گزارش تازه مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی نشان می‌دهد که از ابتدای سال آبی جاری (اول مهر ۱۴۰۲) تاکنون میزان بارش‌های جوی در حوضه‌های شش‌گانه اصلی کشور با کاهش روبه‌رو شده است. حوضه‌های آبریز اصلی کشور شامل دریای‌خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان، فلات مرکزی، دریاچه ارومیه، قره قوم و مرزی شرق است. بر این اساس، از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۵ آبان به‌طورمیانگین فقط ۱۵.۶ میلیمتر بارش در این حوضه‌های آبریز اتفاق افتاده است. در حالی که در دوره بلندمدت ۵۴ سال گذشته، حوضه‌های آبریز اصلی طی این دوره ۲ ماهه به‌طورمیانگین ۲۲.۵ میلیمتر بارش داشته‌اند. به‌عبارت‌دیگر، میانگین بارش‌های امسال در کل کشور ۶.۹ میلیمتر نسبت به دوره بلندمدت کاهش یافته که بیانگر تغییر رژیم بارندگی در بیشتر نقاط کشور است. حتی اگر میانگین بارش‌های جوی انجام‌گرفته در 2ماه اخیر را با رقم مشابه 2 ماه نخست سال آبی قبل مقایسه کنیم، باز هم شاهد کاهش بارندگی‌ها هستیم. براساس آمار، میانگین بارش‌های کشور تا ۲۵ آبان امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۱۸.۷ میلیمتر بارش ثبت شده است، کاهش ۳.۱ میلیمتری دارد. تحلیل دقیق‌تر گزارش اخیر مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی نشان می‌دهد، حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بین حوضه‌های آبریز اصلی کشور شاهد بیشترین کاهش نسبت به دوره بلندمدت است، به‌طوری‌که میزان بارش‌ها از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۵ آبان در این حوضه آبریز ۲۳.۱ میلیمتر است، در حالی‌ که این میزان در دوره بلندمدت ۴۷.۸ میلیمتر بوده که کاهش ۲۴.۶ میلیمتری را نشان می‌دهد که صمت در این گزارش به بررسی آن پرداخته است.

وضعیت بارش‌های کشور نگران‌کننده است

بحران آب در ایران یکی از بزرگ‌ترین مشکلاتی است که در سال‌های اخیر تمام جوانب زندگی و صنعت را تحت‌تاثیر قرار داده است. دلایل زیادی برای رخ دادن این بحران وجود دارد که برخی به شرایط آب و هوایی و اقلیمی مرتبط بوده و برخی به دلیل سوءمدیریت در این حوزه است. ایران به‌دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، به‌عنوان یکی از کشورهای خشک و نیمه‌خشک شناخته شده است و این مسئله به‌ویژه در بخش‌های شرقی و مرکزی بیشتر دیده می‌شود. علاوه بر این، دلایل متعددی در رخ دادن و مواجه شدن با کمبود و بحران آب در ایران وجود دارند. میزان بارش‌های امسال حوضه دریاچه ارومیه نسبت به مدت مشابه سال گذشته که ۲۳.۸ میلیمتر بوده و کاهش ۰.۷ میلیمتری دارد. این آمار نشان می‌دهد که رژیم بارش‌ها در شمال‌غرب ایران که قبلا فلاتی پربارش بوده، تغییر کرده و به‌تدریج این ناحیه از کشور عادت ترسالی خود را از دست داده است. بخش قابل‌توجهی از کاهش حجم آب دریاچه ارومیه طی سال‌های اخیر مرهون همین تغییر رژیم بارندگی است. با این وجود، فعالان حوزه کشاورزی و ذی‌نفعان آب‌های سطحی و زیرسطحی حوضه آبریز دریاچه ارومیه هنوز باور ندارند که منطقه آنها به‌سمت خشکی پیش می‌رود. در حوضه‌های آبریز دریای خزر، خلیج‌فارس و دریای عمان، فلات مرکزی، قره قوم و مرزی شرق هم شاهد کاهش قابل‌ملاحظه بارش‌های جوی طی 3 سال اخیر هستیم. وضعیت بارش‌های کشور در یک قرن اخیر با کاهش بی‌سابقه همراه شده است. شدت تاثیر منفی این تغییر رژیم بارندگی را می‌توان در اطراف کلانشهرهای بزرگی نظیر تهران، کرج، مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز مشاهده کرد. مطابق داده‌های ثبت‌شده و تجربیات پیشین، دوره‌های خشکسالی در استان تهران دوساله بوده و سپس چند سال ترسالی در این استان ثبت شده است، اما امسال شاهد سومین خشکسالی پیاپی در استان تهران هستیم و رژیم خشکسالی این استان تغییر یافته است.

