در یک دهه گذشته، ابزارهای مالی مورد استفاده در بازار سرمایه کشور توسعه یافته‌ و در همین حال، سهام و بورس به واژه‌های آشنا میان مردم بدل شده‌اند. البته آشنایی مردم با این بازار، اصولی نبود و سبب متضرر شدن آنها و از بین رفتن اعتماد عمومی به این بازار شد.
با این وجود انتظار می‌رود در سال‌های آینده و با پایان یافتن دوره نزول شاخص بورس، دوباره شاهد بازگشت این بازار به روند صعودی باشیم.

موفق در توسعه ابزارهای مالی
یاسر فلاح، کارشناس ارشد بازار سرمایه در گفت‌وگو با عنوان کرد: ساختار بازار سرمایه از منظر ابزارهای کاربردی در این بخش و نهادهای مالی فعال و همچنین ریزساختارها، در طول یک دهه اخیر توسعه قابل‌توجهی داشته است. انواع ابزارهای مالی همچون قراردادهای اختیار معامله، انواع اوراق مالی اسلامی همچون اوراق سلف استاندارد، انواع مشتقه‌های کالایی، اوراق مرابحه، اوراق اجاره، انواع صکوک و... در بازار سرمایه کشور طراحی و استفاده شده است.
وی افزود: علاوه بر این، در طول سال‌های گذشته صندوق‌های سرمایه‌گذاری تنوع بسیار بالایی یافته‌ و انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری همچون صندوق‌های سهام، صندوق‌های اهرمی، نیکوکاری و... مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
روش‌های تامین مالی جدید نیز در طول یک دهه اخیر ایجاد شده است. بنابراین باید اقرار کرد بورس تهران در حوزه تنوع‌بخشی به ابزارهای مالی به خوبی عمل کرده تاجایی که اگر چند ابزار جدید دیگر متناسب با بازار سرمایه ایران بومی‌سازی و مورد استفاده قرار گیرد، این بازار در سطح بازارهای معتبر و پیشرو جهان قرار خواهد گرفت.
این کارشناس ارشد بازار سرمایه در ارزیابی عملکرد بازار سهام در حوزه ریزساختارها در طول سال‌های گذشته، گفت: شرایط بازار در این سال‌ها بهبود یافته است. زمانی دامنه نوسان بازار سهام، بسیار کوچک بود که به مرور این دامنه نوسان افزایش یافت. درحال‌حاضر نیز سازمان بورس وعده داده این دامنه نوسان را در سال جدید به ۱۰ درصد افزایش دهد.
هرچند به اعتقاد من در کشوری که سواد مالی در آن چندان بالا نیست، افزایش ناگهانی دامنه نوسان، پیامدهایی را به‌دنبال خواهد داشت و در همین حال سرمایه‌گذاران را با چالش‌های جدی در مسیر فعالیت خود روبه‌رو می‌کند؛ بنابراین انتظار می‌رود این دامنه نوسان به‌صورت مرحله‌ای برداشته شود تا بازار بتواند خود را با آن وفق دهد.
فلاح در ارزیابی توسعه نهادهای بازار سرمایه در طول یک دهه اخیر، اظهارکرد: ۱۰ سال قبل، فقط مجوز برپایی یک شرکت سبدگردان داده شده بود اما اکنون تعداد شرکت‌های سبدگردان فعال در این بازار به بیش از ۵۰ مورد رسیده
است.
در همین حال، ۵۰ سبدگردان دیگر در صف ورود به بازار سرمایه هستند. چندین شرکت تامین سرمایه، ۱۱۰ کارگزاری و مجموعه‌های متعددی در حوزه پردازش مالی و... احداث شده‌اند. تمام تلاش‌های یادشده به منزله توسعه نهادهای مالی کشور است. به نوعی باید اذعان کرد که بازار سرمایه ما در طول این ۱۰ سال مسیر پرفروغی داشته است و علاوه بر این توانسته پازل سرمایه‌گذاری خود را کامل کند.

