وجود کانی‌های ارزان‌قیمت، زمینه لازم را برای پایه‌ریزی تمدن صنعتی ایجاد کرده است و هنوز هم رفاه عمومی جوامع بشری وابستگی نزدیکی با مصرف سرانه محصولات معدنی دارند. ساختار زمین‌شناسی و ظرفیت معدنی ایران به‌نحوی است که می‌توان در همه‌جای آن به ذخایر گرانبها، غنی و متنوع معدنی دست پیدا کرد. بر‌این اساس، بخش معدن در برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور و بودجه‌های سالانه جایگاه خاصی دارد، اما از طرف دیگر، تهدیدات ناشی از سرعت بی‌سابقه‌ای که در استخراج معادن پدید آمده است، به‌ویژه در مناطق جنگلی کشور، بر فواید آن سنگینی می‌کند. استخراج و فرآوری مواد معدنی، به‌ویژه در معادن روباز، نقش مهمی در مشکلات زیست‌محیطی از قبیل کاهش سطح جنگل‌ها، فرسایش خاک و آلودگی آب‌وهوا ایفا می‌کند. باوجود اصول ۴۵ و ۵۰ قانون اساسی و الزامات زیست‌محیطی که مطرح می‌کنند، بخش‌های مختلف شامل وزارت صمت و نیرو، سازمان جنگل‌ها و مراتع و...، به فعالیت‌های مخالف این اصول می‌پردازند و در بعضی مواقع نیز بخشی‌نگری در تصویب و تفسیر قوانین باعث به‌وجود آمدن تعارض و تداخل امور محوله در این سازمان‌ها شده است. صمت در گفت‌وگویی با سلیمان بازوند، فعال محیط‌زیست به موضوع تاثیر معدنکاری بر محیط‌زیست پرداخته است.

فعالیت‌های معدنی در ایران با رعایت مقررات و ضوابط محیط‌زیستی انجام می‌شود؟

تاثیر صنعت معدن در ایران به‌عنوان یکی از بخش‌های اصلی اقتصاد کشور، در حفظ ضوابط محیط‌زیستی بسیار مهم است. در این راستا، دولت برای حفظ محیط‌زیست در فعالیت‌های معدنی، قوانین و مقرراتی را تدوین کرده که نظارت بر اجرای آن به سازمان حفاظت محیط‌زیست محول شده است.

شرکت‌های معدنی در ایران برای حفظ محیط‌زیست، باید اقداماتی از جمله انجام آزمایش‌های محیطی، استفاده از فناوری‌های پاک، مدیریت پسماندها و نظارت مستمر را انجام دهند. معدنکاری یکی از حوزه‌های تولیدی در ایران است و به‌دلیل داشتن ظرفیت‌های مناسب در این حوزه، این بخش در اولویت برخی وزارتخانه‌هایی که مسئول توسعه کشور هستند، قرار دارد. همچنین، از طریق بخش خصوصی نیز حمایت می‌شود. از این منظر، معدنکاری به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی مهم محسوب می‌شود و ارزش کار معدن روزبه‌روز در برنامه‌های توسعه کشور بالا می‌رود. بعد از نفت، معدن در حال رسیدن به جایگاهی است که در برنامه‌های آتی توسعه کشور به‌عنوان یکی از محورهای توسعه مطرح شود. اما متاسفانه، در کنار این اهمیت، ذات و نوع فعالیت‌های معدنکاری و همه بخش‌های آن به‌طور خیلی‌محسوسی در حوزه محیط‌زیست اثرگذار بوده و تجربه ۴۰ سال گذشته نشان می‌دهد که این بخش به‌طورگسترده آثار و پیامدهای غیرقابل‌جبرانی بر طبیعت ایران گذاشته است.

خلاف تمام پیوست‌ها و اطلاعاتی که ارائه می‌شود، این پیوست‌ها شکل اجرایی به خود نگرفته و کشور دچار تخریب‌های زیادی ناشی از فعالیت‌های معدنی شده است. همه فعالیت‌های توسعه‌ای از حوزه نفت، صنعت، راه و... پیامدهایی در بخش محیط‌زیست وارد می‌کنند، اما وزارتخانه‌ها یا بخش‌های دیگر تاحدودی به این توان رسیده‌اند ـ با استفاده از فناوری و تعاملات با سازمان ـ که بخشی از تاثیرات منفی خود را جبران کنند و با برنامه تا حدی در راستای حفظ محیط‌زیست گام بردارند.