خشکسالی یک چالش جدی است

اشکان محسنی، کارشناس محیط‌زیست درباره بحران خشکسالی در ایران به صمت توضیح داد: به‌طورکلی، خشکسالی وضعیتی طبیعی است و هنگامی که بارش‌های باران و برف برای مدت طولانی کم می‌شود یا به‌صورت ناپایدار است، رخ می‌دهد. کشور ما هم یکی از سرزمین‌هایی است که با مشکلات خشکسالی مواجه است و به‌عنوان یکی از مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان شناخته می‌شود. وی در ادامه بیان کرد: در سال‌های اخیر، خشکسالی در ایران به‌دلیل کمبود بارش و مشکلات دیگر منطقه‌ای تشدید شده است. این مشکل منجر به کاهش منابع آب، تولید محصولات کشاورزی، سطح آب زیرزمینی شده و مشکلات جدی در بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی ایجاد کرده است. این کارشناس افزود: استان‌های خراسان‌شمالی، خراسان‌رضوی، سیستان‌وبلوچستان، کرمان، فارس و یزد که مناطقی با بیابان‌ها و مناطق خشک هستند، در معرض خطر بیشتری قرار دارند. دریاچه‌ها و رودخانه‌ها نیز در معرض خطر هستند. به‌طورمثال، دریاچه ارومیه که به ‌نوان بزرگ‌ترین دریاچه تالابی در ایران و یکی از دریاچه‌های مهم اکوسیستمی جهان شناخته می‌شود، اکنون با بحران به‌شدت وخیمی روبه‌رو است.

مدیریت منابع آب موردتوجه بیشتری قرار بگیرد

محسنی با بیان اینکه تلاش‌هایی برای حل مشکل خشکسالی در دست اقدام است و مسئولان در حال برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌ها و پروژه‌هایی هستند تا با مدیریت بهینه منابع آب، مقابله با خشکسالی را تسهیل کنند، تصریح کرد: این طرح‌ها شامل احداث سدها، توسعه روش‌های کشاورزی پایدار، بهره‌برداری بهینه از آب‌های زیرزمینی، ترویج آبیاری قطره‌ای و کاهش تبخیر و تعرق می‌شوند. البته این اقدامات، نیازمند سرعت عمل بیشتری است و هزینه و تلاش‌های بیشتری را طلب می‌کند، چراکه خشکسالی یک چالش جدی است و نیاز به توجه و همکاری بین دولت، جامعه و سایر نهادها برای مدیریت منابع آب و کاهش تاثیرات آن دارد. به‌اعتقاد او در سال‌های گذشته، در کشور بسیاری از طرح‌ها برای توسعه منابع آب اجرا و بهره‌برداری شده‌اند. با این حال، برخی از این طرح‌ها هدف اصلی خود یعنی توسعه محلی را بدون در نظر گرفتن یکپارچه‌نگری و ارزیابی چرخه آب در کل حوضه آبریز دنبال کرده‌اند. چالش‌های ایجادشده در این زمینه، سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران را به‌سمت فکری جامع و تلاش برای ایجاد تعادل و توازن بین عرضه و تقاضای پایدار آب هدایت کرده است؛ به‌طوری‌که مدیریت منابع آب نه به‌صورت یک نقطه محدود، بلکه به‌شکل یک سیستم جامع و پویا موردتوجه قرار گیرد.

مدیریت یکپارچه منابع آب در راستای توسعه پایدار

عدم‌پذیرش طرح‌های آمایش سرزمین توسط تمام نهادها، عدم‌انطباق محدوده جغرافیایی حوضه‌های آبریز با محدوده‌های سیاسی، استفاده ناکافی از منابع آب قابل‌ملاحظه تجدیدشونده کشور و نیز نزدیک شدن به حد مجاز استخراج آب، نیاز به توجه به مدیریت جامع منابع آب را بیشتر از پیش مشهود می‌سازد. کمبود منابع آب و کیفیت نامطلوب آب در بسیاری از مناطق جهان، کشورها را به بازنگری و بازنگری در زمینه مدیریت منابع آب سوق داده است. این امر باعث شده که سیستم مدیریت منابع آب از دیدگاه مهندسی مبتنی بر تامین آب، به دیدگاهی فرابخشی و مبتنی بر تقاضای آب تغییر کند. در گذشته، تصمیم‌گیری و مدیریت بخش‌های مختلف منابع آب به‌طورمعمول به‌صورت مستقل و جداگانه در نهادهای مختلف انجام می‌شد، اما در حقیقت، مدیریت پیشرفته منابع آب برای رسیدن به منافعی که گاهی متضاد هستند، به‌صورت یکپارچه و هماهنگ حرکت می‌کند. این روش مدیریت، مدیریت یکپارچه منابع آب یا مدیریت جامع منابع آب نامیده می‌شود که با مفاهیم توسعه پایدار رابطه تنگاتنگی دارد.

