جدال انسان و هوش‌مصنوعی
بهره‌وری با انقلاب صنعتی مطرح شد و به‌تدریج پررنگ و پررنگ‌تر شد. در آن دوران، گسترش و توسعه پرشتاب صنعت، صدها نفر را مجبور کرده بود که با هم کار کنند و در ارتباط مداوم باشند.
بهره وری با انقلاب صنعتی مطرح شد و به تدریج پررنگ و پررنگ تر شد. در آن دوران، گسترش و توسعه پرشتاب صنعت، صدها نفر را مجبور کرده بود که با هم کار کنند و در ارتباط مداوم باشند. از قرن بیستم به بعد، توجه به بهره وری و تلاش به منظور افزایش آن به اوج رسید و در سازمان های بزرگ و کوچک جایگاه خود را یافت و از صنعت به تمام زمینه های آموزشی، خدماتی پژوهشی و... تسری پیدا کرد. امروزه این موضوع به دقت بررسی می شود و در سازمان ها و ارگان های دولتی یا غیردولتی موردسنجش قرار می گیرد.بهره وری ترکیبی از اثربخشی و کارآیی است. اثربخشی به معنای اجرای کارهای درست و کارآیی به معنی اجرای درست کارها است.موضوع گزارش امروز صمت، معنای بهره وری در دنیای امروز است و بهرام شکوری، رئیس انجمن مس ایران و سعید عسگرزاده، دبیر انجمن سنگ آهن ایران نظرات خود را دراین باره با ما در میان گذاشتند.
حاصل تقسیم داده به ستاده
بهرام شکوری ـ رئیس انجمن مس ایران: بهره وری یا productivity نسبت ستاده به نهاده است. به عبارت دیگر، به این معنا است که چگونه می توان با کمترین عامل تولید، بیشترین محصول را به دست آورد یا خدماتی را ارائه داد.
عوامل تولید عبارت هستند از: نیروی انسانی، سرمایه، منابع و ذخایر و هر آنچه در طبیعت وجود دارد (به عنوان مواد اولیه)، مدیریت و... که در مخرج کسر (ستاده به نهاده).قرار می گیرد و تولیدی که انجام می شود، در صورت این کسر. هرچقدر بتوانیم صورت کسر یا به عبارت دیگر، محصول را افزایش دهیم و مخرج کسر را کمتر کنیم، میزان بهره وری بالاتر می رود و حاصل تقسیم ستاده به نهاده عدد بزرگ تری می شود که نشان می دهد، توانسته ایم بهره وری را در آن حوزه (صنعت یا معدن) افزایش دهیم.
ما کجاییم و دنیا کجا!
در دنیا این مسیر را تا پایان طی کرده اند و توانسته اند با صرفه های اقتصادی با کمترین عوامل تولید بیشترین محصول را تولید کنند و در حال حاضر به سمت و سویی حرکت کرده اند که معنای بهره وری را تغییر داده اند و می گویند بهره وری به معنای تولید منهای ضایعات صفر است. یعنی باید تولید را با ضایعات صفر انجام داد؛ به فرض در معدنکاری بتوان با ضایعات و باطله های کمتری تولید را پیش برد یا درباره سنگ های تزئینی بتوان میزان سنگ دهی از کوه را که قابل بارگیری است، افزایش داد و از باطله ها مبلمان شهری و صنایع دستی تولید کرد. در نهایت، بخش باقیمانده به سنگ ریزه و مابقی به پودرسنگ تبدیل شود و در عمل، دیگر هیچ باطله ای از این ماده معدنی نداشته باشیم یا به فرض مس، آهن و... همه را در فرآیند فرآوری قرار دهیم و تیل باطله ای که خروجی کارخانه است، عاری از هرگونه ماده معدنی باشد و ما بتوانیم تمام مواد معدنی ارزشمند را از آن استحصال کنیم.اما در حال حاضر بسیاری از دامپ های باطله در حوزه معدن و خروجی کارخانه های فرآوری در سدهای باطله سرشار از مواد معدنی مانند مس، آهن، طلا، نقره و... هستند که اگر می توانستیم از تکنولوژی روز استفاده کنیم، به طبع می توانستیم آنها را هم استحصال کنیم و در عمل آنچه از خروجی کارخانه وارد سد باطله می شود، عاری از هرگونه مواد ارزشمند باشد.
