سرابی که فناوران می‌بینند
در ابتدای سال جدید ضمن نامگذاری سال ۱۴۰۱ به نام «تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین»، رهبر معظم انقلاب بر رشد اقتصادی کشور مبتنی بر دانش‌بنیان نیز تاکید کردند.
چندی پیش در دیدار کارآفرینان، تولیدکنندگان و دانش بنیان ها با ایشان به اهمیت سرمایه گذاری به منظور افزایش تولید داخلی هم اشاره شد. ایشان در این جلسه فرمودند: «2 رکن اساسی اینجا وجود دارد که من اول عنوان آن 2 رکن اساسی را می گویم؛ اول، افزایش سرمایه گذاری برای تولید. سرمایه گذاری باید افزایش پیدا کند. ما دوره هایی را داشتیم که فعالیت هایی در آن انجام گرفت، اما سرمایه گذاری، رشد منفی داشت؛ چند سال بعد آثارش را مشاهده کردیم. متاسفانه یکی از نتایج آن دهه ۹۰ هم که گفتم مشکلات داشتیم، همین است؛ آنجا یکی از شاخص های سلبی و منفی ما سرمایه گذاری بود؛ کم انجام گرفت. قبل از آن هم البته همین جور بود؛ در دوره قبل هم از این جهت مشکل داشتیم». این بیانات بهانه ای شد تا به چالش های سرمایه گذاری در اکوسیستم دانش بنیان بپردازیم. صمت در این گزارش به اهمیت عملکرد مدیران میانی اجرایی پرداخته است.
پیش از دانش بنیان شدن، مدیر باشید
تعداد اشتغال ایجادشده توسط شرکت های دانش بنیان و فناور به عنوان یکی از شاخص های کلیدی حوزه اقتصاد دانش بنیان است. براساس آمار رسمی معاونت علمی ریاست جمهوری، اشتغال ایجادشده توسط شرکت های دانش بنیان و فناور از ۱۲۷ هزار نفر در در سال ۱۳۹۶ با افزایش تقریبی سالانه بیش از ۲۰ هزارنفری، به بیش از ۱۹۱ هزار نفر در سال ۱۳۹۹ رسیده است. این موضوع نشان می دهد، می توان با ایجاد فضای کاری برای فناوران نخبه، جایگاه اقتصاد دانش بنیان را در کشور تحکیم کرد. کسب وکارهای فناورانه و دانش بنیان به طورمعمول توسط افراد فناور و پژوهشگر بنیان نهاده و اداره می شوند، نه مدیران متخصص و باتجربه، بنابراین سهم تجربیات مدیریتی در مجموعه دانش بنیان و فناور به مراتب از شرکت های خصوصی کمتر است. بیشتر صاحبان شرکت های دانش بنیان بر این باور هستند که افراد متخصص در شرکت های دانش بنیان و فناور با آورده دانش فنی به جایگاه تصمیم گیری و مدیریتی می رسند. به این ترتیب، یک کسب وکار موفق برای ارتقای مجموعه و پیشرفت به مجموعه های متنوع دیگری مانند انواع قابلیت های فناورانه و مدیریتی و آشنایی با مسائل قانونی و حقوقی و تجارت نیاز دارد.
یک نسخه برای همه جوابگو نیست
امیرحسین برنایی، فعال در زمینه تجاری سازی تولیدات دانش بنیان در گفت وگو با صمت درباره چالش های سرمایه گذاری در شرکت های دانش بنیان گفت: وقتی صحبت از سرمایه گذاری می شود، نمی توان یک نسخه واحد را برای همه دانش بنیان ها پیچید. برخی دانش بنیان ها در زمینه فناوری های نرم فعالیت دارند، نظیر اسنپ و دیجی کالا یعنی خدمات یا تولیداتی دارند که در حوزه فناوری های نرم شناخته می شوند و برخی هم در حوزه«های تک»ها فعالیت می کنند که شامل فناوری های ابزاری می شوند. وقتی درباره دانش بنیان حرف می زنیم، باید تفاوت های فعالیت فعالان این حوزه موردتوجه قرار بگیرد و به روشنی نمایان شود که هدف و انگیزه دانش بنیان ها چیست. برخی دانش بنیان ها تا مرحله تولید محصول هم پیش می روند، اما چون سرمایه گذاری جدی در روند فعالیت آنها وجود نداشته، در ادامه از تولید بازمانده اند. برخی هم تنها ایده را از دانشگاه با خود آورده اند و بدون اینکه نگاه درستی به بازار و عرضه و تقاضا داشته باشند، تنها به دنبال فعالیت در اکوسیستم نوآوری هستند.
