOT ) که چند جنبه را دربرمی گیرد. IOT در زندگی عادی و همچنین در روش های تولید که به آن اینترنت اشیا می گویند. اینترنت اشیا یعنی ارتباط همه چیز باهم. این حوزه مشتقاتی در بحث لجستیک و انرژی دارد که مدیریت انرژی و کالا و مسافر را در بر می گیرند.
امروزه شما می توانید از طریق دوربین، اینترنت و انواع عملگرها، از راه دور خانه، کارخانه و محل کارتان را کنترل کنید یا از کارخانه تان شبانه روز کار بکشید؛ بدون اینکه حتی یک کارگر داشته باشید. این روند در حال اوج گرفتن است؛ هرچند هنوز جای کار دارد، اما به طور واقعی در ایران هم نمونه هایی از آن را خواهیم دید. امروزه بشر در ساخت و بکارگیری ربات ها پیشرفت زیادی کرده است. ترکیب هوش مصنوعی و تکنولوژی های جدید، سنسورها، چیپ های الکترونیکی و انواع پردازشگرها از ربات های صنعتی گرفته تا سیستم های حمل کننده در حال رشد هستند و کم کم در دنیا ارزان تر و در دسترس تر خواهند شد.در ادامه در این عرصه با تحول دیگری به نام Industry ۴ . ۰ یا انقلاب صنعتی چهارم روبه رو هستیم که مجموعه این تکنولوژی ها را به کار می گیرد و اصولا مفاهیم مربوط به تولید، بهره وری و طراحی زیرورو می شود. این تحولات همزمان شده با نوآوری های عجیب و غریب در روش های تولید از مواد نانویی گرفته تا نانوکامپوزیت ها، نانوپلیمرها و نانوسرامیک ها که مقاومت و هوشمندی بالایی دارند و حضورشان در زندگی ما عادی شده است . این نوآوری ها جایگزین کسب وکارهای قدیمی شده و روش های سنتی را به طور کلی از بین می برند، به همین دلیل به آنها تکنولوژی های مخرب هم می گویند. در این روند، روش های نمونه سازی تبدیل به روش های سریع تولید می شوند که می توانند کل فرآیند تولید را به طور اساسی تغییر دهند.
در تولید و صنعت در کنار این تکنولوژی ها، روش های محاسباتی و Quantum computing ، سرعت محاسبات را به شدت بالا می برند و در کنار هوش مصنوعی و رباتیک تحولات عظیمی ایجاد می کنند. در این عرصه، بحث ژنوم ها هم مطرح است؛ یعنی حرکت های ژنتیکی که بر تکنولوژی زیستی تاثیر می گذارند. فرضا چیپ الکترونیکی مهارت نجاری را در مغزمان نصب می کنیم و تبدیل به نجار می شویم. این تکنولوژی ها به سرعت در حال رشد است و تا یک دهه دیگر تاثیر حضور آنها را خواهیم دید. مانند موضوع بلاک چین و کریپتوکارنسی که نظام بانکداری جهان را متحول می کنند و حتی می توانند بر نظام حکمرانی کشورها به شدت تاثیرگذار باشند.
انقلاب صنعتی چهارم چگونه بر کسب وکارها تاثیر می گذارد و به فرصتی برای آنها تبدیل می شود؟
روش های تولید، هوش مصنوعی و روش های محاسباتی سریع با یکدیگر، پارادایم های کسب وکارها را تغییر خواهند داد. به عنوان نمونه در ایران اسنپ، مفهوم حمل ونقل عمومی اختصاصی یعنی آژانس ها و بسیاری از مفاهیم تاکسیرانی را به طور اساسی تغییر داد. این تغییرات نه تنها روی تاکسیرانی، بلکه روی نیاز ما به خودرو هم تاثیر خواهند گذاشت. تصور کنید 20 سال دیگر، همه خودروها خودران شوند؛ مثل دوچرخه های بی دود در تهران. در این صورت دیگر لازم نیست خودرو شخصی داشته باشید؛ به عبارتی در نتیجه این تحولات بسیاری از کسب وکارها دیگر وجود نخواهند داشت. در این شرایط نیاز به تولید خودرو به شدت پایین می آید و مفاهیم مربوط به آن مانند تعمیرات و... هم تغییر خواهد کرد . به طور قطع در یک دهه آینده با یک تغییر پارادایمی اساسی روبه رو خواهیم شد. همان طور که دیجی کالا و اسنپ در ایران بسیاری از مفاهیم کسب وکارهای در دسترس را زیرورو کردند.