پرورش فرهنگ بهره وری
برای اینکه بتوانیم بهره وری را افزایش بدهیم، باید به موضوعات فرهنگی توجه کنیم که به طبع باید از مدارس ابتدایی شروع شود تا افراد بیاموزند که چگونه می توانند بهره وری را به معنای کامل در زندگی خود پیاده و از وقت و زمان، پول و سرمایه و داشته های خود بتوانند به درستی استفاده کنند.بخش دیگری از این آموزش سینه به سینه منتقل می شود و کودک باید از خانواده خود بیاموزد. به خاطر دارم زمانی به ما می گفتند غذا را به اندازه ای در بشقاب بریزید که چیزی اضافه در بشقاب نماند و دورریزی نداشته باشد، چون کفران نعمت می شود و خدا آن نعمت را از ما می گیرد یا از اضافه و سرقیچی ها، پارچه های چهل تکه درست می کردند یا نان هایی که خورده نمی شد، خشک می کردند و به صورت پودرشده با کره و پنیر مخلوط می کردند و می خوردند؛ خلاصه اینکه در عمل، سعی می کردند ضایعات را به صفر برسانند و از داشته های شان به درستی استفاده کنند. ارتقای بهره وری در دنیای امروز پیش نیاز مهم دیگری هم دارد که به استفاده از تکنولوژی های نوین و به عبارتی «نوها» برمی گردد که برای دسترسی به آن، چاره ای جز برقراری ارتباط با دنیا و بهبود مناسبات بین المللی نیست و تنها از این مسیر می توان به تکنولوژی های روزآمد دسترسی پیدا کرد تا بتوان با مواد اولیه کمتر، بیشترین میزان محصول را تولید کرد و ضایعات را در فرآیند تولید به صفر میل داد. در نتیجه، استفاده از ماشین آلات، تجهیزات و نوآوری ها و اطلاعات و مهندسی روز دنیا می تواند به ما کمک کند.
برنامه ۵۰ ساله
طبیعی است که برای توسعه اقتصادی باید برنامه بلندمدتی را در نظر بگیریم، اما اینکه قرار باشد ۵۰ سال برای افزایش بهره وری برنامه ریزی کنیم، به نظر درست نمی رسد، زیرا حرکت ما روبه جلو و کشف و ظهور نوآوری های جدید آنقدر سرعت گرفته است که واقعا بی اغراق می توان گفت شب می خوابیم و صبح با پدیده های جدیدی در دنیا روبه رو می شویم. الان هوش مصنوعی، ماشین های خودران، استفاده از نوهای جدیدی که بتواند هم سرعت و هم دقت ما و هم خطرات و ریسک ها را کمتر کند، هر روز در بخش های مختلف، به ویژه در بخش های معدن و صنایع معدنی ورود پیدا می کند، پس در نتیجه نباید برنامه ریزی بلندمدتی برای نیم قرن دیگر در نظر گرفت،اما باید در مسیری حرکت کرد که هر روز خود را بهتر از دیروز کنیم. در نتیجه، شعاری نیست اگر بگوییم باید هر روز برای افزایش بهره وری، گام های جدیدتری برداشت.
نیروی انسانی و چالش بهره وری
آموزش، موضوع بسیار مهمی است. برای تربیت نیروهای متخصص و ماهر برای معدن و صنایع معدنی به طبع باید تحول اساسی در دانشگاه ها اتفاق بیفتد و ارتباط بین دانشگاه و صنعت بیشتر شود.دانشگاه باید برمبنای تخصص هایی که صنعت و معدن کشور نیازمند آن است، روزآمد شود. آموزش ها باید کاربردی باشند تا نیروهای فارغ التحصیل بتوانند در کارخانه ها و معادن فعال شوند و دانشی را کسب کنند که به درد مجموعه بخورد. باید تعاملات بین این دو حوزه بیشتر شود و سعی کنند ارتباط تنگاتنگی داشته باشند و دانشگاه ها R & D (بخش تحقیق و توسعه) بنگاه های اقتصادی به ویژه در زمینه معدن و صنایع معدنی شوند و در نهایت با انجام کارهای تحقیقاتی بتوانند مسائل و مشکلات و گره های بخش معدن را رفع کنند. این اقدامات به خودی خود، دانش استادان و دانشجویان ما را افزایش می دهد و آنها یاد می گیرند که چگونه مسائل و مشکلات را باتوجه به دانش خود حل کنند و این تجربیات را می توانند به دانشگاه انتقال دهند و نیروهای متخصص و ورزیده ای تربیت کنند که نیازهای بخش معدن و صنایع معدنی کشور با کمک آنها مرتفع شود. و در آینده شاید هوش مصنوعی هم بتواند بخش عمده ای از چالش های آموزشی را حل کند و نوع پرورش نیروی متخصص را به کلی تغییر دهد.
