آلومینیوم یکی از فلزات اساسی است که کاربردهای فراوانی در صنایع مختلف از جمله در صنعت ساختمان، خودروسازی، حمل‌ونقل، صنایع نظامی، دفاعی، بسته‌بندی الکترونیک و انتقال برق دارد. تولید آلومینیوم یکی از صنایع استراتژیک در جهان است. تولید پایدار و سازگار با محیط‌زیست از مهم‌ترین ویژگی‌های آلومینیوم است که تاثیر بسزایی بر صنعتی شدن و پیشرفت کشورها دارد. بر همین اساس نیز، از این فلز نقره‌ای‌رنگ با عنوان فلز آینده نام برده می‌شود. ایران به‌عنوان نخستین تولیدکننده آلومینیوم در خاورمیانه شناخته می‌شود. با این وجود در طول سال‌های گذشته، کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و خاورمیانه همچون امارات‌متحده‌عربی، بحرین، عربستان‌سعودی و قطر توانسته‌اند سهم خود را در تولید آلومینیوم برپایه بهره‌مندی از ذخایر انرژی افزایش دهند و در مقابل ایران حتی از تحقق اهداف نخست خود برای توسعه صنعت آلومینیوم نیز باز مانده است. این عقب‌ماندگی در سایه نبود متولی واحد برای این صنعت و نظارت دقیق بر عملکرد آن ایجاد شده است.

مشکلات حال و آینده

صنعت آلومینیوم یکی از صنایع مهم در کشور و فلز آلومینیوم یکی از فلزات اساسی در جهان به‌شمار می‌رود. تولید آلومینیوم به‌صورت تجاری برای نخستین‌بار در مقیاس تجاری در سال ۱۸۵۵ میلادی در فرانسه انجام گرفت و رفته‌رفته پس از گذشت ۳ دهه تکامل یافت. با پیشرفت فناوری ساخت، این فلز به‌عنوان یکی از رقبای اصلی فولاد در بسیاری از صنایع مطرح شد. از نقاط ضعف این صنعت در ایران، وابستگی شدید به واردات مواد اولیه، مواد مصرفی و فناوری است. بررسی روندهای موثر بر آینده آلومینا، مانند میزان عرضه، تقاضا و قیمت، حکایت از آن دارد که کشور با کمبود عرضه‌ای بین ۱.۲ تا ۲.۶ میلیون تن آلومینا در سال ۱۴۱۰ روبه‌رو خواهد شد. خرید این مقدار ماده اولیه، نیازمند تامین ارز بین ۵۰۰ تا هزار و ۱۰۰ میلیون دلار است.

 تراز تجاری ۱۰ کشور اول تولیدکننده آلومینیوم نشان می‌دهد گرچه هر دو ماده بوکسیت و آلومینا در حجم زیادی به این کشورها وارد می‌شوند، اما واردات بوکسیت به‌طورچشمگیری بیشتر از واردات آلومینا است. این نتایج حکایت از آن دارد که ترجیح کشورهای پیشرو در این صنعت، بر ایجاد زیرساخت پالایشگاهی آلومینا (ریفاینری) در کنار توسعه صنعت آلومینیوم بوده است. تامین آلومینا از طریق واردات، تهاتر شمش آلومینیوم با بوکسیت ونزوئلا از راهکارهای مطلوب در کوتاه‌مدت و نامطلوب در بلندمدت هستند. راهکارهایی مانند بهره‌برداری و راه‌اندازی معدن بوکسیت گینه، تولید آلومینا از بوکسیت کم‌عیار، تولید آلومینا از آلونیت و نفلین سینیت، عملیات اکتشافی عمیق و کشف ذخایر جدید به‌عنوان راهکارهای بلندمدت موثر در این حوزه است.

قیمت مواد اولیه، چالش اصلی تولیدکنندگان آلومینیوم

هوشنگ گودرزی، فعال صنعت آلومینیوم در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: تولید آلومینیوم از اهمیت ویژه‌ای برای اقتصاد ایران برخوردار است. این صنعت برپایه بهره‌مندی از ذخایر ارزان انرژی در کشور شکل گرفته و توسعه یافته است. با این وجود، فعالان صنعت آلومینیوم در روند فعالیت خود با چالش‌های جدی روبه‌رو هستند که تولید آنها را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد.

وی افزود: تامین مواد اولیه با بهای مناسب یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های تولیدکنندگان صنایع پایین‌دستی آلومینیوم در کشور ما است. در واقع، میان صنایع بالادستی و پایین‌دستی در تعیین فرمول قیمت‌گذاری آلومینیوم در سال‌های گذشته، همواره چالش وجود داشته است. فرمول تعیین نرخ پایه شمش آلومینیوم برابر است با: «قیمت شمش آلومینیوم در بورس فلزات لندن× ۱.۱ × میانگین نرخ ارز» با این وجود فعالان صنایع پایین‌دستی آلومینیوم کشور نسبت به این نرخ معترض هستند و آن را اشتباه می‌دانند، چراکه با این فرمول، نرخ شمش آلومینیوم در بازار جهانی به‌مراتب پایین‌تر از بهای فروش این محصول در بازار داخلی خواهد بود.

