وزارت صمت در حالی سرگرم آماده‌سازی مراحل واگذاری ۵ هزار معدن در مزایده است که برخی فعالان حوزه معدن و محیط‌زیست معتقدند باید وزارتخانه پیش از برگزاری مزایده، مجوز محیط‌زیستی محدوده‌ها را دریافت کند.

اما منتقدان سازمان محیط‌زیست هم انگشت اتهام را به‌سوی این مجموعه نشانه گرفته‌اند و علاوه بر اعتراض به سختگیری‌های این مجموعه، در اظهاراتی عجیب گفته شده است: «در برخی مناطق حفاظت‌شده که از اتفاق آلودگی‌های زیست‌محیطی نیز دارند، فنس‌کشی انجام شده که باعث گیر افتادن گونه‌های حیات وحش در زیستگاهی می‌شود که به‌طورطبیعی آلوده است.»

و چنین نتیجه گرفته‌اند که «آلودگی پهنه‌های محیط‌زیست را نباید به گردن معدنکاری انداخت!»

صمت برای بررسی دیدگاه سازمان محیط‌زیست با تورج فتحی، معاون دفتر حفاظت آب و خاک سازمان محیط‌زیست به گفت‌وگو نشسته است.

منظور از آلودگی محیط‌زیستی در فعالیت معدنکاری چیست؟

وقتی صحبت از آلودگی ناشی از فعالیت معدنی می‌شود، مجموعه‌ای از فعالیت‌های معدنی را مدنظر داریم که شامل تمام دستکاری‌های انسان در طبیعت، با هدف استخراج ماده معدنی، فرآوری و استحصال آن (یا کانه‌آرایی ماده معدنی) به‌منظور تولید محصول اولیه برای عرضه در بازار و امثال آن است.

بنابراین همه آسیب‌هایی که در قالب معدنکاری به محیط‌زیست وارد می‌شود، آلودگی نام دارد.

به‌عبارت دیگر، وقتی معدنکار برای باطله‌برداری ماده معدنی اقدام می‌کند، بیشتر تخریب اتفاق می‌افتد. در این فرآیند لایه‌رویی خاک برداشته و سنگ‌های غیرمعدنی برای دستیابی به ماده معدنی جابه‌جا می‌شود که به آن باطله‌برداری می‌گویند. باطله‌ها در نقطه دیگری تخلیه و دپو می‌شوند که تحت‌تاثیر هوازدگی، محیط‌زیست را آلوده می‌کنند.

بعد از اینکه استخراج انجام شد و ماده معدنی به‌دست آمد، برای فرآوری وارد چرخه‌ای می‌شود که بسته به نوع ماده از خرد و آسیاب کردن شروع می‌شود تا دانه‌بندی کردن (در مورد مصالح دانه‌ای) یا آسیاب کردن و قرار دادن در چرخه شیمیایی (مثل مواد فلزی).

فرآوری معادن فلزی میزان زیادی باطله فرآوری تولید می‌کند. به‌عنوان مثال، در معدن مس که ۲ درصد عیار معدنی دارد یا معدن طلا که ppm۲ عیار دارد، بین ۹۸ تا ۹۹.۹۹ درصد، باطله تولید می‌شود.

این باطله‌ها، که طی فرآوری ماده معدنی تولید و tailing به آن گفته می‌شود، باید در جایی به نام سدباطله، با رعایت اصول، ضوابط و ملاحظات محیط‌زیستی مدیریت شود تا آلودگی‌های زیست‌محیطی ایجاد نکند.

بنابراین همان‌طور که اشاره شد، وقتی صحبت از آلودگی معدنکاری به‌میان می‌آید، منظور مجموعه‌ای از آسیب‌ها؛ گاه تخریب محیط‌زیستی و گاهی ایجاد آلودگی است.

چگونه می‌توان جلوی این آسیب‌ها را گرفت؟

هیچ معدنی در هیچ جایی از سیاره زمین وجود ندارد که بدون تخریب و آلودگی محیط‌زیستی موردبهره‌برداری قرار گرفته باشد. نمی‌توان هیچ ماده معدنی را یافت که در زمان برداشت آن به محیط‌زیست آسیبی وارد نشود.

هر معدنی، حتی یک معدن کوچک‌مقیاس سنگ نمک، باعث تخریب و آلودگی در محیط‌زیست می‌شود. بنابراین، چون بشر ناگزیر از برداشت مواد معدنی است، باید این کار را به‌نحوی مدیریت کند تا آلودگی یا تخریب محیط‌زیست را به‌حداقل ممکن برساند.

کشورهای معدن‌خیز بزرگ دنیا چه راهکارهایی را برای حل چالش‌های زیست‌محیطی خود در پیش گرفته‌اند؟

باتوجه به تجربه بیست و چند ساله فعالیت در این حوزه، مهم‌ترین راهکار، برای کنترل آسیب‌های معدنکاری، وضع قوانین و مقررات زیست‌محیطی بازدارنده است، اما متاسفانه در کشور ما به‌شدت مورد بی‌مهری قرار گرفته، به‌ویژه وزارت صمت در برابر وضع مقررات و تعیین استانداردها، ضوابط و معیارهایی برای حفاظت از محیط‌زیست و فعالیت‌های معدنی، مقاومت بسیاری به‌خرج
 می‌دهد.

