تلاشی برای کاهش آلام استان‌های مرزی
شهریور امسال، تهران میزبان اجلاس بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گردوغبار شد که این اجلاس نیز با حضور کشورهای مختلف جهان برگزار شد. باوجود برگزاری این اجلاس انتقاداتی هم بر آن وارد و مهم‌ترین آن، نامشخص بودن خروجی آن بود.
شهریور امسال، تهران میزبان اجلاس بین‌المللی مقابله با توفان‌های ماسه و گردوغبار شد که این اجلاس نیز با حضور کشورهای مختلف جهان برگزار شد. باوجود برگزاری این اجلاس انتقاداتی هم بر آن وارد و مهم‌ترین آن، نامشخص بودن خروجی آن بود. بیانیه نهایی این اجلاس بیش از دو هفته منتشر شده است که هیچ ضمانت اجرایی نداشت و تنها به لزوم همکاری بین‌المللی برای حل معضل گردوغبار منطقه تاکید شده بود. اکنون با گذشت ۶ ماه از برگزاری اجلاس تهران، قطعنامه اجلاس تهران در ششمین مجمع محیط‌زیست ملل متحد تصویب شد. مهم‌ترین جنبه این قطعنامه، ایجاد الزامی جهانی برای اقدام علیه گردوغبار است، چراکه این گردوغبار شدید، تنها مختص به ایران نیست و کل منطقه را درگیر کرده، همچنین تحقیقاتی که انجام شد، نشان داد که کشور ما تحت‌تاثیر ۲۷۰ میلیون هکتار کانون گردوغبار در خارج از مرزهای کشور است. صمت در این گزارش در بخش نخست به اهمیت همکاری‌های بین‌المللی برای حل معضل گردوغبار پرداخت و جنبه دوم گزارش هم، مربوط به نقش دستاوردهای فناورانه در پایش گردوغبار منطقه می‌شود.
زمین‌های کشاورزی، کانون‌های آینده گردوغبار
علی درویشی ـ مشاور ملی توفان‌های گردوغبار فائو: پدیده گردوغبار بسته به کانون انتشار آن به ۵ نوع تقسیم‌بندی می‌شود؛ یکی از کانون‌های آن زمین‌های رهاشده کشاورزی هستند که در اثر کشت غیرپایدار تبدیل به کانون گردوغبار شده‌اند. در واقع، کشاورزی غیرپایدار موجب تخریب زمین و از بین رفتن خاصیت حاصلخیزی خاک می‌شود که در نهایت کشاورز زمین را ترک می‌کند، چراکه خالی از بهره اقتصادی است. بنابراین، یکی از کانون‌های محلی گردوغبار زمین‌های کشاورزی هستند که آلاینده‌های خطرناک کشاورزی اعم از کودها و سموم شیمیایی را با خود حمل می‌کنند.
نوع دوم گردوغبار مربوط به کانون‌هایی است که در اثر خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌های کوچک تبدیل به بسترهای مستعد بروز پدیده گردوغبار شده‌اند. همچنین، خشکی رودخانه‌های فصلی هم یکی دیگر از کانون‌های مستعد گردوغبار شناخته می‌شود. همچنین مراتعی که در اثر چرای بی‌رویه دام، خشکسالی، کم‌آبی و فشار جمعیت خالی از پوشش گیاهی شده‌اند، به‌عنوان کانون گردوغبار شناخته می‌شوند. معمولا این مراتع در مناطق خشک و بیابانی تغییر کاربری می‌دهند.
