به‌عقیده بسیاری از کارشناسان، فرونشست زمین زلزله خاموشی است که شبیه سرطان عمل می‌کند و موجب تخریب تدریجی می‌شود. چند سالی می‌شود که در جنوب، مرکز و دشت‌های غرب و جنوب‌غرب استان تهران، شاهد بیشترین فرونشست زمین هستیم. براساس آمارها، فرونشست زمین در ایران بیش از ۵ برابر میانگین جهانی است. حدود ۸ میلیون واحد مسکونی در کل کشور در پهنه‌های فرونشستی قرار دارند که در معرض خطر هستند و اکنون در شرایطی هستیم که فرونشست زمین به «بیخ گوش» تهران رسیده است. به‌همین‌دلیل شاید پیش از اینکه زلزله دامن تهران را بگیرد، فرونشست زمین به‌عنوان خطری مهلک در کمین پایتخت باشد. فرونشست چند روز پیش خیابان کارگر جنوبی در تهران که جزو رکوردهای تاریخ فرونشست جهان هم به‌شمار می‌آید، زنگ خطر دیگری است برای پایتخت‌نشینان به‌ویژه مسئولان که اگر تا زمان باقیمانده، فکری برای خنثی کردن این پدیده در کلانشهری نظیر تهران نکنند، به احتمال زیاد در آینده باید، شاهد خسارت‌های زیانبارتری باشند. صمت در گفت‌وگو با کارشناسان به چالش‌های آینده ناشی از فرونشست زمین در تهران پرداخته است.

تهران در آستانه فروریزش

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با صمت درباره وضعیت نزدیک به بحرانی تهران در بحث فرونشست گفت: تهران به‌لحاظ درگیری با انواع فرونشست، استانی پرمخاطره است. به‌عبارت‌روشن‌تر، تهران و نواحی اطراف آن هم درگیر فروریزش‌های ناگهانی یا فرونشست‌های سریع است و هم در معرض خطرات فرونشست‌های تدریجی است که هرکدام از این مخاطره‌ها، خسارت‌های جبران‌ناپذیری را ممکن است در آینده نه‌چندان‌دور به بار بیاورند. فروریزش‌های ناگهانی یا فرونشست‌های سریع به‌طوربالقوه از شمال تا جنوب تهران را دربرگرفته است که یکی از دلایل مهم آن، وجود رشته‌قنات‌های مدفونی است که نزدیک به ۵۵۰ تا ۶۰۰ کیلومتر آن شناسایی شده است و احتمال داده می‌شود که در همین مسافت هم قنات‌های ناشناخته مدفون وجود داشته باشد. این رشته‌قنات‌ها طی سال‌های متمادی رهاشده هستند. این فروریزش‌های ناگهانی در فعالیت گسل‌های زیرسطحی بسیار تاثیرگذار هستند.

وی بااشاره به فروریزش اخیر شهر تهران که در خیابان کارگر جنوبی رخ داد، گفت: ۶ ماه پیش، گزارش اتفاقی مشابه به فروریزش چند روز پیش میدان قزوین که در خیابان کارگر شمالی بالاتر از میدان انقلاب رخ داد، منتشر شد که دقیقا مشابه همین اتفاق بود. گفتنی است، عدم‌رعایت استاندارد در طراحی معابر و خیابان‌ها از یک‌سو و از سوی دیگر، وجود سازه‌ها و بناهای مدفون که آثار زیرسطحی بزرگی دارند، از دلایل اصلی این فروریزش‌ها هستند. این ریزش‌های ناگهانی گاه منجر به تلفات جانی و حوادث خسارت‌بار دیگری می‌شوند که خوشبختانه در مورد اخیر، تلفات جانی زیادی در بر نداشته است.

تهران سالی ۲۰ سانت فرو می‌نشیند

بیت‌اللهی گفت: فرونشست‌های تدریجی هم سال به سال شرایط محیطی را برای پایتخت‌نشینان دشوارتر می‌کند و باتوجه به ماهیت مخاطره فرونشست زمین به‌تدریج با یک سرعت قابل‌اندازه‌گیری در حال پیشروی است. شاید بتوان فرونشست زمین در تهران را به بیماری سرطان در بدن انسان تشبیه کرد که به‌تدریج تمام بافت‌ها را درگیر می‌کند. متاسفانه از ضلع میانی تهران به‌سمت جنوب به‌ویژه مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ و حتی تا حوالی میدان انقلاب تا ضلع جنوبی فرودگاه مهرآباد این لکه‌های فرونشست زمین توسعه پیدا کرده است و به‌سمت دشت شهریار و خود شهریار کشیده می‌شود، همچنین از آنجا هم ادامه پیدا می‌کند تا جنوب استان البرز، هشتگرد و مناطقی در استان قزوین که با نرخ بسیار بالا در حال وقوع است. به‌گفته بیت‌اللهی، در استان تهران بالای ۲۰ سانتیمتر در سال فرونشست داریم که این عدد در جنوب استان البرز به بالای ۳۰ سانتیمتر می‌رسد. این عددها در مقایسه با نرخ جهانی، عددهای بسیار بزرگی هستند.

