یکی از چالش‌ها و مشکلات اساسی در حوزه مدیریت پسماندهای شهری، مشکل بوی نامطبوع حاصل از تجزیه موارد غذایی موجود در پسماندهای مخلوط شهری و تولید آلاینده‌های گازی است که باعث مشکلات زیست‌محیطی و اجتماعی فراوانی می‌شود. به‌گفته قائم‌مقام سازمان بازرسی کل کشور، بوی نامطبوع زباله‌های تهران از مهم‌ترین معضلات بخش کهریزک است. عدم‌تفکیک مناسب پسماندها در مراحل نخست تشکیل زباله، فرآیند پردازش را در مراحل بعدی دشوار می‌کند و این بوی نامطبوع سال‌ها است که ساکنان اطراف سایت‌های دفع زباله را آزرده کرده است. به‌گفته کارشناسان، این بو ناشی از عدم‌پردازش استاندارد پسماندهای تر و شیرابه‌های حاصل از آن است که شاخص‌های شیمیایی بالایی دارند و در نهایت منجر به انتشار گازهایی با بوی نامطبوع که برخی از آنها آلاینده هم هستند، می‌شوند. برای مثال، چندی پیش کارشناسان در گفت‌وگو با صمت، عدم‌هوادهی مناسب و نبود فرآیند بایوفیلترازیسیون را دلیل اصلی انتشار بوی نامطبوع در فضای اطراف سایت‌های دفع زباله می‌دانند.شرح کامل این گزارش را در ادامه می‌خوانید.

نیمی از پسماندهای شهری مربوط به مواد غذایی است

سعید مرادی‌کیا ـ کارشناس مدیریت پسماندهای شهری:در ماده ۲ قانون مدیریت پسماند که مصوب سال ۱۳۸۳ است، پسماندها به ۵ دسته تقسیم می‌شوند. مدیریت پسماندهای عادی در ماده ۷ همین قانون به شهرداری‌ها سپرده شد و مقصد اصلی پسماندهای شهری تهران سایت مجتمع پردازش و دفع آرادکوه در جنوب‌شرق تهران است. فرآیند دفع پسماندهای مخلوط شهری در این سایت‌ها با بکارگیری چند فناوری انجام می‌شود که معروف‌ترین آن فناوری MBT (تصفیه مکانیکی ـ بیولوژیکی) است.طبق آخرین آمار وزارت کشور ۷۲ درصد زباله‌ها و پسماندهای شهری و روستایی کشور دفن و ۲۸ درصد در قالب بازیافت پسماندهای خشک مانند کاغذ، مقوا، پلاستیک و همچنین پسماندهای تر برای تولید محصولات جدید و کمپوست روانه چرخه بازیافت می‌شوند. فرآیند MBT روی پسماندهای مخلوط شهری قابل‌بازیافت اجرا می‌شود. در این فرآیند خطوط پردازشی با عنوان تاسیسات بازیابی مواد وجود دارد که با اصطلاح علمی MRF شناخته می‌شود و خوشبختانه این خطوط در داخل ایران ساخته می‌شوند. در ایران پسماندهایی که از مبدأ تفکیک نشده‌اند، توسط ماشین‌آلات و نیروی انسانی به 3 دسته تقسیم می‌شوند. حدودا نیمی از آنها به پسماندهای مواد غذایی و تقریبا ۴۵ درصد به پسماندهای خشک غیرارزشمند اختصاص دارد، همچنین نزدیک به ۴ تا ۶ درصد آنها پسماند خشک ارزشمند هستند مانند مقوا، شیشه، انواع فلزات و انواع پلاستیک‌ها که بعد از جداسازی وارد بخش بازیافت می‌شوند. پسماندهای خشک غیرارزشمند نظیر کیسه‌های پلاستیکی، تلق‌ها، ظروف یک‌بارمصرف، یونولیت‌های غیرقابل‌مصرف یا لفافه‌های مواد خوراکی با اینکه قابلیت بازیافت دارند، اما چون فرآیند بازیافت آنها مقرون به صرفه نیست، معمولا در کشور دفع می‌شوند و بخشی از آنها در شهرهایی نظیر تهران که زباله‌سوز دارند، سوخته می‌شوند و برق از آن تولید می‌کنند، اما بیشتر این زباله‌ها در دیگر استان‌ها دفن می‌شوند.