کشور ما چقدر با انقلاب صنعتی چهارم فاصله دارد؟
ایران باتوجه به موانع و محدودیت هایی که به علت تحریم ها دارد، از این جریان کمی دور است و رقبا از این عقب افتادگی بهره می برند. اگر به عنوان نمونه در صنعت خودرو با تحولات همراه نشویم، تکنولوژی هایی وارد این صنعت می شوند که دیگر امکان دسترسی به آنها را در کشور نخواهیم داشت و فناوری ساخت ساده ترین قطعات مانند تایر و باتری به حدی ارتقا خواهند یافت که دیگر نمی توانیم آنها را داخلی سازی و تولید کنیم. در واقع تکنولوژی های جدید به نوعی برای کشور ما مانند یک رقیب هستند، چراکه روی زیرساخت ها سرمایه گذاری نکرده ایم که یکی از مهم ترین آنها اینترنت است. در حالی که اینترنت یک زیرساخت بسیار مهم در حرکت به سمت انقلاب صنعتی چهارم است، در حال حاضر چالش های زیادی برای دسترسی به آن داریم. همراهی با این تغییر و تحولات نیاز به سرمایه گذاری، ارتباطات جهانی، کارآفرینان و متخصصان بزرگ دارد و اگر به موقع با این تحولات همراه شویم، می توانیم تغییرات بزرگ تری ایجاد کنیم. در مقابل اگر همزمان این تحولات حرکت نکنیم، قطعا فشارهای سنگینی بر کل کشور وارد خواهد آمد و یکی از حداقل هایی که اتفاق خواهد افتاد این است که از نظر بهره وری به شدت دچار عقب ماندگی خواهیم شد. اگر از تحولات روز عقب بمانیم در نهایت از دسترسی به بسیاری از امکاناتی که هزینه های زندگی ما را پایین می آورند و کیفیت زندگی ما را بالا می برند، محروم خواهیم شد.
به طور کلی در این شرایط چه فرصت های صنعتی نهفته است؟
فرصت های زیادی در انقلاب جدید صنعتی وجود دارد. اگر به منابع انسانی و زیست بوم توسعه و نوآوری در کشور بها دهیم و از فرصت ها به خوبی بهره بگیریم، چون تعداد زیادی تحصیلکرده و فضای خوبی داریم، می توانیم جهش کنیم.
در ۳، ۴ سال اخیر که سرعت تغییرات در دنیا بسیار زیاد شده، متاسفانه ما درگیر یکسری مسائل پیش پافتاده شده ایم و اگر دهه سوم قرن ۲۱ را هم از دست بدهیم، یکدفعه عقب ماندگی سنگین بر کشور سایه می افکند؛ به عبارتی می توان گفت این فرصت و تهدید همزمان است. کشورمان ظرفیت جهش را دارد و اگر سرمایه گذاری کرده و بسترها را فراهم آوریم می توانیم این عقب ماندگی را جبران کنیم و در مقابل اگر اصرار بر ماندن در مسیر سنتی داشته باشیم، یکدفعه به شدت عقب می افتیم که بر هزینه های زندگی ما تاثیر خواهد گذاشت و کیفیت زندگی مان را نسبت به کشورهای پیشرفته، بسیار بسیار پایین خواهد آورد.
ناگفته نماند که در کشور همزمان در شرایط خاص تاریخی به لحاظ آب وهوایی، کمبود انرژی، شدت بالای مصرف انرژی، شدت بالای مصرف آب و بحث آلودگی هوا قرار گرفته ایم و متاسفانه تنش های سنگینی در این زمینه ها در چند سال آینده پیش روی ما خواهد بود. در مواجهه با این بحران ها، اگر از تکنولوژی های جدید درست استفاده کنیم، می توانیم بخشی از این عقب ماندگی مان را جبران و تنش هایمان را تا حدودی کم کنیم. مانند تکنولوژی های جدید آبیاری کشاورزی. در حالی که بخشی از ظواهر زندگی پیشرفته را داریم، مثلا دوش آب، اما متاسفانه همچنان با همان فرهنگ قدیمی آب را مصرف می کنیم. حرکت در این مسیر نیاز به سرمایه گذاری و سیاست گذاری دارد که اگر انجام دهیم، رشد خواهیم کرد و اگر انجام ندهیم، کمتر از ۷ تا ۸ سال آینده، یک شکاف عمیق با کشورهایی که انقلاب صنعتی را دنبال کرده اند، خواهیم داشت.