فرهنگ کارآفرینی در کشور جا نیفتاده است
وی افزود: واقعیت این است که در گام نخست در کشور ما فرهنگ کارآفرینی و تعامل با فناور از یک سو و سرمایه گذار در این حوزه از سوی دیگر جا نیفتاده است. در واقع، مدیران اجرایی آموزش لازم برای سرمایه گذاری روی یک کار جدید را ندیده اند و اصلا فرآیند ارزش گذاری در مسیر تجاری سازی انجام نمی گیرد. این فعال حوزه دانش بنیان بااشاره به اینکه هر محصول فناورانه ای که دانش بنیان ها تولید می کنند، دارای ارزش افزوده است، گفت: این در حالی است که زیرساخت های تجاری سازی این محصولات در کشور ما وجود ندارد. به طورمعمول محصولات دانش بنیان ها با روش های قدیمی و سنتی ارزش گذاری می شوند که اصلا استانداردهای امروزی را ندارند.
رانت، چالش بزرگ سرمایه گذاری
وی افزود: از اساس، زیرساخت ارزش گذاری به ویژه برای دارایی های نامشهود در کشور وجود ندارد. از طرفی، همکاری های دولتی هم، زمینه رشد و توسعه دانش بنیان ها را فراهم نمی کند، چرا که بارها ثابت شده دولت برای کیفیت محصول، هزینه صرف دانش بنیان ها نمی کند. متاسفانه باید این حقیقت تلخ را باور کنیم که وقتی مدیران بازرگانی تصمیم گیر نهایی خریدها از دانش بنیان می شوند، از آنجایی که دست شان برای هر عملی باز است، به راحتی از طریق رانت به اهداف مالی خود دست می یابند. وی بااشاره به اینکه چگونه می توان از سرمایه گذاری حرف زد، گفت: ابتدا باید تغییر بزرگ نگرشی در لایه مدیران میانی انجام شود.
اقتصاد نفتی، سد راه سرمایه گذاری
برنایی گفت: خوشبختانه داستان های موفقی می توان از روند سرمایه گذاری در شرکت های دانش بنیان روایت کرد، به طورمعمول این شرکت ها در زمینه فناوری های نرم فعالیت می کنند. با نگرش نقادانه می فهمیم که مشکلات مربوط به سرمایه گذاری در کشور قابل حل هستند، چرا که این مشکلات در بیشتر جوامع وجود دارد و قابل حل است، اما آن روندی که اجازه ورود سرمایه گذاران به دنیای نوآوری را نمی دهد، شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی حاکم در کشور است که ریسک سرمایه گذاری را بسیار بالا می برد و نمی گذارد فرآیند تجاری سازی و سرمایه گذاری شکل بگیرد. امروزه در کشور سرمایه گذاران توانایی پیش بینی حداقلی هم برای ورود به عرصه دانش بنیان ها را ندارند. به همین دلیل هم انگیزه ای برای ورود به عرصه های نوین ندارند. این فعال دانش بنیان بااشاره به نقش اقتصاد نفتی به عنوان سد سرمایه گذاری روی اکوسیستم دانش بنیان گفت: متاسفانه در ایران بستری آرام برای سرمایه گذاری وجود ندارد که این امر به قدرت بسیار کم بخش خصوصی بر می گردد. به عبارت دقیق تر، درآمد و پول از جیب مردم بیرون نمی آید و از چاه های نفت که منبعی خدادادی است، خارج می شود. به همین دلیل، اقتصاد نفتی نمی گذارد، سرمایه گذاری راه خودش را برود. به گفته وی، امروزه در ذهن سیاست گذاران نگرش توسعه ای به اکوسیستم دانش بنیان از راه سرمایه گذاری وجود ندارد. ناگفته نماند که کرونا و تحریم باعث شد که کمی به دانش بنیان توجه شود. به عبارت دیگر، تحریم و کرونا برای هر قشری، اگر آسیب زا بود، برای دانش بنیان ها به دلیل توجه مدیران دولتی به محصولات آنها، رویکردهای مثبت داشت.