سواد محدود مالی
فلاح در ادامه افزود: البته موارد یادشده به تنهایی نیاز جامعه برای حضور گسترده در بازار سرمایه کشور را تامین نمی‌کنند و درواقع همچنان سواد یا شهود مالی در کشور ما اندک است.
تا سال ۱۳۹۹، آشنایی مردم با بازار سهام به‌شدت محدود بود اما از این سال به بعد و به‌دنبال دعوت دولت از مردم برای حضور در بازار سهام، شاهد جذب سرمایه قابل‎توجهی در این بخش بودیم. این اقدام در نهایت پیامدهایی را برای مردم و بازار سرمایه کشور به‌دنبال داشت و جو بی‌اعتمادی را نسبت به این بازار در میان مردم ایجاد کرد. بدون تردید این امکان وجود داشت که اقدامات اساسی‌تری در این حوزه ترتیب داده شده و کارشناسی‌تر عمل شود.
وی افزود: هرچند آزادسازی یک‌باره سهام عدالت، زمینه آشنایی و جذب ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور را با بازار سهام فراهم کرد اما این ورود ناگهانی، چالش‌های متعددی را به همراه داشت. فلاح با تاکید به نقش بازار سرمایه در اجرای طرح‌های خصوصی‌سازی گفت: در یک دهه گذشته از ظرفیت بازار سهام برای اجرای طرح‌های خصوصی‌سازی استفاده شده است. هرچند بسیاری از این طرح‌ها عملا در اجرا با شکست روبه‌رو بوده‌اند.
در واقع آزادسازی اقتصاد یا خصوصی شدن بنگاه‌های سابقا دولتی در این ۱۰ سال از طریق بازار سهام، چالش‌هایی را به‌دنبال داشته است. با وجود اینکه بخشی از سهام این شرکت‌ها از طریق بورس واگذار شده و در قالب مجموعه‌های سهامی عام درآمده‌اند اما همچنان مدیران عامل آنها از سوی دولت تعیین می‌شوند. در نهایت نیز دولت مدیران این مجموعه‌ها را تعیین می‌کند. علاوه بر این، روی عملکرد تولید و فروش این شرکت‌ها نظارت دارد.
این کارشناس بازار سرمایه در پایان اظهارکرد: علاوه بر این، با تداوم سیاست قیمت‌گذاری دستوری نمی‌توان زمینه توسعه بازار سهام را فراهم کرد. درحال‌حاضر همچنان سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری از سوی دولت روی کالاهای گوناگون اجرایی می‌شود. این در حالی است که انتظار می‌رفت پس از ورود شرکت‌ها به بورس، عرضه و تقاضا عامل اصلی تعیین‌کننده قیمت‌ها باشد. تناقض‌های موجود مانع بهبود عملکرد بازار سرمایه کشور هستند؛ درنتیجه تا زمانی که این تناقض‌ها برطرف نشود، نمی‌توان به بهود شرایط امید داشت.
وی در پایان تاکید کرد: بنابراین راه‌حل ایجاد تحولی مثبت در بازار سرمایه در قرن جدید، تغییر سیاست‌های دولتمردان است.

رشد بورس قابل قبول بود
سارا فلاح، کارشناس بازار سرمایه در گفت‌وگو با صمت اظهارکرد: در یک دهه گذشته شاخص کل بورس رشد مناسبی را از آن خود کرده است. تنها در سال ۱۳۹۳، بازدهی بازار سرمایه منفی ۲۰ درصد گزارش شده است. در همین حال در سال ۱۳۹۵ نیز بازدهی بورس ایران حدود صفر برآورد شده است.
وی افزود: در ۳ سال گذشته یعنی ۱۳۹۷، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، بازار سرمایه عملکرد خوب و بازدهی مناسبی برای سرمایه‌گذاران به همراه داشته اما پیش‌بینی می‌شود بازدهی این بازار در سال ۱۴۰۱ محدود باشد. کما اینکه بازدهی بازار تا روزهای پایانی سال، تقریبا سربه‌سر بوده است.