در نتیجه این مقاومت‌ها امروزه می‌توان با اطمینان گفت که در برخی موارد، کشور ما فاقد ضوابط کارشناسی و فنی لازم و کافی است که بتواند شرایط زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی را مدیریت
کند.

آنچه در حال‌حاضر در اختیار داریم، ضوابط زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی است که هیات وزیران در سال ۱۳۸۴ آن را به‌تصویب رساند. این ضوابط از نظر محتوایی، شیری بی‌یال و دم و اشکم است که در عمل کارآیی ندارد و لازم است، مورد بازنگری قرار گیرد.

سازمان محیط‌زیست برای جبران این نقیصه چه اقداماتی انجام داده است؟

سازمان باتوجه به مذاکراتی که با وزارت صمت داشته است، پیش‌نویسی را به‌همت پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی انجام دادیم.

به‌عبارت دیگر، تیمی از محققان، اساتید دانشگاهی و کارشناسان خبره سازمان زمین‌شناسی کشور تشکیل شد که با نظارت سازمان محیط‌زیست پیش‌نویس ضوابط زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی را تهیه کرد.

در این پیش‌نویس همه فعالیت‌های معدنی، انواع روش‌های استخراج مواد و همه محدوده‌ها را مورد بررسی قرار داده و ضابطه‌ای کامل و تمام‌عیار
است.

به این ترتیب، پیش‌نویس فوق حاوی دستورالعمل مدونی است که از لحظه‌ای آغاز معدنکاری (یعنی زمانی که متقاضی جواز اکتشاف از وزارت صمت می‌گیرد و فعالیت خود را آغاز می‌کند)، تا زمانی که مجوز بهره‌برداری را دریافت می‌کند، دست به استخراج ماده معدنی می‌زند و نهایتا وارد مرحله بازسازی و احیای بخش‌های تخریب‌شده می‌شود، را در بر می‌گیرد. در حقیقت نکات مربوط به موارد یادشده با جزئیات در این پیش‌نویس شرح داده شده است.

در این فرآیند، معدنکار لازم است، بداند که بازسازی معدن فعالیتی نیست که به بعد از اتمام استخراج یا ذخیره ماده معدنی موکول شود. به‌علاوه اینکه، بازسازی یا احیای بخش‌های آسیب‌دیده باید همزمان با شروع فعالیت معدنی باشد و هر سینه‌کاری که در محدوده معدن متروکه شد، باید وارد فاز احیا و بازسازی شود و معدنکار باید سعی کند آن را به شرایط اولیه قبل از معدنکاری برگرداند.

به این ترتیب، ضابطه‌ای که تهیه‌شده از هر حیث کامل است، اما متاسفانه برخی مسئولان وزارت صمت برای تایید آن به‌شدت مقاومت
می‌کنند.

آیا این ضوابط سختگیرانه است؟

اصلا این‌طور نیست. اگر بنا باشد که با این دیدگاه ضوابط زیست‌محیطی را بررسی کنیم، آنچه به‌تصویب می‌رسد، کارآیی لازم را نخواهند داشت و چیزی شبیه همین ضوابطی می‌شود که درحال‌حاضر موجود است.

سازمان محیط‌زیست برای دستیابی به ضوابطی کارآ و واقع‌بینانه تیمی را از بدنه وزارت صمت (یعنی سازمان زمین‌شناسی) انتخاب کرد که ترکیبی از افراد آکادمیک، دانشگاهی و کارشناسان خبره در حوزه معدن و زمین‌شناسی است.

از آنها خواسته شد براساس اصلاحیه قانون معدن و آیین‌نامه اجرایی مترتب بر آن (که در ماده ۱۱۶ این آیین‌نامه اجرایی آمده است که باید ضوابط زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی تدوین بشود) ضوابطی تدوین کنند که از هر حیث کامل
 باشد.

 اعضای این تیم، قوانین، مقررات و استانداردهای حدود ۱۵ کشور، به‌ویژه کشورهایی که هم از نظر معدنی شاخص هستند و هم در زمینه قوانین و مقررات حوزه معدنکاری استانداردهای پیشرویی دارند (مثل چین، روسیه، امریکا، استرالیا، کانادا، سوئد، افریقای‌جنوبی، شیلی و امثال آن) را موردبررسی قرار دادند.

بعد برمبنای قانون و آیین‌نامه اجرایی کشور، بومی‌سازی کردیم و از الف تا ی فعالیت معدنی را ضابطه‌مند و پیش‌نویس آن را تدوین کردیم. این پیش‌نویس به وزارت صمت فرستاده شد تا در مورد آن نظر بدهند و در صورت موافقت، در هیات وزیران تصویب و برای اجرا ابلاغ شود.

اما در این مرحله با مانع سختی برخورد کردیم که برخی مسئولان در برابر ادامه روند و ابلاغ و اجرا مقاومت دارند.