مدیران عاشق شوآف
برنایی تاکید کرد: سیاست گذاران و مجریان از اساس به حرف هایی که پشت تریبون های رسانه ها می زنند، اعتقادی ندارند و در بیشتر موارد شوآف می کنند. کافی است یک بار به فاکتورهای خریدهای دولتی که هنوز پولی به دانش بنیان ها بابت آنها پرداخت نشده است، نگاهی بیندازید اغلب مدیران شوآف می کنند و به ظاهر دوستدار توسعه تولیدات دانش بنیان هستند. وی گفت: در این میان افرادی هم هستند که فرصت های سرمایه گذاری را به خوبی شناسایی می کنند و در این مسیر برنده می شوند و می دانند که چه نوع از محصول نوآورانه موردنیاز مردم با شرایط فعلی خواهد بود. برای مثال، پلتفرم هایی که در حوزه خدمات جمعی تولید شده اند یا اپ هایی که به عنوان بازار فروش آنلاین شناخته می شوند، نمونه ای از موردهای موفقی هستند که سرمایه گذاری روی آنها در کشور جواب داده است.
مدیران اعتقادی به سرمایه گذاری ندارند
به گفته این فعال دانش بنیان، به نظر می رسد در نگاه کلی برخی مدیران عالی رتبه و میانی، اعتقادی به سرمایه گذاری در حوزه دانش بنیان وجود ندارد. اگر هم در مواردی به توسعه دانش بنیان توجه نشان می دهند، به طورمعمول برای پاسخ دادن به بالادستی ها است.
وی گفت: متاسفانه به دلیل بی ثباتی سیاست ها و ازطرفی چون مدیران اجرایی با روندهای توسعه فناوری زاویه دارند، سرمایه گذاری در این اکوسیستم را بیشتر شبیه یک سراب کرده است. در واقع، فناوری گریزی در نهادهای گوناگون دولتی موج می زند، همچنین گریز ذاتی صنایع کشور از فناوری های نوین، باعث شده دانش بنیان ها نتوانند تمام توان بالقوه خود را بالفعل کنند.
اعتماد، گام نخست سرمایه گذاری
به طورمعمول چالش های سرمایه گذاری در اکوسیستم نوآوری آنجایی به وضوح نمایان می شوند که محصول فناورانه آماده ورود به بازار است، اما به دلیل ناشناخته بودن شرکت های دانش بنیان و اعتماد نداشتن شرکت های بزرگ به آنها سرمایه گذاری برای انبوه سازی انجام نمی شود. سعید اجلالی، مدیر امور کارگزاران شبکه تبادل فناوری که به عنوان بازوی کمکی معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش بنیان است، در گفت وگو با صمت درباره روند راهکارهای استاندارد ایجاد تعاملات صنایع بزرگ با شرکت های دانش بنیان گفت: شتاب دهنده ها و کارگزاران نقش مهمی در ایجاد بستر سرمایه گذاری روی شرکت های دانش بنیان دارند. تا 2 دهه پیش، از آنجایی که همیشه شرکت های بزرگ با شرکت های کوچک ارتباط چندانی نداشتند و به عبارت روشن تر، در ارتباط گیری مشکل داشتند و بستر لازم برای ورود دانش بنیان ها به بازار وجود نداشت، شرکت های کوچک دانش بنیان، شانس کمتری برای تبدیل شدن به شرکت بزرگ داشتند، از این رو شتاب دهنده ها یا کارگزاران، کاتالیزور استانداردی در این رابطه هستند تا طرفین با اعتماد کامل به همکاری بپردازند. به گفته اجلالی، در مجموعه کارگزاران شبکه تبادل فناوری که ریسک های طرفین پذیرفته می شود و فناور در مراحل گوناگون پایش می شود، همچنین صفر تا ۱۰۰ پروژه ها با نظارت این مرکز انجام می گیرد و هدف تنها انعقاد قراردادها نیست. وی افزود: چون هدف اصلی، رفع نیاز صنعت است، برهمین مبنا، نهادهایی نظیر صندوق نوآوری و