هوش مصنوعی، دوست یا رقیب
هوش مصنوعی که به تازگی زیاد درباره آن می شنویم، در آینده ای نه چندان دور، می تواند میزان اشتباهات ما را بسیار کاهش دهد، زیرا در بررسی، تحلیل و نتیجه گیری بسیار دقیق و بدون خطا است.در نتیجه، می توانیم از داشته های مان بهترین استفاده را داشته باشیم و کارهای خود را با سرعت بیشتر و خطای کمتری به ثمر برسانیم. به نظر می رسد با این تحولاتی که در زمینه نوآوری های جدید مثل هوش مصنوعی در دنیا دارد، ایجاد می شود، از اساس شاهد تحولات عظیمی خواهیم بود که حتی نظام آموزشی دنیا و شیوه تربیت نیروی متخصص را هم متحول می کند و حتی در مواردی، جایگزین نیروی انسانی که قرار است ما تربیت کنیم، می شود.
به عقیده من، هوش مصنوعی دگرگونی اساسی در مفهوم بهره وری ایجاد خواهد کرد و دیگر موضوعات مربوط به «ستاده به نهاده»، تولید با ضایعات صفر و... به خودی خود حل خواهد شد و شاید دستاوردی فراتر از اینها به ما بدهد. نمی دانم شاید امروزه نتوانیم توصیف دقیقی از دنیایی که هوش مصنوعی برای ما می سازد، ارائه دهیم. ربات هایی که در خیلی حوزه ها شروع به فعالیت کرده اند و با دقت بیشتر و ظرافت بیشتر کار می کنند، نقش انسان را خیلی بهتر از خودش ایفا می کنند. نمی دانم شاید روزی برسد که هوش مصنوعی به رقیب جدی و خطرناکی برای انسان تبدیل شود و ما در آن روز به سمت و سویی برویم که برای حذف ربات ها تلاش و با نوآوری های دیگری آنها را از صفحه روزگار محو کنند.
«۶ ام» در مدیریت بهره وری
سعید عسگرزاده ـ دبیر انجمن سنگ آهن ایران: بهره وری در معدن مفهومی مشابه مفهوم کلی بهره وری در دیگر بنگاه های اقتصادی و بخش های تولیدی و صنعتی دارد و عموما به نسبت ستاده به داده اطلاق می شود. طبیعی است که شاخص های بهره وری در معدن هم از همین فرمول ناشی می شود، بنابراین تا حد ممکن باید ستاده را بالا ببریم و داده را کاهش دهیم. کاهش داده یعنی استفاده حداکثری از منابع. منابع سازمانی که براساس تقسیم بندی های گوناگون به بخش های متعددی تقسیم می شوند. برای مدیریت منابع که منجر به کاهش داده می شود، باید به «6 ام» معروفی اشاره کرد که عبارت است از: مواد اولیه، ماشین آلات، نیروی انسانی، قالب های تولیدی، تعمیر و نگهداری و نقدینگی که به افزایش بهره وری کمک می کنند.
ابزار مدیریت منابع
درباره مواد اولیه در بخش معدن نمی توانیم کار خاصی انجام دهیم، چون نقطه آغازین فرآیند تولید است. شاید به شکلی بتوانیم مسائل مربوط به اکتشاف را جایگزین آن کنیم. بنابراین، یکی از شاخص های بالا رفتن بهره وری این است که در حوزه اکتشاف، کار علمی، استاندارد و درستی انجام دهیم.
ماشین آلات هم شاخصی بسیار مهم است و تاثیر مستقیمی بر افزایش بهره وری دارد، اما در شرایط موجود می دانیم که وضعیت ماشین آلات کشور در حوزه معدن مناسب نیست و فاصله جدی با دیگر کشورها داریم، به طبع نوسازی ماشین آلات معدنی و استفاده از تکنولوژی های روز یکی از مولفه های بسیار تاثیرگذار است و قدم گذاشتن در عرصه جدید نسل چهارم معدنکاری یا Mining ۴ می تواند در افزایش بهره وری تاثیر داشته باشد.
بخش بعدی موضوع نیروی انسانی است که وضعیت نیروی انسانی در بخش معدن مناسب نیست و با کمال تاسف شرایط رو به بهبود هم نیست و علت اصلی آن، این است که فرآیند تخصصی در بخش معدن در ارتباط با نیروی انسانی دنبال نشده و جزو موضوعاتی است که هر بنگاهی به این بخش بپردازد،به طورحتم می تواند در فضای رقابتی وضعیت خود را نسبت به سایر معادن بهتر کند و از نظر افزایش بهره وری رقابت پذیرتر باشد.