اما بخش معدنکاری در حوزه محیط‌زیست؛ تعامل، همراهی و آن انتظاری را که از آن می‌رود، برآورده نکرده یا نتوانسته برآورده کند که این امر علت‌های مختلفی دارد. ظرفیت‌های معدنی کشور، عدم‌استفاده از فناوری‌های پیشرفته یا نبود آنها، نقص در قوانین و مقررات محیط‌زیستی، عدم‌رعایت نکات ایمنی و بهداشتی در فعالیت‌های معدنی و همچنین تداوم برخی از فعالیت‌های غیرقانونی و غیرمسئولانه از جمله عوامل موثر در این مسئله هستند.

به‌طورکلی، برای حفظ محیط‌زیست در بخش معدن، باید از فناوری‌های پیشرفته و دقیق استفاده کرد و قوانین محیط‌زیستی را به‌طورکامل اجرا کرد. همچنین، باتوجه به اهمیت حفظ محیط‌زیست، باید به اینکه فعالیت‌های معدنی به‌طورمستمر و پایدار در راستای حفظ محیط‌زیست و توسعه پایدار انجام گیرد، توجه شود. برای این منظور، باید معدنکاری را به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی مسئولانه و مطابق با مقررات محیط‌زیستی در نظر گرفت و تلاش برای جبران آثار منفی آن را در کنار توسعه فعالیت‌های معدنی انجام داد.

برنامه‌های سازمان محیط‌زیست درباره معادن چیست؟

سازمان محیط‌زیست باید در پی احیای ردپای قانونی و رعایت ضوابط محیط‌زیستی باشد. ابتدا باید از طریق یک کارگروه تعاملی در وزارت صمت، تلاش برای تدوین یا مصوب شدن ضوابط زیست‌محیطی را انجام دهد. بااین‌حال، فاصله بین نگاه سازمان محیط‌زیست و بهره‌برداران و وزارت صمت بسیار زیاد است و تاکنون توافق قابل‌قبولی به‌دست نیامده، در نتیجه، سازمان محیط‌زیست همواره به‌دنبال تعیین حداقل‌هایی در این زمینه برای قانون‌گذاری بوده، البته به‌تازگی تلاش‌های این سازمان به یک لایحه منجر شده است که جای خوشحالی دارد. نماینده محیط‌زیست در شورای‌عالی معادن حضور دارد و مشکلات معدن در این شورا مطرح می‌شود و مشکلاتی را که گاهی با محیط‌زیست دارند، آنجا حل‌وفصل می‌کنند. همچنین، کارگروه تعامل برای محیط‌زیست و فعالیت‌های معدنی زیرمجموعه شورای‌عالی معادن قرار دارد. باتوجه به شرح وظایف کارگروه و شورای‌عالی معادن، استنباط می‌شود که بیشتر رویکرد آنها به تسهیل مشکلات فعالیت‌های معدن است تا توجه به مسائل محیط‌زیست و اولویت قرار دادن آنها. در صورت وجود معادن متروکه در مناطق حفاظت‌شده، برای احیای آنها نیاز به همکاری با سازمان محیط‌زیست دارند.

فعالیت‌های معدنی باتوجه به نوع فرآیند استخراج و فرآوری و همچنین محل قرارگیری معدن، می‌تواند آثار مخربی بر محیط‌زیست داشته باشد. در این رابطه، رعایت ضوابط و مقررات محیط‌زیستی در فعالیت‌های معدنی بسیار حائزاهمیت است. در کشورهای پیشرفته، ضوابط و مقررات محیط‌زیستی برای فعالیت‌های معدنی بسیار سختگیرانه است و از شرکت‌های معدنی خواسته می‌شود که با رعایت این ضوابط و مقررات، از آسیب به محیط‌زیست پرهیز کنند. این رویکرد باعث شده است تا فعالیت‌های معدنی در این کشورها در کنار توسعه اقتصادی، بهبود و حفظ محیط‌زیست نیز موردتوجه قرار گیرد.