وقتی همه‌چیز به‌هم می‌ریزد
دگرگونی آب‌وهوایی یا همان تغییر اقلیم در نتیجه افزایش دما در جو سیاره زمین رخ داده که تاثیرات آن بر محیط‌زیست شبیه دو روی یک سکه است. از یک‌سو، آنچه از افزایش دمای کره زمین حاصل می‌شود، افزایش تبخیر، تعرق و مصرف بیش از اندازه آب است که موجب کاهش منابع آب و خشکی بیش از حد می‌شود. روی دوم سکه، زمانی خودش را نشان داد که دانشمندان متوجه تغییر در الگوهای بارش به‌لحاظ مکانی و زمانی شدند. کاهش بارندگی‌ها و تفاوت در زمان و مکان آنها موجب برهم‌خوردگی الگوهای کلی بارش در سطح سیاره زمین شده است که این برهم‌خوردگی میزان مصرف آب را بیش از گذشته افزایش می‌دهد و تعادل اکولوژیکی منطقه را از بین می‌برد. باوجود چنین شرایطی در گام نخست، پوشش گیاهی مناطق تنک و تنک‌تر می‌شود تا در نهایت با از بین رفتن کامل آن، بافت خاک آسیب می‌بیند و خاک حاصلخیزی خود را از دست می‌دهد. در واقع، موجب فروپاشی ساختمان اصلی خاک که طی میلیاردها سال شکل گرفته است، می‌شود. پوشش گیاهی موجب چسبندگی بافت خاک و افزایش دوام آن نسبت به تنش‌های محیطی نظیر توفان‌های شدید می‌شود که در شرایط حذف طولانی‌مدت آن، ساختمان خاک ماهیت خود را از دست می‌دهد و منفصل و در نهایت، تبدیل به کانون گردوغبار در نواحی اطراف خود می‌شود؛ به چنین روندی تخریب سرزمینی می‌گویند.
بیابان‌زایی، بلای جان هوا
بنابراین تغییر اقلیم در نهایت منجر به تخریب سرزمینی می‌شود. در شرایط بحران آب ناشی از تغییرات اقلیمی، صدمه جدی به آبخوان‌ها و آب‌های زیرزمینی هم وارد می‌شود. در شرایط افزایش دما، جمعیت به آب بیشتری نیاز پیدا می‌کنند و موجب فشار به منابع آب‌های زیرزمینی می‌شوند. همچنین، با از بین رفتن خاک مساعد، بیشتر اراضی کشور تحت‌تاثیر بیابان‌زایی قرار می‌گیرند؛ حال در این شرایط ورود چندین‌ساله کشور به خشکسالی را هم اضافه کنید که تشدیدکننده شرایط تنش‌زا برای افزایش بیابان در سطح اراضی کشور و بروز پدیده گردوغبار است.
سهم کانون‌های داخلی بیشتر است یا خارجی؟
گردوغبارهایی که جنوب‌غرب ایران را متاثر می‌کند، بیشتر ناشی از دریاچه‌های خشکیده، زمین‌های کشاورزی رهاشده در کشور عراق و تالاب‌های خشکیده این کشور است که استان‌های خوزستان و ایلام و در صورت تشدید این پدیده، لرستان را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد؛ بنابراین تصویب قطعنامه اجلاس تهران می‌تواند به‌عنوان یک اقدام بین‌المللی برای مقابله با گردوغبار به‌حساب بیاید که ضمانت اجرا هم داشته باشد. علاوه بر آن، در جنوب کشور کانون‌های گردوغباری وجود دارند که شهرهای جنوبی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، اما سنگینی وزنه گردوغبار در استان‌های جنوب‌غربی و غربی بر دوش کانون‌های خارجی است که از کشور عراق و سوریه برمی‌خیزند، اما وضعیت در جنوب‌شرق کشور فرق می‌کند، چراکه عمده کانون‌های مولد گردوغبار در خراسان‌جنوبی، کرمان، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان قرار دارند. برای مثال، باتلاق جازموریان امروزه تبدیل به کانون گردوغبار شده، در نتیجه بیش از ۸۰ درصد منشأ گردوغبار جنوب‌شرق کشور داخلی است.
