چندین سال است که موضوع فرونشست زمین به‌عنوان یک معضل و مشکل جدی مطرح است و اکنون این نگرانی به‌حدی جدی است که طبق آمارها ۲۵۴ منطقه در کشور از جمله تهران به‌عنوان مناطق دارای فرونشست شناسایی شده‌اند. فرونشست زمین یکی از پدیده‌های اجتماعی زیست‌محیطی است که در سال‌های اخیر به‌واسطه عوامل اجتماعی و طبیعی به‌وجود آمده است؛ پدیده‌ای که بیش از هر چیز ما را به یاد بهره‌برداری بی‌حدوحصر از منابع زیرزمینی آب می‌اندازد. به‌صورت‌کلی، تهران روزی یک میلیمتر نشست می‌کند و باید هرچه سریع‌تر نسبت به پاک‌کردن سفره‌های زیرزمینی اقدامات لازم انجام گیرد؛ همچنین شن‌چاله‌ها باید هرچه زودتر شناسایی شوند و با رعایت موارد ایمنی، خطرپذیری آنها را به‌حداقل برسانیم تا کمک شود از طریق برخی کانال‌ها، آب به‌سمت دشت‌هایی که فرونشست دارند، هدایت شود.

به‌گفته کارشناسان، فرونشست در کشور یک موضوع ملی و اتفاقی است که درحال‌حاضر در اغلب دشت‌های کشور در حال رخ دادن است و به‌لحاظ آنکه در برخی مناطق شهری، این موضوع پدید آمده و آسیب‌ها و خسارت‌هایی نیز به‌دنبال داشته، موردتوجه قرار گرفته است، در حالی که از سال‌ها پیش، موضوع فرونشست با شروع خشکسالی از یک‌سو و برداشت آب‌های زیرزمینی از سوی دیگر، تشدید شده بود. براساس آمار در جنوب، مرکز و دشت‌های غرب و جنوب‌غرب استان تهران، شاهد بیشترین فرونشست زمین هستیم؛ اتفاقی که به‌تازگی باعث وقوع نشست زمین در خیابان کارگر و مسدود شدن این خیابان شد و محدودیت ترافیکی در این خیابان و میدان قزوین را تا ساعت‌ها ایجاد کرد. صمت در این گزارش علت فرونشست زمین در تهران را از نگاه کارشناسان بررسی کرده است.

ضرورت پایش مداوم پهنه فرونشست تهران

بنا به تعریف یونسکو، فرونشست عبارت است از فرورریزش یا نشست سطح زمین که به علت‌های متفاوتی در مقیاس بزرگ روی می‌دهد. به‌طورمعمول این اصطلاح به حرکت قائم رو به پایین سطح زمین گفته‌می‌شود. عوامل متعددی باعث ایجاد این پدیده می‌شود. از جمله این پدیده‌ها آب‌شدگی یخ‌ها، حرکت آرام زمین، خروج گدازه و عملیات انسانی نظیر معدنکاری یا برداشت آب زیرزمینی و نفت است.

فرونشست زمین، یکی از مخاطرات جدی است که متاسفانه به‌علت استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی در مناطق گسترده‌ای از کشور در حال رخ دادن است و این پدیده در صورت نبود مدیریت صحیح، می‌تواند خسارت‌های جبران‌ناپذیری را برای مناطق دچار آن، ایجاد کند.

به‌علت مخاطرات جدی پدیده فرونشست در مناطق مسکونی و شهری، پایش میزان فرونشست مناطق شهری یکی از مواردی است که باید به آن توجه ویژه‌ای داشت و رشد و تغییرات غیرمعمول میزان فرونشست در این مناطق باید موردبررسی قرار گیرد. باتوجه به اهمیت استان و شهرستان تهران و از آنجایی که برخی مناطق شهری و سازه‌های مهم در منطقه فرونشست واقع شده است، پایش مداوم پهنه فرونشست تهران در دستور کار سازمان نقشه‌برداری کشور قرار دارد و بر این اساس محاسبات ماهانه و سالانه براساس پردازش‌های راداری و محاسبات ژئودتیکی انجام گرفته است. یکی از مهم‌ترین مخاطرات فرونشست، آسیب به جاده‌ها، ریزش کانال‌ها، آسیب به سیستم‌های فاضلاب شهری، شکست لوله‌ها و آسیب به کلیه زیرساخت‌های شهری است.

از آنجایی که تهران رکورددار فرونشست زمین درجهان است، توقف روند رو به رشد مصرف و برداشت آب و دادن فرصت تجدیدشوندگی برای احیای آبخوان‌ها، صرفه‌جویی در مصرف آب به‌ویژه در بخش کشاورزی با بهره بردن از روش آبیاری مدرن، تزریق آب‌های مازاد روی سطح زمین به سفره‌های زیرزمینی، استفاده صحیح و کارآمد از منابع آبی، ممنوعیت استفاده بیش از حد از حوضه‌های آب‌های زیرزمینی، تصفیه آب‌های شهری و استفاده مجدد از آن در کارخانه‌ها، احداث چاه جذبی را می‌توان از جمله راهکارهای برون‌رفت از فرونشست و به‌ویژه مدیریت درکلانشهرهای کشور نام برد که بی‌توجهی و رسیدگی به آن از سوی مسئولان امر، تبعات جبران‌ناپذیری را برای کشور و مردم در پی خواهد داشت.