گودرزی گفت: سندیکای صنایع آلومینیوم کشور پیشنهاد داده است فرمول تعیین نرخ پایه شمش آلومینیوم به‌گونه‌ای تغییر کند که بهای فروش شمش در بازار داخلی حداکثر با بهای صادراتی این محصول برابری کند؛ به این ترتیب فرصتی برای رقابت میان صنایع پایین‌دستی با رقبای سایر کشورها فراهم می‌شود.

این فعال صنعت آلومینیوم افزود: عرضه محدود شمش آلومینیوم در بورس کالا، چالش دیگری است که به رشد قابل‌توجه بهای این محصول در رینگ معاملاتی بورس کالا منتهی می‌شود و بر عملکرد صنعتگران تاثیر منفی دارد. در واقع، عرضه محدود شمش آلومینیوم در بورس کالا زمینه‌ساز شدت گرفتن رقابت برای خرید این محصول در رینگ معاملاتی می‌شود.

ضرورت نظارت بر اجرای مصوبات

گودرزی گفت: نهاد ناظر بر فرآیند عرضه محصولات مختلف و تنظیم بازار صنایع معدنی، وزارت صنعت، معدن و تجارت است. بر همین اساس، از این وزارتخانه انتظار می‌رود ضمن بررسی شرایط تولید در صنایع آلومینیوم، مانع گرانفروشی و ضرر فعالان صنایع پایین‌دستی شود. در همین حال، سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان وظیفه بررسی این شرایط را برعهده دارد، اما در عمل هیچ اقدام اجرایی در راستای حمایت از صنایع پایین‌دستی ترتیب داده نمی‌شود. در واقع باید پذیرفت عملکرد صنایع پایین‌دستی و متضرر شدن آنها، از اهمیت کافی برای مدیران برخوردار نیست.

گودرزی افزود: برخی از صنایع بالادستی آلومینیوم کشور به دولت وابسته هستند، اما برخی دیگر در اختیار بخش خصوصی هستند. درحال‌حاضر واحدهایی که به‌نوعی به دولت وابسته هستند، در تامین نیاز صنایع پایین‌دستی فعالانه‌تر عمل می‌کنند.

گودرزی در پاسخ به سوالی مبنی بر چگونگی نظارت بر روند تامین نیاز صنایع پایین‌دستی از سوی سیاست‌گذاران گفت: رفع بسیاری از مشکلات در صنایع آلومینیومی، نیازمند نظارت دقیق بر عملکرد واحدهای بالادستی است. با این حال، نظارت دقیقی بر اجرای مصوبات قانونی وجود ندارد و همین موضوع نیز در عمل فعالیت صنایع را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. بر این اساس، انتظار می‌رود نظارت دقیقی بر اجرای دستورالعمل‌ها و تامین نیاز واحدهای پایین‌دستی صنایع آلومینیوم کشور وجود داشته باشد.

وی افزود: صنایع بالادستی آلومینیوم کشور برپایه بهره‌مندی از انرژی ارزان در کشور احداث شده و توسعه یافته‌اند. این واحدها درحال‌حاضر برپایه بهره‌مندی از همین مزیت‌ها، امکان رقابت در بازار جهانی را یافته‌اند؛ بنابراین موظف هستند در درجه نخست نیاز صنایع پایین‌دستی به محصول را تامین کنند.فروش شمش آلومینیوم با نرخ بالا در بازار داخلی، هزینه تمام‌شده تولید را در واحدهای پایین‌دستی افزایش داده است. در چنین شرایطی صنایع آلومینیومی ما توان رقابت در بازار جهانی را ندارند و در عمل بستر فروش خود را از دست داده‌اند، اما شمش ارزان آلومینیوم ایران، امکان رقابت‌پذیری حداکثری را برای تولیدکنندگان ترک فراهم کرده است؛ بنابراین بازنگری در این سیاست‌ها ضروری به‌نظر می‌رسد.

جایی در سیاست‌گذاری نداریم

آریا صادق‌نیت حقیقی، فعال صنعت آلومینیوم در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: نبود سیاست‌گذاری جامع برای زنجیره آلومینیوم، بزرگ‌ترین چالشی است که فرآیند تولید در این بخش را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. این صنعت تحت‌تاثیر مشکلات به گذر روزگار دچار شده و سیاست‌گذاری در این صنعت به‌منزله هدف‌گذاری، اصولا محلی از اعراب ندارد. وی افزود: در افق ۱۴۰۴ تولید ۱.۵ میلیون تن شمش آلومینیوم هدف‌گذاری شده است. درحال‌حاضر این امید می‌رود که میزان تولید در صنعت آلومینیوم در امسال به نصف ظرفیت یادشده برسد، در حالی که تنها ۲ سال تا افق ۱۴۰۴ فرصت داریم. بنابراین، باید گفت یک بار هم که هدفی برای این صنعت تدوین شده است، هیچ الزامی برای تحقق آن وجود ندارد. حقیقی گفت: در واقع، سیاست‌گذاران هیچ الزام و توجهی به تحقق اهداف توسعه‌ای این صنعت ندارند و در عمل آن را نادیده می‌گیرند. این فعال صنعت آلومینیوم در ادامه تاکید کرد: صنایع بالادستی تنها به فکر کسب بیشترین سود هستند و به تعهدشان نسبت به خدمات دولتی که دریافت می‌کنند، اهمیت چندانی ندارد. حال باتوجه به آنکه هیچ ارگان تصمیم‌گیر، تصمیم‌ساز و نظارتی وجود ندارد، این واحدهای بالادستی در عمل ملزم به تامین نیاز صنایع پایین‌دستی نمی‌شوند. بنابراین، مشکلات متعددی برای صنایع در مسیر تامین مواد اولیه پدید می‌آید.