تفاوت کانون‌های شرقی و غربی
گردوغبارهای محلی که در داخل ایران قرار دارند و شهرهایی مانند تهران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند، ناشی از کانون‌های اطراف تهران هستند که دشت‌های آبیک تا بوئین‌زهرا را تشکیل می‌دهند. دریاچه ارومیه هنوز ظرفیت گردوغبار را ندارد، مگر آنکه با افزایش گرما و افزونی شدت باد، تبدیل به کانون گردوغبار شود که اگر این اتفاق بیفتد، تبریز و شهرهای شرقی دریاچه را به‌شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
تاثیر جمعیت منطقه بر محیط‌زیست
بی‌شک اثر تخریب سرزمینی و پدیده گردوغبار، در گام نخست سلامت مردم را نشانه می‌گیرد و منجر به افزایش بیماری‌های تنفسی می‌شود. همچنین، زمین‌های کشاورزی که در معرض گردوغبار قرار دارند، آسیب می‌بینند و همین امر موجب کاهش تولید محصولات کشاورزی می‌شود. یکی دیگر از عوامل تشدیدکننده پدیده گردوغبار افزایش جمعیت است که با سیر صعودی آن، توان اکولوژیکی مناطق کاهش می‌یابد. در واقع، هرچقدر جمعیت منطقه افزایش پیدا کند، مصرف بالاتر می‌رود. در شرایط فعلی، توان اکولوژیکی سرزمینی ایران و آب‌های قابل‌دسترس، توانایی پوشش جمعیت فعلی را نیز ندارند، مگر آنکه تغییرات اقلیمی متوقف شوند و الگوهای بارش طبق دهه گذشته اتفاق بیفتند؛ فرآیندی که به‌گفته بسیاری از پژوهشگران غیرممکن به‌نظر می‌رسد.
پایش گردوغبار به کمک داده‌های ماهواره‌ای
یاسر ابراهیمیان، رئیس گروه ژئوماتیک معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش‌بنیان: خوشبختانه کشور با فناوری سنجش از دور و داده‌های ماهواره‌ای توان خوبی در پایش گردوغبار و تحلیل و تفسیر منشأ آن دارد. با کمک داده‌های ماهواره‌ای که بخشی از آنها به رایگان دریافت می‌شوند، می‌توانیم مکان و منشأ دقیق کانون‌های گردوغبار را تشخیص دهیم. ناگفته نماند که شاید برای برخی کاربردهای مربوط به پایش هوا، نیازمند داده‌های ماهواره‌ای دقیق‌تری باشیم که درحال‌حاضر به آنها دسترسی نداریم، اما برای این کاربرد یعنی پایش گردوغبار این داده‌ها در دسترس است. به‌عبارت‌روشن‌تر، با داده‌های ماهواره‌ها که به‌صورت رایگان در اختیار گذاشته می‌شوند، ۷۰ تا ۸۰ درصد پروژه‌ها قابل‌انجام است. شرکت‌های دانش‌بنیان، پژوهشگاه‌ها و آزمایشگاه‌ها در حوزه ژئوماتیک و جی‌آی‌اس به‌قدری در توسعه فناوری فعالیت داشته‌اند که در این دو دهه چالش‌های مربوط به پایش تا حد زیادی حل شده است. تا حد زیادی می‌توان برمبنای پایش‌های انجام‌شده، معضل گردوغبار را حل کرد، اما این امر منوط به استفاده و بهره‌گیری دولت از دستاوردهای فناورانه است. تصویب قطعنامه اجلاس تهران در سازمان ملل رویدادی است که شاید دولت را به‌سمت استفاده از این فناوری سوق دهد.
تاکنون سیاست‌های دولت در استفاده از دستاوردهای فناورانه به‌ویژه در بحث پایش گردوغبار منفعلانه بوده و از این به بعد هم، باید ببینیم که نسبت به نتایج این تحقیقات چقدر ارزش قائل است. به‌اعتقاد من، چه در این حوزه و چه در حوزه‌های دیگر، معضل اصلی سطح فناوری نیست، بلکه مشکل در سیاست‌گذاری و بکارگیری نتایج فناوری است. ناگفته نماند که فناوری‌های حوزه ژئوماتیک برای پایش گردوغبار و نشان دادن منشأ آن مورداستفاده قرار می‌گیرد. در واقع می‌توان با داده‌های علمی و نقشه‌های مبتنی بر ژئوماتیک کشورهای همسایه و آنهایی را که منشأ گردوغبار هستند، قانع کرد که برای کاهش این میزان اقدامات موثر را به‌عمل بیاورند. رایزنی‌های امور خارجه با این داده‌ها بهتر انجام خواهد شد.