قالب های تولیدی
در زمینه قالب های تولیدی، شاید بیشتر باید به علمی شدن موضوع معدن توجه کرد. ما در معادن گوناگون نیازمند آن هستیم که طراحی معدن، روش های استخراج، فرآوری و... با علم روز منطبق و به صورت کاملا مهندسی و علمی دنبال شوند. در معادن کوچک از این مزیت کمتر استفاده می شود و با شرایط بهینه فاصله زیادی داریم که شاخص مهمی در افزایش بهره وری است. اگر بتوانیم روش های استخراج را مهندسی و مدرن کنیم و در بخش فرآوری از آخرین تکنولوژی ها بهره بگیریم، می توانیم رقابت پذیری این حوزه را هم بیشتر کنیم.
اهمیت تعمیر و نگهداری
موضوع تعمیر و نگهداری یکی از اشکالاتی است که به دلایل گوناگون از جمله تحریم ها در معادن بزرگ و کوچک تاثیر جدی گذاشته است و هر مجموعه ای که بتواند به میزان کافی برنامه ریزی منظمی داشته باشد، در زمینه تعمیرات و نگهداری ماشین آلات خود، انبار مناسبی از قطعات یدکی مصرفی در اختیار داشته باشد، به طورحتم وضعیت بهره وری بهتری خواهد داشت و در رقابت با سایر بنگاه های داخل و خارج کشور می تواند بااهمیت جلوه کند. موضوع تعمیرات و نگهداری آن قدر مهم است که به محض تعطیل شدن یک معدن به دلیل خرابی هایی که اتفاق می افتد، به شکل کاملا مستقیم بر هزینه های آن بنگاه تاثیر می گذارد و ازاین رو است که موضوع تعمیرات منظم و تامین قطعات یدکی و نگاه جدی به موضوع تعمیر و نگهداری را جزو شاخص های افزایش بهره وری دانست.
نقدینگی، کلید ارتقای بهره وری
منبع آخری که از آن نام برده می شود، موضوع نقدینگی است و شاید آن چیزی که در معادن به عنوان سرمایه در گردش عنوان می شود. بسیاری از بنگاه های ما در معادن از این مسئله رنج می برند و طبیعی است که اگر آن سرمایه گذار و بهره بردار شرایط اقتصادی بهتری داشته باشند و بتوانند منابع مالی خوبی در اخبار بگیرند، در زمان مناسب می توانند فعالیت اقتصادی خود را با دیگر بنگاه های مشابه خود متمایز کنند و این موضوع جزو عوامل کلیدی موفقیت در نظر گرفته می شود و به طبع تاثیری جدی در کاهش هزینه تولید دارد که به عنوان داده در موضوع بهره وری به آن اشاره می شود.
بنابراین، یک بخش این است که نسبت ستاده به داده را با کاهش داده به مولفه های موثر که به عنوان منابع از آنها نام برده می شود، بیشتر متمرکز کنیم و در اینجا جا دارد که اشاره کنم در کنار این همه هزینه انرژی و تاسیسات هم می تواند در معدن تاثیرگذار باشد و عموما به دلایل مختلفی از جمله فرسودگی، ماشین آلات اعداد بالایی را به خود اختصاص می دهد که اگر این شرایط بهبود پیدا کند و بتوانیم فرآیندها را به گونه ای مدیریت کنیم که هزینه انرژی به حداقل برسد، قاعدتا در نرخ تمام شده تاثیرگذار خواهد بود و داده ما نسبت به ستاده کوچک تر خواهد شد.
سخن پایانی
بهره وری موضوع بسیار مهمی است که در حقیقت یکی از شاخه های علمی پیشرو در حوزه های اقتصادی و مدیریتی است و به طبع متخصصان زیادی در این زمینه سرگرم مطالعه و تحقیق هستند. متاسفانه در بخش معدن و همین طور دیگر حوزه های اقتصادی کشور، عملکرد ما بسیار ضعیف و نابسامان است و به این ترتیب، امتیاز بهره وری صنایع کشور بسیار پایین است. سال های سال است که ما نه در زمینه اثربخشی فعالیت ها امتیاز قابل قبولی کسب کرده و نه بحث کارآیی را مورد توجه قرار داده و امروز به جایی رسیده ایم که باید بگوییم که سال قبل وضعیت بهتر از امسال بود و امسال بهتر از سال آینده و روند پیشرفت مان معکوس شده است. کمبود یا نبود تکنولوژی های جدید، فرسوده شدن سیستم ها و تجهیزات، ناتوانی در بروزرسانی امکانات و ماشین آلات، دشواری تامین مالی برای اکتشاف و استخراج، بی توجهی به سرمایه گذاری در این بخش، ناامیدی و بی انگیزگی نیروی انسانی فعال در معادن در سطوح مختلف و.... زنجیره بزرگی از موانع را پدید آورده است که شاید به مدد معجزه سروسامانی بگیرد.