فرونشست زمین سابقه طولانی دارد

محمدحسین رامشت، کارشناس‌ارشد زمین‌شناسی درباره علت فرونشست زمین در تهران به صمت گفت: فرونشست زمین تنها مختص به کلانشهرها نیست و ممکن است در همه‌جا اتفاق بیفتد. اگه دیده می‌شود که هرازگاهی بخشی از یک معبر، خیابان، جاده یا هر قسمتی از شهر فرو می‌رود، لزوما فرونشست زمین نیست. این اتفاق اجتناب‌ناپذیر است و نه‌ ‎ تنها در کشور ما، بلکه در همه‌جای دنیا امری طبیعی بوده و ممکن است هرازگاهی دیده شود. فرونشست زمین، اتفاقی نیست که به‌تازگی با آن روبه‌رو شده باشیم، بلکه سابقه طولانی دارد.

این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: فرونشست زمین به‌صورت آنی و لحظه‌ای اتفاق نمی‌افتد؛ موضوعی که تحت‌عنوان فرونشست زمین می‌شناسیم، بسیار وسیع است و به‌آرامی و سالانه محاسبه می‌شود. زمانی که قسمتی از زمین در معابر فرو می‌رود، می‌تواند دستخوش عواملی نظیر شکستگی لوله آب یا عوامل مختلفی باشد. گفته می‌شود که افزایش یا کاهش بارندگی‌ها، باعث فرونشست زمین می‌شود که این موضوع درست نیست و فرونشست‌های زمین در تهران به این امر ارتباطی ندارد.

رئیس پیشین دانشگاه اصفهان با بیان اینکه کشور در تقسیم‌بندی‌ها به ۶۰۰ دشت تقسیم می‌شود که تهران و ری یکی از این دشت‌ها هستند، افزود: اتفاق‌هایی که به‌تازگی در تهران رخ داد و بخشی از خیابان کارگر تخریب شد، به فرونشست ارتباط ندارد، چراکه نشست زمین، مبحث جداگانه‌ای است که تعریف خاص خود را دارد و نخستین مشخصه آن، «وسعت» و «کندی» است.

فرونشست زمین وسیع و بسیار کند

رامشت خاطرنشان کرد: همان‌طور که قبل‌تر گفته شد، فرونشست زمین، وسیع و بسیار کند شکل می‌گیرد؛ به‌این صورت که کسی متوجه آن نمی‌شود. برای مثال ممکن است فرونشست زمین بعد از سالیان سال با ترک‌هایی بر سطح زمین نمایان می‌شود که با این اتفاق کارشناسان متوجه شدت فرونشست زمین در یک منطقه می‌شوند.

مثال دیگر این است که در زمان جزر و مد دریا اگر در یک کشتی یا قایق روی سطح آب شناور باشید، متوجه کاهش یا افزایش پیشروی آب نمی‌شوید و حتما باید نزدیک ساحل باشید تا متوجه جزر و مد شوید. از طرفی، فرونشست زمین مربوط به فرودگاه امام‌خمینی (ره) می‌شود که با تحلیل عکس‌های راداری درمی‌یابیم که هرساله چه میزان فرونشست زمین، این فرودگاه را تهدید می‌کند و این‌طور نیست که به یک‌باره فرو ریزد.

این کارشناس جغرافیا در خاتمه تاکید کرد: پدیده‌هایی هستند که باعث تخریب یا فرو رفتن زمین ساختمان‌ها و خیابان‌ها می‌شود که نباید با بحث فرونشست اشتباه شود. هر منطقه باتوجه به موقعیتی که دارد، می‌تواند دستخوش تغییرات زیرساختی یا مخاطرات طبیعی شود. معمولا در بناهایی که نزدیک کوه‌ها و کوهپایه‌ها ساخته می‌شوند، این ترک‌ها مربوط به حرکت پوسته زمین و کوه‌ها است و ربطی به فرونشست زمین ندارد. در گام نخست، برای جلوگیری از اتفاقات ناگوار و فرو رفتن زمین، باید زیرساخت‌های مناسب برای هر نوع ساخت‌وساز در نظر گرفته شود و در هر منطقه متناسب با شرایط محیطی ساخت‌وسازها انجام بگیرد تا با این کار، حوادثی چون فرو رفتن زمین را به‌حداقل برسانیم.