در کشور ما نیز قوانین و مقررات محیط‌زیستی برای فعالیت‌های معدنی وجود دارد، اما ممکن است در عمل اجرای این قوانین با مشکلاتی روبه‌رو شود. برای رفع این مشکلات، نیاز است تا این قوانین به‌درستی اجرا شوند و همچنین شرکت‌های معدنی باید به رعایت ضوابط و مقررات محیط‌زیستی اهمیت بدهند. در این راستا، افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از محیط‌زیست و اجرای صحیح قوانین و مقررات محیط‌زیستی برای فعالیت‌های معدنی، می‌تواند بهبود وضعیت محیط‌زیست و توسعه پایدار را در کشورمان به‌دنبال داشته باشد.

همیشه این سوال را از وزارت صمت داشته‌ایم که این پیوست‌هایی که بیان می‌کنید، از طرف شما رعایت می‌شود، یک معدن را به ما نشان دهید که مطابق ضوابط کشورهای خارجی و همه فعالیت‌های معدنی دنیا در عین معدنکاری، محیط‌زیست اطراف آن حفظ شده باشد. در ایران چنین اتفاقی نیفتاده است و من می‌توانم ده‌ها مورد را مثال بزنم که زخم‌های عمیقی بر طبیعت کشور ناشی از فعالیت‌های معدنی وارد شده است، اما وقتی این موارد مطرح می‌شود، دوستان استدلال‌های خاص خود را ارائه می‌دهند که یک‌سری تعرفه‌های دولتی برای تخریب منابع‌طبیعی پرداخت می‌کنیم و منابع‌طبیعی هم موظف است این آثار و تبعات را جمع‌آوری کند. در صورتی‌ که این اعداد و ارقام با احیای این معدن هیچ تناسبی ندارد، در کل هیچ تاثیری هم در زمینه احیای محیط‌زیست نمی‌گذارد و آلودگی و تخریب‌ها باقی می‌ماند. بنابراین، چالش و نگرانی بزرگ برای محیط‌زیست از طریق فعالیت‌های معدنی همیشه وجود دارد. تمام مناطقی که خارج از مناطق چهارگانه حفاظت‌شده محیط‌زیست بوده است، در آنها قوانین و مقرراتی جدی نه در قانون معادن که در قانون حفاظت و بهسازی وجود دارد و به‌این‌علت، بخش معدن در آنجا کمتر امکان ورود پیدا کرده، فقط همین بخش‌ها مانده و خارج از این مناطق تخریب‌شده است. یعنی اگر به یک استان نگاه کنیم، می‌بینیم که اطراف مناطق حفاظت‌شده آن به‌طورکلی فعالیت‌های معدنی انجام می‌شود و تا آنجا که امکان کار وجود دارد، ورود پیدا کرده‌اند. بنابراین، حیات‌وحش منطقه، تنوع زیستی و ترددهای طبیعی خود را از دست داده و فقط در مناطق حفاظت‌شده بلاک و فریز شده‌اند. اتفاقا شیوه بیان هم به این شکل است که اگر برای مثال با معاون معدنی وزارت صحبت شود، اعداد و رقم‌هایی ارائه می‌دهد که ما در کل کشور چند دهم درصد مساحت کار معدنی‌مان است. در صورتی ‌که این اعداد در آمار چنین به‌نظر می‌رسد؛ اما از نظر ماهیتی بیشتر معادن در مناطق آزاد قرار دارند. چون باتوجه به قانون معادن، معادن را واگذار می‌کنند و پروانه اکتشاف داده می‌شود. این محدوده‌ها را به آدم‌های مختلف می‌سپارند و آنها هم یک دوره بهره‌برداری می‌کنند و می‌روند. بنابراین، آثار و تبعات باقی می‌ماند. سازمان محیط‌زیست به‌دنبال این است که به قوانینی که در مجلس دوره‌های گذشته برای رونق معدن وجود داشت، به‌شکلی جهت داده شود که به محیط‌زیست در آن توجه شود. الان ما بخواهیم وارد این زمینه شویم، به‌طورقطع نگاه نماینده‌های محترم مجلس و فعالان اقتصادی، اقتصادی است و توسعه پایدار نیست. ضوابطی وجود ندارد که این بخش‌ها را مکلف به رعایت کند و این اتفاق باعث شده است دیوار بی‌اعتمادی بین فعالیت معدنی با محیط‌زیست کشیده شود. اگر با کارشناسان محیط‌زیست و مدیران استانی کشور صحبت کنیم، همه به‌نوعی زخم‌خورده فعالیت‌های معدنی هستند، از این منظر وضع موجود کشور در حوزه معدن گواه این حرف است.