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: حدود ۳۸۰ شهر از هزار و ۴۴۰ شهر کشور در پهنه‌بندی فرونشست زمین مستقر هستند و این پهنه‌بندی، بسیاری از کلانشهرهای کشور را درنوردیده است. طبق فعالیت‌های پژوهشی انجام‌گرفته، کل فرونشست‌های شناسایی‌شده در سراسر جهان، تنها نرخ ۳ تا ۵ درصد آنها، بیشتر از۱۰ سانتیمتر در سال است. به‌عبارت‌دیگر، اغلب فرونشست‌های مشاهده‌شده در زمین نرخ بسیار کمتری دارند که معمولا زیر ۱۰سانتیمتر در سال است، در حالی که در جنوب‌غرب تهران نرخ فرونشست بالای ۲۰ سانتیمتر است، همچنین در جنوب استان البرز این رقم به ۳۰ سانتیمتر در سال می‌رسد و در استان کرمان به بیش از ۴۰ سانتیمتر که روایتگر شرایطی سرسام‌آور و وحشتناک است.

کم‌آبی حتی در مازندران

بیت‌اللهی ادامه داد: متاسفانه این عدد در استان‌های پرآب کشور نظیر مازندران که چند سالی می‌شود نیمه شرقی آن با تنش آبی مواجه شده است، به ۱۰ سانتیمتر در سال رسیده است. متاسفانه در آذربایجان‌غربی به‌دلیل خشکی ارومیه و کم‌آبی مفرط در شهر سلماس این عدد به بالای ۱۲ سانتیمتر می‌رسد، همچنین در استان یزد به بیش از ۱۴ سانتیمتر در سال رسیده است. بنابراین می‌توان گفت ایران جزو پرمخاطره‌ترین کشورها در فرونشست زمین است،بنابراین توجه جدی نداشتن، عدم‌تخصیص اعتبار و کار نکردن روی پدیده فرونشست و کاهش خطرات آن، موجب بروز خسارت‌های زیانبار می‌شود.

به‌گفته وی، متاسفانه آثار تاریخی نظیر تخت‌جمشید، نقش‌رستم در میدان نقش‌جهان، اماکن تاریخی، مذهبی و فرهنگی در استان‌های یزد و سمنان و حتی در خراسان‌رضوی در تهدید خطر فرونشست قرار دارند.

یک بند هم در برنامه توسعه برای مهار فرونشست نداریم

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی گفت: این پدیده یک پدیده مستمر روزانه است، یعنی هر روز یک میلیمتر زمین در یک منطقه فرونشست می‌کند. به‌همین‌دلیل در برنامه هفتم توسعه باید بند ویژه‌ای برای فرونشست اختصاص دهند که متاسفانه حتی یک واژه از فرونشست در این برنامه دیده نمی‌شود. به‌اعتقاد من، برای هر پروژه باید تامین اعتبار صورت بگیرد و پروژه‌های میدانی کاربردی تعریف شود تا بتوانیم نظیر کشورهایی چون ژاپن، چین، امریکا و چندین کشور موفقی که در این زمینه وجود دارند، این خطر را در استان‌های تحت‌مخاطره خنثی کنیم. حتی از نظر دانش فنی هم، چیزی کم نداریم. متاسفانه مسئله فرونشست زمین در کشور آن‌گونه که باید برای مسئولان و افرادی که در مسند تصمیم‌گیری هستند، مهم باشد؛ نیست. به‌گفته وی، بهترین راهکار برای کاهش مخاطرات ناشی از فرونشست زمین، تدوین مقررات ملی فرونشست زمین است، اما اکنون حتی یک بند مقررات لازم‌الاجرا برای فرونشست زمین در کشور نداریم، در حالی که تنظیم چنین قوانینی مانند مقررات ساختمان ضروری است.

زنگ خطر فروچاله‌های بیشتر در تهران

مهدی زارع، زلزله‌شناس در گفت‌وگو با صمت درباره فروریزش اخیر تهران گفت: زمین در خیابان کارگر حدفاصل میدان قزوین تا چهارراه لشگر در شامگاه ۵ بهمن نشست کرد. گفته شده است که عوامل شرکت آب و فاضلاب به یک حمام عمومی قدیمی برخورد کردند که از بافت‌های قدیمی آنجا و از دوران گذشته باقی مانده بود. گفتنی است، در ۹ اردیبهشت ۱۳۹۴ اعلام شد که آرام‌سازی و ساماندهی میدان قزوین یکی از قدیمی‌ترین دروازه‌های شهر تهران از سوی شهرداری منطقه ۱۱ انجام شده  است.