شکوفایی و دیگر صندوق ها را که برای حمایت از اکوسیستم دانش بنیان تاسیس شدند، در جریان بازبینی فرآیندهایی قرار می دهیم تا سرمایه گذاری هایی که انجام می گیرد و تسهیلاتی که ارائه می دهند، مفیدتر باشد. هدف این است که دانش بنیان ها در جریان سرمایه گذاری در نهایت به بانک ها بدهکار نشوند. در این میان، به شکلی غیرمستقیم وارد حوزه سرمایه گذاری خطرپذیر هم شده ایم، تا افزون بر دریافت تسهیلات، شرکت دانش بنیان بتواند تامین مالی هم داشته و این چرخه با روانی و راحتی بهتری در گردش باشد. وی در تشریح روند ایجاد همکاری ها در مسیر سرمایه گذاری گفت: تمامی پروژه ها در ابتدای مسیر برای رسیدن به مرحله بهره برداری، ابتدا دسته بندی و تقسیم بندی می شوند، نظیر پروژه های بومی سازی، توسعه بازار و محصول، بهبود فرآیند و افزایش بهره وری. همه این موضوعات کمک می کنند که با شناخت پروژه بدانیم کدام فناوری به کدام نیاز صنعت می تواند پاسخ دقیق تر و مطمئن تری بدهد. آن دسته از نیازهای فناورانه که از واردات تامین می شوند، به طورطبیعی هزینه بالاتری را در روند تولید به وجود می آورند. حال باوجود تحریم ها، هزینه ها برای شرکت ها چندبرابر شده است. اجلالی گفت: فرآیند بومی سازی با خنثی کردن این جریان، توان شرکت ها را برای تولید بالا می برد. به همین دلیل در کنار این فرآیند حتی در تلاش هستیم که فناوری های تولیدی در داخل از انحصاری بودن خارج شوند تا به توسعه فناوری در کشور کمک کنیم. به عبارت روشن تر، تنها یک یا ۲ شرکت نباشند که به تولید یک فناوری کارآ و مهم بپردازند. وی افزود: کمابیش اجرای ۵۰ درصد از پروژه های موفق این مجموعه برعهده شرکت های بزرگ است که امسال تفاهمنامه ای میان مرکز شرکت های دانش بنیان شرکت شهرک های صنعتی صمت و شبکه تبادل فناوری امضا شد که با شرکت هایی که صنعتی هستند؛ چه به عنوان متقاضی فناوری و چه به عنوان عرضه کننده آن، در تعامل بیشتر قرار بگیریم.
سخن پایانی
باتوجه به آنچه در گزارش گفته شد، اگر نظام تولید در کشور را یک هرم در نظر بگیریم و مدیران بالادستی در رأس باشند و مردم در قاعده هرم آن قرار بگیرند، این ۲ بخش، خواهان توسعه اکوسیستم دانش بنیانی هستند، اما این بدنه هرم است که مدیران میانی و اجرایی در آن قرار دارند و نمی گذارند که اهداف اقتصاد دانش بنیان حاصل شود، گویا دل خوشی از دانش بنیان ها ندارند. برخی از این افراد، همان هایی هستند که با هزینه های گزاف رشد کرده و به جایگاه های مهم مسئولیتی در کشور دست یافته اند، اما اکنون که باید کاری برای آبادانی سرزمین مان انجام دهند، گاهی نفع شخصی را بر نفع کشور ترجیح می دهند و پشت شان گرم به اقتصاد نفتی است؛ منبعی که روز به روز در حال اتمام است. سخنان رهبری باید در آن لایه از دستگاه اجرایی رسوخ کند و تا زمانی که نگرش مسئولان اجرایی در بدنه نظام تولید، صنعت و اقتصاد درست نشود، هیچ اتفاقی نمی افتد. ناگفته نماند که از طرفی هم، دانش بنیان هایی نیز کم نداریم که خلاف قانون عمل می کنند یا راه های دورزدن های قانونی را می دانند و می خواهند یک شبه به سودهای کلان برسند. در این شرایط باید گفت سیستم های ممیزی هم خوب است، درست کار کنند.