این کارشناس بازار در ادامه گفت: چنانچه عملکرد بازار سرمایه ایران در مقایسه با بازارهای جهانی مقایسه شود نیز می‌توانیم اینطور ادعا کنیم که این بازار بازدهی خوبی را از آن خود کرده است. البته در حالت کلی ریسک و بازدهی باید با هم تناسب داشته باشند. در چنین شرایطی، تورم و ریسک‌های حاکم بر اقتصاد کشور ما موجب می‌شود بازدهی بازار سرمایه ایران در مقایسه با بازار سهام سایر کشورها بالاتر باشد.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر نقش بازار سرمایه در تامین منابع مالی اجرای پروژه‌های گوناگون در کشور، اظهارکرد: برآورد میزان عرضه‌ اولیه‌های انجام‌شده در بازار سهام، حکایت از آن دارد که سهم این بازار در تامین مالی چه میزان بوده است. میزان عرضه‌های اولیه در بازار سهام در طول سال‌های اخیر به شدت افزایش داشته است. این عرضه‌ها در سال ۱۳۹۸ برابر ۲۵ مورد و در سال ۱۳۹۹ برابر ۲۶ مورد بوده؛ یعنی این مجموعه‌ها توانستند از طریق بازار سهام، تامین مالی داشته باشند. این موضوع حکایت از آن دارد که بازار سرمایه به جایگاه اصلی خود نزدیک می‌شود.
فلاح گفت: در همین حال مشارکت مردم و حضور آنها در بازار سهام بیشتر شده است. در سال‌های نخست راه‌اندازی بورس، متقاضیان سرمایه‌گذاری در این بخش محدود بودند. در سال‌های اخیر با عرضه سهام عدالت و به‌دنبال آن با رشد بازار شاهد ورود افراد جدید با هدف سرمایه‌گذاری در این بخش و ارتقای سطح آشنایی مردم با این بازار بودیم تا جایی که درحال‌حاضر تعداد کدهای فعال در بورس، ۵ میلیون گزارش می‌شود.
وی افزود: با این وجود باید تاکید کرد دعوت مردم برای حضور گسترده در بورس و سرمایه‌گذاری مستقیم در این بازار، اشتباه بود. هرچند باید ادعا کرد این اقدام اشتباه به شناخت گسترده مردم از بازار سهام منتهی شد. بدین‌ترتیب این امید می‌رود در دوره‌های آتی که چرخه نزولی بازار به پایان رسید و با بازگشت این بازار به مدار صعودی، از بازار سهام استقبال خوبی شود.
فلاح گفت: بزرگ‌ترین انتقادهایی که می‌توان به روند توسعه بازار در سال‌های اخیر داشت، حضور بدون آموزش مردم در این بازار بود. در واقع انتظار می‌رفت این مردم به سرمایه‌گذاری غیرمستقیم سوق داده شوند. علاوه بر این، زیرساخت کافی برای ورود این حجم از مردم به بازار مهیا نبود. حتی سیستم‌های نرم‌افزاری بورس نیز کشش آن حجم از معاملات را نداشتند.
بنابراین انتظار می‌رود روی این مشکلات و نقاط ضعف تمرکز شده و زمینه بهبود زیرساخت‌ها مهیا شود تا در چرخه‌های بعدی صعود بازار، دوباره مشکلات یادشده تکرار نشود.

سخن پایانی
در طول یک دهه گذشته شاهد بهبود عملکرد بورس و توسعه زیرساخت‌های مالی آن در کشور بوده‌ایم. با این وجود، همچنان انتقاداتی به عملکرد بازار سرمایه کشور وارد است. این انتقادات از دعوت بی‌پایه و اساس مردم برای سرمایه‌گذاری در این بخش نشأت می‌گیرد. در واقع این اقدام دولت دوازدهم با هدف تامین کسری بودجه، به از بین رفتن سرمایه‌های مردم منتهی شد. عملکرد اشتباه دولت جدید در سال ۱۴۰۰ نیز بر بار مشکلات این بازار افزود و بی‌اعتمادی به این بازار را شدت بخشید. هرچند انتظار می‌رود با پایان یافتن دوره رکود، فرصتی برای حضور گسترده اما این‌بار آگاهانه مردم در بازار سهام پدید آید.