مخالفان این مصوبه بهانه‌های زیادی برای مقابله با اجرای ضوابط یادشده دارند از جمله اینکه این ضوابط بسیار مفصل است و اگر اجرا شود، هیچ معدنکاری نمی‌تواند معدن خود را فعال نگه دارد و باید تمام هم و غم خود را صرف ترمیم محیط زیستی معدن
کند.

 تدوین این ضابطه چه مدتی به‌طول انجامید؟

انجام این مطالعه و تدوین پیش‌نویس ضابطه حدود یک سال به‌طول انجامید. جالب است، بدانید برخی از این کشورها، سابقه یک قرن قانون‌گذاری زیست‌محیطی دارند.

در حال‌حاضر حدود ۹ ماه است که با مسئولان وزارت صمت در حال مکاتبه هستیم که پای میز مذاکره بنشینند تا این پیش‌نویس، از نظر کارشناسی و فنی بررسی و نهایی شود.

اما متاسفانه پاسخ مناسبی به مکاتبات ما داده نمی‌شود و به این ترتیب جلوی رسیدن پیش‌نویس به مرحله بررسی، تصویب و اجرا گرفته می‌شود.

 درباره برگزاری مزایده واگذاری ۵ هزار معدن چه نظری دارید؟

باتوجه به اینکه جامعه ما بیدار شده و نسبت به خطرات تخریب محیط‌زیست و آلودگی‌ها آگاهی پیدا کرده است، بنابراین باید مسئولان پا به پای جامعه پیش بیایند و اقداماتی متناسب با بحران‌های زیست‌محیطی انجام دهند.

اگر قرار است معدنکاری را توسعه دهیم، باید با تدابیر هوشمندانه با آن مواجه شویم. نمی‌توانیم به مسائل محیط زیستی معدنکاری بی‌توجه
 باشیم.

معدنکار عوارضی را تحت‌عنوان حقوق دولتی پرداخت می‌کند که بخشی از آن باید به ترمیم محیط‌زیست اختصاص داده شود. علاوه بر این، معدنکار باید بخشی از فعالیت‌های خود را به احیای محیط‌زیست معدن اختصاص دهد که از زمان طراحی تا پایان معدنکاری را دربرمی‌گیرد.

به‌عنوان مثال، در این ضوابط آمده است که معدنکار باید در مرحله‌ای طراحی معدن، روش استخراج را آگاهانه انتخاب کند تا کمترین اثرات تخریبی را داشته باشد، برای مثال اگر بین روش روباز و زیرزمینی قادر به انتخاب است، از روش زیرزمینی استفاده کند تا تخریب کمتری به بار آورد یا اگر سینه‌کاری متروکه یا اگر جایی راهی ساخته بودند که بعد از مدتی متروکه شد، نسبت به احیا و ایجاد پوشش گیاهی اقدام
کند.

خلاصه اینکه در این ضابطه، اقداماتی از این دست پیش‌بینی شده است، اما با این انتقاد از سوی وزارت صمت روبه‌رو شدیم که این ضابطه بسیار سختگیرانه است، در حالی که این ایراد اصلا وارد نیست، زیرا ما تابه‌حال ضابطه‌ای نداشته‌ایم و ملاکی برای مقایسه نداریم، تا بگوییم که سختگیرانه است.

نظرتان درباره مزایده ۵ هزار معدن از سوی وزارت صمت چیست؟

وقتی برای انجام کاری از بیت‌المال هزینه می‌شود، اگر کسی آن را روی میز معطل نگه دارد، علاوه بر اینکه متخلف است، مرتکب گناه هم شده
است.

باید مسئولان از نظر اخلاقی متعهد باشند جلوی کاری که با پول مردم انجام گرفته، سنگ‌اندازی نکنند. چرا با بهانه‌های واهی، این اقدام مهم معطل نگاه داشته شده است؟

تاکنون سعی شده تا جای ممکن متناسب‌سازی ضوابط زیست‌محیطی با قوانین داخلی کشور منطبق شود، تا از این پس، آثار تخریبی و آلودگی‌های فعالیت‌های معدنی را کنترل کنیم. در این صورت، وقتی صحبت مزایده ۵ هزار معدن مطرح می‌شود، دیگر جای نگرانی نیست و همه مطمئن هستند که همه موارد در چارچوب ضوابط زیست‌محیطی موجود انجام می‌گیرد.

شکی نیست که ذات معدنکاری با تخریب محیط‌زیست همراه است. فعالیت معدنی، چشم‌انداز را تخریب و منابع آب و خاک را آلوده می‌کند، توپوگرافی منطقه را به هم می‌زند، به پوشش گیاهی خسارت وارد می‌کند، فلور خاک منطقه را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و اثرات زیست‌محیطی مستقیم و غیرمستقیم بر منطقه خواهد داشت.

از طرف دیگر، چون فعالیت معدنی خواه‌ناخواه ناگزیر از تخریب در معدن است، باید با اجرای ضوابط زیست‌محیطی دقیق، تلاش کنیم که حداقل آسیب به محیط‌زیست وارد شود و تا حدی خسارت‌ها و آلودگی‌های ناشی از فعالیت معدنی کم شود.