باتوجه به پیشرفت‌های فناورانه حال حاضر کشور، امروز وقت آن است که سیاست‌گذاری‌های دولت و رایزنی‌های بین‌المللی در بحث حقوق محیط‌زیست نقش پررنگ‌تری ایفا کنند و بتوانند وضعیت زیست‌محیطی کشور را بهبود بخشند. برای مثال، چند سال پیش بسیاری از مجامع بین‌المللی تهمت می‌زدند که مواد مخدر در ایران کشت می‌شود؛ ما توانستیم با فناوری‌های مبتنی بر ژئوماتیک سنجش از دور و جی‌آی‌اس نشان دهیم و ثابت کنیم که هیچ زمینی در ایران تحت کشت موادمخدر نیست و این کشور افغانستان است که زمین‌های خود را زیرکشت گیاه خشخاش برده است. در بحث گردوغبار هم، می‌توانیم با نشان دادن منشأ گردوغبار در سازمان ملل دست پر حاصل شویم تا اقدامات بین‌المللی برای کاهش میزان گردوغبار در منطقه انجام شود.
خوشبختانه از معضلات مربوط به توسعه فناوری عبور کردیم، در حالی که در ۱۰ سال گذشته هنوز در این معضلات بودیم و درحال‌حاضر توپ در زمین دولت است که باید از محصولات دانش‌بنیان استفاده کند. در مجموع وضعیت متوسط است و چندان راضی‌کننده نیست، چراکه آن‌گونه که باید از محصولات دانش‌بنیان استفاده نمی‌شود و شرکت‌های دانش‌بنیان خواهان ارائه محصولات خود به نهادهای دولتی برای حل معضلات زیست‌محیطی هستند. در واقع آنها نیاز به حمایت ویژه دارند. در سال‌های اخیر کشور توانست از توسعه فناوری به توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ورود کند و امروز دیگر به‌دنبال خلق یا تولید محصول جدید نیستیم، بلکه نیاز امروز توسعه بازار برای این محصولات و رشد اقتصاد دانش‌بنیان است.
بی‌شک باید بازار مناسب محصولات دانش‌بنیان برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان فراهم شود. سامانه‌های زیادی درحال‌حاضر در کشور به خدمت کشاورزان یا فعالان محیط‌زیست درآمده‌اند. برای مثال سامانه سهم یا سامانه هوشمند ماهواره‌ای محصول یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان است. این سامانه پلتفرمی است که قابلیت‌های مختلفی دارد، همچنین سامانه‌ای داریم که برای پایش سطح زیرکشت یا پایش سلامت محصولات کشاورزی، امکانات زیادی می‌دهد، همچنین سامانه‌ای داریم که برای برآورد مولفه‌های بیلان آب به‌کار برده می‌شود. مجموعه این سامانه‌ها به‌صورت جزیره‌ای استفاده می‌شوند، اما آن‌گونه که فراگیر و کلان باشند، نیستند.
سخن پایانی
در پدیده گردوغبار، بسیاری از کشورها به‌واسطه فعالیت‌های تاثیرگذار بر سایر کشورها به‌عنوان کشور سوم در پدیده گردوغبار تاثیرگذار هستند و تلاش می‌شود با جلب مشارکت و همراهی آنها، اثربخشی اقدامات را تسریع بخشید.به‌گفته برخی مسئولان، بهترین اقدام در مقابله با پدیده گردوغبار، کاهش اثرات آن بر سلامت مردم و آگاهی‌بخشی به مردم برای حفظ سلامت‌شان در مواجهه با این پدیدهاست.