ضررهای جبران‌ناپذیر فرونشست زمین

علی میرزابابایی، کارشناس محیط‌زیست به صمت گفت: در کشور ما، فرونشست زمین در حال وقوع است و این پدیده در بیشتر استان‌ها مشاهده می‌شود و تنها استان تهران استثنا نیست؛ همچنین، در استان‌های شمالی مانند مازندران و گلستان نیز این پدیده قابل‌مشاهده است. استان‌های جنوبی که به خلیج‌فارس منتهی می‌شوند نیز، تحت‌تاثیر فرونشست زمین قرار دارند. در واقع، استان‌های خوزستان، خراسان‌جنوبی و خراسان‌رضوی بیشترین تاثیر را از فرونشست زمین دریافت می‌کنند. همچنین، شدت فرونشست زمین در استان‌های کرمان و یزد نیز بالا است.

وی در ادامه بیان کرد: یکی از ضررهای اساسی که فرونشست زمین و فشرده‌سازی خاک می‌تواند به‌وجود آورد، از بین بردن آبخوان‌ها و کاهش منابع آب زیرزمینی است که منابع بی‌نظیر و تجدیدناپذیری را تشکیل می‌دهند، همچنین این پدیده بزرگ‌ترین ضربه را به صنعت کشاورزی یک منطقه وارد می‌کند.

این کارشناس گفت: در مناطق شهری، فرونشست زمین به خسارت ساختمان‌ها، پل‌ها و زیرساخت‌های حمل‌ونقل منجر می‌شود. درحال‌حاضر، شرکت راه‌آهن بسیار مشغول بحث فرونشست زمین است، زیرا این پدیده به خطوط ریلی آسیب‌هایی وارد می‌کند.

به‌عنوان‌مثال، در منطقه ورامین در جوار راه‌آهن تهران ـ مشهد، فرونشست زمین رخ داده است و در هنگام عبور قطارها از این منطقه، سرعت آنها کاهش می‌یابد.

اغلب خطوط ریلی نیز، از مناطقی که فرونشست زمین دارند، عبور می‌کنند و این فرونشست زمین ممکن است، منجر به شکستن خطوط ریلی شود و حوادث وارونگی قطار و فاجعه‌های انسانی را به‌همراه داشته باشد.

وی با بیان اینکه در خطوط آبیاری، گازی و فاضلاب نیز، فرونشست زمین مشکل‌ساز است، افزود: همچنین، وقوع زلزله‌های با قدرت کم در مناطقی که فرونشست زمین دارند، به‌دلیل وجود زیرساخت‌های ساختمانی در فرونشست، می‌تواند خسارت‌های بسیار بیشتری ایجاد کند.

باید اصول و روش‌های مهندسی در نظر گرفته شود

میرزابابایی بیان کرد: در طراحی و ساخت ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها، باید اصول و روش‌های مناسب مهندسی مورداستفاده قرار گیرند تا از فرونشست زمین جلوگیری شود. این شامل استفاده از فناوری‌های مقاوم در برابر فشار خاک، سازه‌های تقویت‌شده و روش‌های ساخت‌وساز پایدار است. از سوی دیگر، برای شناسایی زمین‌هایی که در معرض فرونشست هستند، سیستم‌های پایش و نظارت بر فرونشست زمین می‌توانند استفاده شوند. این سیستم‌ها شامل سنجش سطح خاک، تغییرات زاویه شیب و تغییرات سطح زمین هستند و در صورت شناسایی هرگونه فرونشست، اقدامات مناسب اتخاذ می‌شود.

وی در پایان گفت: لازم به ذکر است که هر منطقه و شرایط محیطی ممکن است نیازهای خاص خود را در مقابله با فرونشست زمین داشته باشد، بنابراین تدابیر موردنیاز برای هر منطقه باید باتوجه به ویژگی‌ها و شرایط خاص آن منطقه تعیین شود.

سخن پایانی

برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی به‌صورت وسیع و حفر چاه‌های غیرمجاز از جمله دلایل فرونشست محسوب می‌شوند که نه‌تنها تهران بلکه بسیاری از شهرهای دیگر را درگیر معضل فرونشست کرده است و این مسئله، معضل ۱۰ سال آینده محسوب می‌شود. گودبرداری‌های غیراصولی می‌تواند سبب فروریزش شود و در واقع بحث‌های طبیعی دلیل فروریزش نیست.

فرونشست در خاک‌های آبرفتی و نه در قسمت‌های کوهستانی ایجاد می‌شود. بر همین اساس، شمال تهران نمی‌تواند دچار فرونشست شود، اما مناطق جنوب به‌سمت جنوب‌غرب از سمت دشت‌ها و بیابان‌ها، خطر فرونشست، تهدیدشان می‌کند.

لزوم تدوین مقررات نحوه تحکیم سازه‌ها و خطوط حمل‌ونقل در مناطق فرونشست و تدوین آیین‌نامه نحوه طراحی سازه و بزرگراه در نواحی فرونشست، حلقه مفقوده موجود در کشور به‌منظور جلوگیری از آسیب‌های فرونشست در مناطق شهری و حمل‌ونقل است. امید است با استفاده از نقشه‌های فرونشست تولیدشده توسط سازمان نقشه‌برداری کشور و تدوین مقررات نحوه تعامل با پدیده فرونشست در زمینه تحکیم و توسعه شهری در مناطق فرونشست از آسیب‌های محتمل این پدیده در کشور جلوگیری به‌عمل آید.