مانع جدی تولید

فعال صنعت آلومینیوم اظهار کرد: مصرف انرژی در تولید شمش آلومینیوم قابل‌توجه است. انرژی در تمامی حلقه‌های تولید این محصول استفاده می‌شود و نقش غیرقابل‌جایگزینی را در فرآیند تولید برعهده دارد. در واقع، انرژی را باید مولفه اصلی تولید این محصول دانست.

وی افزود: اغلب صنایع از کوره‌های ذوب برای تداوم تولید خود استفاده می‌کنند. بنابراین، گاز و برق فاکتورهای مهمی برای تداوم تولید در صنعت آلومینیوم هستند. خطوط نورد، دستگاه‌های برش، اکسترود و سایر تجهیزاتی که در فرآیند تولید محصولات آلومینیومی کاربرد دارند نیز نیازمند تامین انرژی هستند. بنابراین، با بروز بحران در تامین انرژی، صنایع پایین‌دستی از ۲ منظر تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. از یک‌سو با ایجاد محدودیت در تامین انرژی صنایع بالادستی، تولید مواد اولیه واحدهای پایین‌دستی محدود می‌شود که این موضوع رشد فزاینده نرخ مواد اولیه را به‌دنبال دارد و در عمل تولید واحدهای پایین‌دستی را تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد و از سوی دیگر، فرآیند تولید در صنایع پایین‌دستی نیز با ایجاد محدودیت در تامین انرژی، تحت‌تاثیر منفی قرار می‌گیرد. این فعال صنعت آلومینیوم بااشاره به محدودیت برق این واحدها در فصل تابستان و ماه‌های گرم سال گفت: در طول سال‌های گذشته در نام‌گذاری هر سال تولید، نقش محوری داشته است. با این وجود، تولید جزو هیچ‌یک از اولویت‌های سیاست‌گذاران نیست. یعنی تولید تنها به شعار محدود است و راهکار عملیاتی برای حمایت از آن ترتیب داده نمی‌شود. به‌عنوان‌مثال، هر بار صنایع در درجه نخست قربانی محدودیت‌های انرژی می‌شوند و در عمل، این مشکلات نادیده انگاشته می‌شود؛ کمااینکه در امسال محدودیت‌هایی در تامین برق صنایع وجود داشت. حقیقی گفت: از هم‌اکنون نیز زمزمه‌های قطع گاز در زمستان مطرح شده و این مشکل در سال‌های گذشته نیز وجود داشته است و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آتی نیز ادامه یابد. بدون تردید تداوم این چالش در نهایت به‌ضرر صنایع آلومینیوم کشور است و در عمل تداوم تولید را در این زنجیره، تحت‌تاثیر منفی قرار می‌دهد. این فعال صنعت آلومینیوم گفت: اگر سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی برای توسعه میادین گازی انجام نگیرد، این چالش در سال‌های آینده به‌شدت جدی خواهد شد. بدین‌ترتیب، یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر گازی دنیا، با کمبود و محدودیت انرژی روبه‌رو می‌شود.

سخن پایانی

آلومینیوم به‌عنوان فلزی استراتژیک در پیشرفت و توسعه کشورهای مختلف نقش موثری ایفا کرده است. از مزیت‌های این فلز می‌توان به سبکی وزن، قابلیت شکل‌پذیری، مقاومت بالا در برابر خوردگی، هدایت حرارتی و... اشاره کرد. اغلب تحلیلگران اقتصادی معتقد هستند که روند قیمتی این فلز تا دهه‌های آتی به‌گونه‌ای است که فعالیت در این صنعت صرفه اقتصادی خواهد داشت. ایران نیز از مزیت‌هایی برای توسعه صنعت آلومینیوم برخوردار است. بااین‌وجود، چالش‌هایی در روند فعالیت این صنعت قرار دارند. بخش بزرگی از مشکلات این صنعت از نبود متولی دقیق برای آن نشأت می‌گیرد. در واقع، این صنعت فاقد سیاست‌گذاری صحیح است و همین موضوع نیز در عمل توسعه این بخش را تحت‌تاثیر منفی قرار داده است. برای رفع بحران‌های یادشده در این بخش، تشکیل یک نهاد تصمیم‌گیر و در ادامه نظارت قوی بر اجرای صحیح قوانین در این حوزه ضروری به‌نظر می‌رسد.