در انقلاب صنعتی چهارم، رهبران کسب وکارها باید چه ویژگی ها و مهارت هایی داشته باشند؟
از لحاظ مدیریتی و رهبری، یکی از بزرگ ترین مشکلات ما در ایران این است که سیاست گذاران، کارآفرینان و مدیران صنعتی و غیرصنعتی ما گرفتار روزمرگی شده اند. مدیران ما به دلیل مواجهه با مشکلات روزمره، نگاه راهبردی ندارند. تورم افسارگسیخته ای که چند سالی است ذات اقتصاد ما شده، به مدیران ما اجازه اندیشیدن به مسائل اساسی را نمی دهد.در این شرایط اقتصادی، دلال ها بیشترین سود را می برند و کمترین سود برای تولیدکنندگان و کارآفرینان است و بعضی ها حتی زیان می بینند. این گونه است که شاهد مهاجرت متخصصان و کارآفرینان خواهیم بود. کسانی هم که می مانند گرفتار چالش های گوناگون هستند. موضوع بعدی که مقصر آن نظام آموزش عالی است، ارائه مدارک تحصیلی بدون پشتوانه علمی است که منجر به شکل گیری «توهم دانایی» می شود و فردی که مهارت ندارد، خود را صرفا به دلیل داشتن یک مدرک، متخصص یک رشته می داند. توهم دانایی بسیار خطرناک است. برخی از افراد در حالی صحبت از هوش مصنوعی می کنند که حداقل هوش شخصی را درک نمی کنند و این بدترین حالت ممکن است. چالش دیگر، دادن اطلاعات غلط است. دادن اطلاعات نادرست در کشور باب شده؛ به ویژه اینکه مسئولان اطلاعات غلطی درباره مسائل کشور ارائه می دهند. اطلاعات مخدوش و غلط اجازه نمی دهد با فناوری همراهی کنیم و سرمایه گذاری های درستی انجام دهیم.
در حال حاضر از لحاظ اقتصادی نیاز داریم مسئولان، سیاست گذاری های کاملا جدیدی انجام دهند، چراکه اصولا با تحولات انقلاب صنعتی در جهان، پارادایم های کسب وکار زیرورو می شود که نیاز به سیاست گذاری های جدید دارند و سیاست گذاری های جدید نیازمند علوم جدید هستند، اما متاسفانه ما هنوز در پارادایم های قبلی دست و پا می زنیم. مدیران دولتی در سطح سیاست گذاری، دانش و مهارت های جدید را ندارند و به طبع فضا و زیست بوم کسب وکار ما آمادگی لازم برای حرکت در فضای جدید را نخواهد داشت. از یک سو مدیران ما گذشته نگر هستند. مثلا به سمت قیمت گذاری دستوری که سال هاست غلط بودن آن اثبات شده، می روند و از سوی دیگر باوجود اینکه قوانین به ظاهر خوبی داریم، آنها را درست و به موقع اجرا نمی کنیم. مثلا قوانین مربوط به دولت الکترونیک یا بهبود فضای کسب وکار. در این میان، مهم تر از میزان آمادگی مدیران کارآفرین برای مواجهه با انقلاب صنعتی جدید، میزان آمادگی و همراهی سیاست گذاران با این تحولات است و اینکه چگونه می خواهند ثبات فکری و اقتصادی را به اقتصاد برگردانند تا در ادامه من به عنوان یک کارآفرین به فکر آینده باشم. نمونه بارز آن استفاده از فناوری اطلاعات در صنعت خودرو بود. نهایت تلاش شان برای این صنعت این بود کل خودروهای بخش دولتی و خصوصی را به آقای دولت بفروشند و تولیدات دو سال آینده را پیش فروش کنند. این یعنی استفاده غلط از تکنولوژی. وضعیت صنعت خودرو به خوبی نشان می دهد استفاده نادرست از فناوری، چه بلایی سر اقتصاد و صنعت می آورد. به عبارتی بسیاری از ظواهر فناوری های جدید را داریم، اما چون پارادایم های جدید را به کار نمی بریم، این فناوری ها به ضدارزش و ضدتوسعه تبدیل شده و فضای بسیار خطرناکی را به وجود می آورند. در حال حاضر، مسئولان به جای اینکه مشکلات را حل کنند، صنایع را سرکوب می کنند و این بزرگ ترین چالش ما در ۲ ، ۳ سال آینده خواهد بود و اگر این ۲ ، ۳ سال را از دست بدهیم، چون فاصله ها نمایی بالا می روند، احتمالا دهه آینده را هم از دست خواهیم داد و اوضاع خوبی نخواهیم داشت. و در نهایت اینکه، به طور اصولی از انقلاب صنعتی چهارم دور هستیم. واقعیت این است که ساختاری، پارادایمی و سرمایه ای عقب افتاده ایم و این عقب ماندگی بسیار عمیق و شدید است.