وی ادامه داد: در کل تلاش شده، میدان قزوین که از مناطق قدیمی تهران است، طی حدود ۱۰۰ سال اخیر تا از فرم قبلی خود به‌تدریج به‌شکل امروزی تبدیل شود. به‌عبارت‌روشن‌تر، دروازه قزوین همراه با دیگر دروازه‌های شهر در سال ۱۳۰۹ با حکم شهردار وقت تهران تخریب شد. طی این تغییر و تبدیل‌ها چون برداشت دقیقی از وضع قبلی صورت نگرفته بود، در نتیجه با در دسترس نبودن وضعیت قبلی هر آن ممکن است با نشست و فروچاله جدیدی مواجه شویم.

زارع گفت: اینکه از این به بعد با چه حوادثی مواجه خواهیم شد، به نحوه تداوم کارهای عمرانی و عملیات گوناگون در شهر بستگی دارد. اگر همچنان با عدم‌اطلاع از شرایط زیر زمین، عملیات عمرانی تداوم یابد، به‌ویژه در مناطق قدیمی شهر امکان مشاهده فروچاله‌های بیشتر همچنان وجود خواهد داشت.به‌گفته این زلزله‌شناس، آب زیر زمین در بسیاری از موارد به حفظ خاک سطحی کمک می‌کند. پمپاژ آب زیرزمینی برای تامین آب شهری و برای آبیاری می‌تواند فروچاله‌های جدیدی را در مناطق مستعد فروچاله ایجاد کند. در بسیاری موارد با پمپاژ منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی می‌شوند، در این صورت شکست ساختاری زیرزمینی و در نتیجه فروچاله‌ها ممکن است رخ دهد.

زارع گفت: زمانی که الگوهای زهکشی طبیعی آب تغییر کند، سیستم‌های جدید انحراف آب توسعه می‌یابد و در نهایت، فروچاله‌ها نیز اتفاق می‌افتد. برخی از فروچاله‌ها هنگام تغییر سطح زمین، در زمان به‌وجود آمدن حوضچه‌های صنعتی و ذخیره‌سازی رواناب ایجاد می‌شوند. وزن قابل‌توجه ماده جدید پرکننده می‌تواند باعث فروپاشی زیرزمینی مواد نگهدارنده و در نتیجه، باعث ایجاد یک فرورفتگی به‌صورت فروچاله شود.

کاندیدای بعدی فروچاله در تهران کجاست؟

زارع بااشاره به اقدامات مقابله‌ای با پدیده فرونشست سریع در کلانشهرها گفت: برای اینکه مقابله موثری با مسئله ایجاد فروچاله در شهر انجام شود، باید بررسی دقیقی در شهر به‌ویژه در جاهایی که شهر قدیمی وجود داشته است،انجام شود. سوال مهم این است که آیا همچنان حفره‌ها و غارهای زیرزمینی وجود دارند؟ آیا فرورفتگی بزرگی قابل‌تشخیص است که خروجی آب نداشته باشد، اما آب را در خود نگه ندارد؟ چنین گودال‌هایی ممکن است به‌صورت نامناسبی پر شده باشند. در این شرایط، زمین‌شناسی شهری و تهیه نقشه زمین‌شناسی برای محدوده شهری و برای تبیین بهتر شرایط بسیار کمک می‌کند. هر خاک یا زمین پرشده که به‌راحتی با آب حل می‌شود و امکان نشست در اثر تراکم بیشتر یا عملیاتی جدید دارد، از نظر فنی مستعد فروچاله شدن است، در نتیجه به پستی و بلندی فعلی و قدیمی در محدوده شهر باید توجه کرد. اگر اینها امروز قابل‌دیدن نیست، باید مکان دقیق این نقاط را پیدا کرد. بی‌شک محله‌ها و سایت‌های نزدیک با فرورفتگی‌های قبلی یا فروچاله‌های شناخته‌‎شده می‌توانند کاندیدای فروچاله‌های جدید تلقی شوند.

سخن پایانی

در بیشتر استان‌های کشور، فرونشست زمین در حال وقوع است و تنها استان گیلان از این پدیده مستثنا است و حتی در استان‌های شمالی کشور مانند مازندران و گلستان نیز شاهد فرونشست هستیم و در استان‌های جنوبی که در کنار خلیج‌فارس هستند نیز این فرونشست‌ها قابل‌مشاهده و استان‌های خوزستان، خراسان‌جنوبی و خراسان‌رضوی به‌شدت درگیر فرونشست زمین هستند و شدت فرونشست زمین در استان‌های کرمان و یزد نیز بالا است. امروز این مخاطره به «بمب ساعتی بی‌صدا» تشبیه شده که علاوه بر ایجاد گودال‌های بزرگ، می‌تواند موجب تخریب سازه‌ها شود و مقاومت آنها را در برابر زلزله کاهش دهد. به‌گفته سرپرست اداره کل محیط‌زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، کمبود منابع آبی، بارگذاری و برداشت بیش از حد منابع آب زیرزمینی، خشکسالی‌های متوالی و برداشت بی‌رویه آب و حفر چاه‌های متعدد برای تامین آب شرب و نشست زمین بر اثر حفر تونل برای گسترش خطوط مترو در تهران از جمله علل ایجاد فرونشست در کلانشهر تهران است.