فعالیت‌های معدنی در ایران چه تاثیراتی بر محیط‌زیست کشور گذاشته است؟

فعالیت‌های معدنی باعث آلودگی آب، خاک، هوا، صوتی و تخریب دید و منظر می‌شود و متاسفانه برنامه جامعی برای احیای منطقه پس از دوره فعالیت‌های معدنی وجود ندارد. در حقیقت، فعالیت‌های معدنی به‌طورکلی در ۳ بخش آب، خاک و هوا به‌طوربالقوه موجب آلودگی و تخریب می‌شود. در معادن زیرزمینی و روزمینی از موادی که باعث تولید پساب، فاضلاب و آلودگی هوایی است، استفاده می‌شود. این فعالیت‌ها فرسایش را نیز ایجاد می‌کند و از جمله اقدامات تخریبی زمین هستند. همچنین، تردد کامیون‌ها، ماشین‌آلات راهسازی و جاده‌سازی و معدنی برای روستاها آلودگی هوا ایجاد می‌کند و در برخی موارد به استفاده از مواد ناریه نیز مرتبط است. انفجارهایی که در معادن انجام می‌شود، آلودگی صوتی ایجاد می‌کند و موجب ایجاد مشکلاتی برای مردم می‌شود.

در صورتی که فاصله بین روستاها و معادن رعایت شود، ازنظر ایمنی کار برای شهرها و روستاهایی که نزدیک محدوده معدن قرار دارند، ایمنی بیشتری فراهم می‌شود. بااین‌حال، ذات فعالیت معدن به‌شکلی است که نمی‌تواند همیشه این فاصله را رعایت کند و گاهی استفاده از ذخایر معدنی امکان‌پذیر نیست. به‌طورمثال، در دره زرشک یا علی‌آباد استان یزد در اطراف شهرستان تفت، یک پروژه معدنی مس چندین سال است که موردبررسی و بحث قرار گرفته است. این استخراج‌ها عمق لایه‌برداری تمام قنوات، چشمه‌ها، مسیرهای طبیعی، آب‌ها و زیستگاه‌های حیات‌وحش را دچار اختلال می‌کند. به‌علاوه، فعالیت‌های معدنی پسماند و باطله‌برداری‌های شدیدی را با خود به همراه دارد. برای مثال، در معادن مس و طلا از روش‌هایی استفاده می‌شود که آلاینده‌هایی تولید می‌کند و باطله‌های آلوده‌ای از خود به‌جا می‌گذارد. این باطله‌ها ممکن است شامل فلزات سنگین، مواد شیمیایی و سموم باشند که به آب، خاک و هوا آلوده می‌شوند و می‌توانند برای انسان‌ها و حیوانات خطرناک باشند.

برای پیشگیری از آلودگی و تخریب محیط‌زیست به‌دلیل فعالیت‌های معدنی، باید از فناوری‌های پاک و سبز در فرآیند استخراج استفاده کرد. این فناوری‌ها می‌توانند به تولید کم‌آلاینده‌ترین مواد ممکن کمک کنند و به‌اندازه‌ای که امکان‌پذیر است، از پسماندهای فعالیت‌های معدنی جلوگیری کنند. برای مثال، استفاده از فناوری‌های سبز در فرآیند استخراج طلا می‌تواند به کاهش تولید آلاینده‌ها و باطله‌های آلوده کمک کند. همچنین، باید به حفاظت از زیستگاه‌ها و محیط‌زیست در اطراف معادن توجه و فعالیت‌های معدنی را به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که به‌حداقل رساندن آلودگی و تخریب زیستگاه‌های حیات‌وحش منجر شود. همچنین، باید برنامه‌هایی برای احیای منطقه پس از دوره فعالیت‌های معدنی ارائه داد تا محیط‌زیست و زندگی مردم در آن منطقه تحت‌تاثیر فعالیت‌های معدنی قرار و رونق گیرد.

آیا این برنامه‌ها برای همه معادن در سطح جهان اجرا می‌شوند؟

بله، برنامه‌های حفاظت محیط‌زیستی برای فعالیت‌های معدنی باید برای همه معادن اجرا شود. در واقع، همه شرکت‌های معدنی در سراسر جهان باید قوانین و مقررات حفاظت محیط‌زیستی را رعایت و باید برای اجرای برنامه‌های حفاظت محیط‌زیستی همکاری کنند. در ایران، سازمان حفاظت محیط‌زیست مسئول نظارت بر فعالیت‌های معدنی است و باید از رعایت قوانین و مقررات حفاظت محیط‌زیستی توسط شرکت‌های معدنی اطمینان حاصل شود.

