هم زنان و هم زمین منشأ زندگی و حیات هستند. در ایران باستان به پنجمین روز از اسفند، سپندارمذ می‌گویند. این نام در واقع، ریشه پهلوی دارد.

روز بزرگداشت زمین و زنان در تاریخ ایران باستان به جشن سپندارمذگان معروف بوده است. ابوریحان بیرونی از جمله دانشمندانی بوده که درباره این روز تاریخی، در کتاب‌های خود مطالبی را ذکر کرده است. ابوریحان این روز را به‌عنوان روزی معرفی کرده که در آن زمین و زنان تکریم می‌شدند، اما اختلاف‌نظر‌های تاریخی درباره روز دقیق این جشن، وجود دارد.

هرچند در تقویم‌های تاریخی زرتشتی پنجمین روز ماه اسفند، به‌عنوان روز زمین و زنان نام‌گذاری شده، اما برخی از تاریخ‌نگار‌ها معتقدند بیست‌ونهمین روز ماه بهمن در واقع جشن سپندارمذگان است.

علت این اختلاف تاریخ، تغییر در روش‌های اندازه‌گیری طول هر سال بوده، زیرا قبل از خیام، ۶ ماه اول سال ۳۰روزه بود، اما خیام که ریاضیدان بود شیوه جدیدی را برای تاریخ پیشنهاد کرد و بعد از آن ۶ ماه اول سال ۳۱ روزه و ۶ روز به سال خورشیدی اضافه شد، به همین دلیل بعضی‌ها معتقدند روز بزرگداشت زمین نیز باید ۶ روز به عقب بیاید و ۲۹ بهمن باشد.

تاریخچه جشن

واژه فارسی اسفند، در زبان مادری ما از واژه پهلوی سپندارمت گرفته شد. روز پنجم هر ماه و ماه دوازدهم هر سال، اسفند یا سپندارمذ نام دارد. این واژه نام چهارمین امشاسپند بوده و از دو بخش سپنته یا سپند به‌معنی پاک و مقدس و آرمئیتی به‌معنی فروتنی و بردباری تشکیل شده و معنی این دو با هم فروتنی پاک و مقدس است. در گاه‌شماری‌های گوناگون ایرانی علاوه بر اینکه ماه‌ها نام داشتند، هر یک از روزهای ماه نیز یک نام داشتند؛ به‌گونه‌ای که روز پنجم هر ماه سپندارمزد بود. سپندارمزد لقب ملی زمین به‌معنای گستراننده، مقدس و فروتن است. زمین نماد باروری است و چون با فروتنی، تواضع و گذشت زندگی را به همه هدیه می‌کند، در فرهنگ باستان اسفندگان را به‌عنوان نماد تمایلات مادرانه و باروری می‌پنداشتند.

براساس مقاله «جشن اسفندگان چیست» باید بدانید که در باور عامه مردم، مرد دارای قدرت مردانگی، تفکر و خردورزی بوده و در برابر آن زن دارای مهرورزی، عشق پاک، پاکدامنی و از خودگذشتگی است که هر یک از این دو به تنهایی راه به جایی نبرده‌اند. آشوزرتشت خوشبختی بشر را وابسته به میزان دانش و خرد انسان می‌داند، نه جنسیت و قومیت و از دیدگاه وی همه انسان‌ها دارای حقوق برابرند. او دختران را در گزینش همسر آزاد شمرده و عشق پاک و دانش نیک را دو معیار اصلی می‌داند و خوشبختی همسران جوان را در زندگی زناشویی در این می‌داند که در راستی از دیگری پیشی جویند.

در روز بزرگداشت زمین و بانوان، مردان به همسران خود هدیه می‌دهند. مردان، زنان را بر تخت شاهی می‌گذارند و از آنان اطاعت می‌کنند. این جشن باستانی نوعی یادآوری برای مردان بوده تا مادران و همسران خود را گرامی بدارند. یاد جشن تا مدت‌ها در بین مردم ایران باستان ادامه داشت و بسیار باشکوه برگزار می‌شد و همواره احترام به زن برای مردان گوشزد می‌شد. جشن اسفندگان برای گرامیداشت زنان نیکوکار برگزار می‌شد و ایرانیان از دیرباز این روز را روز زن و روز مادر و در حالت کلی این روز را روز عشاق می‌نامیدند.

جشن اسفندگان را با نام جشن برزیگران هم می‌شناسند. در این روز باستانی و آریایی، چند جشن با اعمالی ویژه برگزار می‌شد. نخستین آنان، جشن مردگیران یا جشن مژدگیران بوده که ویژه زنان است. در این روز، مردان برای زنان هدیه تهیه و از آنان قدردانی می‌کردند. امروزه نیز بیشترین جنبه جشن اسفندگان قدردانی از زنان است. در زمان گذشته، چنانچه ابوریحان بیرونی روایت کرد، عوام کارهای دیگری هم انجام می‌دادند، چون آیین‌های جادویی برای دور کردن خرفستران اما امروزه این آیین‌ها را کهن و باطل می‌خوانند و از آنان دوری می‌کنند.

کاهش آسیب‌های محیط‌زیست

باتوجه به اهمیت محیط‌زیست سالم در زندگی امروز، نقش فرهنگ‌سازی در کاهش آسیب‌های ناشی از تخریب‌ها و آلاینده‌های رو به گسترش در شهرها بسیار مهم است و می‌تواند در نهادینه ساختن باور پاک بودن و پاک زیستن نقشی انکار‌ناپذیر ایفا کند. بسیاری از کارشناسان به نقش سازمان‌های مردم‌نهاد و نیز آحاد مردم در قالب انجمن‌های زیست‌محیطی تاکید می‌کنند. محمود حیدری، فعال محیط‌زیست در این باره گفت: خودخواهی‌های انسانی باعث شده محیط‌زیست مورد تهدید قرار گیرد. فرهنگ‌سازی باید از اجتماعات کوچک‌تر آغاز شود؛ به‌عنوان مثال در اردوهای دانش‌آموزی که در طبیعت برگزار می‌شود، نیاز است کودکان و نوجوانان را با نحوه حفاظت از این سیاره آبی و دوستی با محیط‌زیست آشنا کرد. افرادی مانند دانش‌آموزان، کشاورزان، زنان و کوهنوردان می‌توانند به‌خوبی دوستی با محیط‌زیست را به دیگران آموزش داده و در جهت پاکسازی سیاره آبی تلاش کنند. از بین رفتن انرژی تنها قسمت کوچکی از پیامدها و مشکلات آلودگی‌های زیست‌محیطی و رها کردن زباله در طبیعت است که در روز جهانی زمین پاک در سطح جهانی مورد استقبال قرار می‌گیرد. لازم است بدانیم که هر یک از ما با فعالیت‌هایی به‌ظاهر کوچک می‌توانیم دوستی خود را با این سیاره آبی اثبات کرده و این احساس را در روز جهانی زمین پاک به اشتراک بگذاریم.

سخن پایانی

در جای جای این خاک پهناور و در قسمت‌های مختلف تاریخ ایران زمین، جشن‌های بزرگی وجود داشته که نشانگر علاقه وافر ایرانیان به جشن و پایکوبی است. ایرانیان قدیم به‌دنبال بهانه بودند تا سختی و مشکلات زندگی را فراموش کرده و برای لحظاتی کوتاه هم شده، شاد باشند. اسفندگان که بهانه‌ای برای گرامیداشت مقام زن است، یکی از همین جشن‌ها بوده که بزرگی مقام زن را در ایران زمین به نمایش می‌گذارد.