به ظرفیت‌های آبریز کشور توجه شود

دلاور نجفی‌حاجی‌پور، معاون اسبق محیط‌طبیعی سازمان محیط‌زیست درباره بحران کم‌آبی به صمت توضیح داد: برای حل مشکل کم‌آبی باید برای هرکدام از حوضه‌های آبریز کشور فکر جداگانه‌ای کرد و نمی‌شود با بهانه‌های تکراری، مشکلات قطعی آب را حل کرد. موضوع مشترک در رابطه با بهینه‌سازی مصرف آب برنامه‌ریزی است. زمانی که ما تصمیم می‌گیریم برای مصرف آب تصمیم‌گیری کنیم، باید به ظرفیت‌های اکولوژیکی رودخانه‌ها و منابع آبی توجه داشته باشیم،زیرا نمی‌توانیم بدون این کار اقدام به برداشت و مصرف بی‌رویه منابع آبی کنیم. نجفی‌حاجی‌پور بیان کرد: کشور ما در یک کمربند خشک جغرافیایی واقع شده است، اما می‌توانیم با استفاده درست از ظرفیت‌های موجود، مشکل کم‌آبی را برای همیشه ریشه‌کن کنیم، مسلما با تغییر روش‌های سنتی و برنامه‌ریزی‌های صحیح می‌توانیم همین مقدار منابع آبی محدود کشور را به بخش‌های مختلف برسانیم و از خطر بی‌آبی دور بمانیم. وی بیان کرد: موضع بعدی، بحث آموزش است. در حال ‌حاضر آن چیزی که ما برای حل مشکل کم‌آبی نیاز داریم، آموزش‌های لازم برای استفاده از روش‌های نوین در بخش‌های مختلف است. مسلما تا زمانی که به موضوع آموزش و فرهنگ‌سازی توجه نشود، روش‌های قدیمی و منسوخ‌شده اجازه ورود روش‌های جدید را نمی‌دهند. موضوع آخر که در راستای بهینه‌سازی مصرف آب باید موردتوجه قرار بگیرد، بحث نحوه استفاده از آب‌های زیرزمینی است که اهمیت بسزایی دارد. متاسفانه ما در کشورمان در راستای استفاده از آب‌های زیرزمینی با مشکلات بسیار جدی و بغرنجی مواجهیم. این موضوع به‌قدری حاد است که در برخی شهرهای کشور با فرونشست زمین روبه‌رو هستیم. زمانی که ما از ذخایر آب‌های زیرزمینی به شکل بی‌رویه استفاده می‌کنیم، حفره‌های زیرزمینی دیگر قابل‌استفاده نبوده و برای همیشه نابود می‌شوند.

راه نجات از بحران کم‌آبی

نجفی‌حاجی‌پور خاطرنشان کرد: با نتیجه‌گیری از مطالب گفته‌شده درمی‌یابیم که کشور ما با بحران جدی آب روبه‌رو است که ما با چند روش می‌توانیم این چالش‌ها را حل کنیم؛ یکی اینکه با روش‌های آبخیزداری منابع خودمان را تقویت کنیم، چراکه باید آبی باشد تا به بخش‌های مختلف تخصیص دهیم. دوم اینکه، برداشت از آب‌های زیرزمینی و سطحی کشور را با کمک نهادهای ذی‌ربط کنترل و مدیریت کنیم، زیرا همان‌طور که قبل‌تر بیان شد، ما با همین ظرفیت آبی موجود هم می‌توانیم بسیاری از بخش‌ها را سیراب کنیم و از زیر سایه کم‌آبی و خشکسالی بیرون بیاییم. وی در پایان گفت: متاسفانه میزان همکاری دولت با کارشناسان محیط‌زیستی و افراد خبره‌ای که در حل این بحران می‌توانند کمک بزرگی کنند، دیده نمی‌شود و اگر هم همکاری انجام می‌گیرد، بسیار اندک و انگشت‌شمار است. از طرفی، اگر همکاری و مشورتی هم گرفته می‌شود، رنگ اجرایی به خود نمی‌گیرد و کاری از پیش برده نمی‌شود. بنابراین باید مسئولان و عزیزانی که در پست اجرایی برای بحران کم‌آبی تلاش می‌کنند، همکاری‌ها را با بخش‌های مختلف افزایش دهند تا با همفکری روزافزون، مشکلات موجود در بحران کم‌آبی کشور برای همیشه به‌پایان برسد.

سخن پایانی

در حال ‌حاضر کمبود آب، کل قاره‌های جهان را شامل می‌شود. استفاده از آب در قرن اخیر در جهان به‌دلیل افزایش بیش از 2 برابری جمعیت در حال افزایش بوده و باتوجه به شرایط اقلیمی، کاهش بارندگی‌ها و کاهش دسترسی به منابع آب شیرین کل کشورهای جهان با معضل کم‌آبی روبه‌رو هستند. بحران کم‌آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب‌وهوایی خشک جدی‌تر بوده و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام‌های موثری در این زمینه برداشته‌اند. یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران، بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب‌وهوایی کشور ایران و عدم‌مدیریت صحیح آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این ‌ باره هستیم. بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجهند و کشورهایی مثل ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به‌سوی کم‌آبی پیش می‌روند. در ایران ریزش‌های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱ درصد به‌صورت تبخیر از دسترس خارج ‌شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود. منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و عدم‌استفاده صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعت، از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی در کشور است.