همچنین اقداماتی برای حفاظت از محیط‌زیست در فعالیت‌های معدنی در سطح جهانی نیز انجام می‌شود. سازمان‌ها و سازمان‌های بین‌المللی، نهادها و انجمن‌های مرتبط با حفاظت محیط‌زیست، همکاری با صنعت معدن و دولت‌های مختلف را برای حفاظت از محیط‌زیست در فعالیت‌های معدنی تشویق می‌کنند.برخی از این سازمان‌ها عبارتند از: بانک جهانی، اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد در کل، اقداماتی برای حفاظت از محیط‌زیست در فعالیت‌های معدنی در سطح جهانی انجام می‌شود و تلاش برای کاهش تاثیرات منفی فعالیت‌های معدنی بر محیط‌زیست در سراسر جهان ادامه دارد.

آیا معدنکاری در ایران به محیط‌زیست توجه می‌کنند؟

فعالیت‌های معدنی در ایران تاثیرات جدی بر محیط‌زیست کشور داشته‌اند، اما به‌صورت کامل نمی‌توان گفت که این تاثیرات چه میزانی است. در بسیاری از موارد، مدیران معدن به محیط‌زیست توجه کافی نداشته‌ و به‌جای آن، تلاش خود را برای دریافت مجوزها و اجازه‌های لازم به کار گرفته‌اند. این در حالی است که فعالیت معدنی علاوه بر ایجاد درآمد و اشتغال، به‌عنوان یک فعالیت تخریبی محسوب می‌شود؛ یعنی با ورود ماشین‌آلات به منطقه، ایجاد جاده‌ها، بریدن کوه‌ها و استخراج معادن زیرزمینی، بر محیط‌زیست خسارت وارد می‌شود.درحال‌حاضر، در بسیاری از استان‌ها، معادنی وجود دارند که به‌دلیل نوع آلودگی آنها، سالانه هزاران دام تلف می‌شوند. این آلودگی‌ها نه‌تنها به‌دلیل فعالیت‌های معدنی بلکه به‌علت فعالیت کارخانه‌های فرآوری مواد معدنی نیز ایجاد می‌شود. به‌عنوان‌مثال، کارخانه‌های فولادسازی و تولید مس و طلا، باعث تولید آلودگی در منطقه می‌شوند. همچنین، دپوی شدید ضایعات این معادن محیط را آلوده می‌کند، بعضی صنایع از این مواد استفاده و بخشی از آن را برداشت می‌کنند و مابقی می‌ماند. برای مثال، برای استخراج طلا، تنها یک قسمت کوچکی از ماده معدنی طلا به‌دقت می‌آید و بقیه به‌صورت ضایعات و پساب در محیط باقی‌مانده و به آلودگی محیطی منجر می‌شود. باتوجه به اینکه مقدار زیادی ضایعات و پساب در این فعالیت تولید می‌شود، تاثیر آن بر محیط‌زیست بسیار جدی است.

به‌طورکلی، صاحبان معادن نمی‌توانند چندان رویکرد زیست‌محیطی داشته باشند، زیرا فعالیت معدنی به‌طورذاتی باعث تخریب محیط‌زیست می‌شود. از این‌رو، تصویب قوانین قابل‌قبولی برای کنترل تاثیرات معدنکاری بر محیط‌زیست ضروری است، اما به نظر من، برای حل مشکلات محیطی ناشی از فعالیت‌های معدنی، باید به روش‌ها و فناوری‌های جدید و پایدارتر توجه و تلاش کرد که آثار منفی فعالیت‌های معدنی روی محیط‌زیست کاهش یابد. در حوزه‌های دیگر مانند صنعت و نفت، اقدامات خوبی برای کاهش تأایرات منفی بر محیط‌زیست انجام ‌شده، اما در حوزه معدن، هنوز کار زیادی برای کنترل آثار منفی این فعالیت بر محیط‌زیست باقی ‌مانده است. بنابراین باید اولویت‌بندی کارهای ضروری برای کاهش تاثیرات منفی فعالیت‌های معدنی بر محیط‌زیست را در نظر گرفت و راهکارهای جدید و پایدارتر را برای این منظور پیشنهاد داد.