وقتی زباله‌ها زیر و رو نشوند

پسماندهای تر در فرآیندی تحت‌عنوان کمپوست‌سازی به پشته‌هایی به ارتفاع ۲ و عرض ۴ متر تبدیل می‌شوند که طول آن بسته به وسعت زمین می‌تواند از ۱۰۰ تا ۲۰۰ متر باشد. نزدیک به 2 ماه این پسماندها در این سایت‌ها باقی می‌مانند و باید زیر و رو شوند، به‌عبارت‌روشن‌تر، پشت و رو شوند تا هوا در بین آنها جریان یابد. این فرآیند زیر و رو شدن توسط ماشین‌آلات مختلف و برنامه زمان‌بندی انجام می‌شود، چراکه فعالیت میکروارگانیسم‌های موجود در داخل این پشته‌های بزرگ زباله‌های تر که پر از مواد غذایی است، باعث می‌شود دما تا ۷۰ درجه بالا رود. در این شرایط مواد غذایی تجزیه و آب موجود هم بخار می‌شود. فرآیند کمپوست‌سازی باید هوازی باشد یعنی هوا باید در لایه‌های پشته‌های پسماند رسوخ داشته باشد. اما اگر عمل هوادهی درست و به‌موقع انجام نشود، این فرآیند از فاز هوازی که دی‌اکسیدکربن و بخار آب تولید می‌کند، به فاز بی‌هوازی تبدیل می‌شود. در فاز بی‌هوازی H ۲ S یا سولفید هیدروژن و گاز متان منتشر می‌شود. گاز H ۲ S بدبو و زننده است و انتشار آن فضا را آغشته به بوی تخم‌مرغ فاسد یا معده انسان می‌کند. بنابراین، یکی از منابع تولید بو در سایت‌های دفع پسماندها، سولفید هیدروژن است که به‌دلیل بی‌هوازی شدن فرآیند گفته‌شده ـ اینکه به‌موقع توسط ماشین‌آلات پشت و رو نمی‌شوند ـ مشام جنوب تهران را می‌آزارد.

فرآیند ساخت کمپوست نیازمند کاربرد فناوری خاصی نیست. دلیل اینکه در سایت‌های دفع زباله این فرآیند به‌درستی انجام نمی‌شود، ارزش کم مالی کمپوست یا کود ارگانیک نسبت به کود طبیعی است. به‌همین‌دلیل با اینکه کود سالم‌تری است، ساخت و تولید آن صرفه اقتصادی در ایران ندارد.

کمپوست بی‌ارزش‌تر از کود شیمیایی

از آنجایی که به کودهای شیمیایی یارانه تعلق می‌گیرند و مافیای پشت آن هم قدرت بیشتری در بازار دارند، استفاده از کودهای طبیعی کمتر است. به‌عبارت‌روشن‌تر، این یارانه دولتی باعث شده است فروش کود طبیعی در بازار شکست بخورد و کشاورزان به‌دلیل نرخ کمتر کود شیمیایی ترجیح بدهند از کود شیمیایی استفاده کنند. به‌همین‌دلیل اغلب کشاورزان از کودهای ارگانیک کمتر استفاده می‌کنند. متاسفانه بارها تلاش شده است که یارانه از کودهای شیمیایی به کودهای ارگانیک تعلق گیرد، اما واکنش شدید مافیای کود شیمیایی را به‌دنبال داشت و حتی فعالان عرصه ساخت کود ارگانیک را تهدید هم کرده‌اند. این بی‌ارزشی مادی کمپوست در ایران باعث شده است که پیمانکاران تمایلی برای ساخت و تهیه کمپوست از پسماندهای تر نداشته باشند و فرآیند هوادهی هم اتفاق نیفتد. از طرفی هم، چون تفکیک در مبدأ ضعیفی داریم، معمولا استاندارد ملی به کمپوست‌های تهیه‌شده تعلق نمی‌گیرد. تاکنون هیچ کلانشهری نتوانسته است استاندارد ملی کمپوست ارگانیک را دریافت کند تا بتواند آن را به کشاورزان بفروشد. منشأ دیگر بو در سایت‌های دفع زباله، شیرابه‌های پسماندها است. به‌دلیل اینکه تقریبا همه پسماندها اعم شیمیایی، صنعتی، کارخانه‌ای و پزشکی یک جا ریخته می‌شود، شیرابه حاصل از آن مایع غلیظی از ترکیب انواع زباله است. شیرابه‌ها به‌دلیل وجود میکروارگانیزم‌ها و چون پر از مواد شیمیایی مختلف است، بوی بسیار نامطبوعی را تولید می‌کند.

شیرابه‌ها، دلیل دیگر بوی بد سایت‌های دفع زباله

به‌عبارت‌روشن‌تر، یکی از عمده‌ترین و مهم‌ترین منابع آلوده منتشرکننده بو حوضچه‌های ذخیره‌سازی تصفیه و تبخیر شیرابه‌ها هستند. در برخی واحدهای تصفیه‌خانه این شیرابه‌ها تصفیه می‌شوند که هزینه زیادی را می‌طلبد. در برخی مراکز هم از روش‌های ارزان‌تری استفاده می‌کنند. در واقع در مراکز دفع چاله‌هایی کنده می‌شوند و شیرآبه که از پای کوه زباله پایین می‌آید، در حوضچه‌ای ذخیره می‌شود. پس از ته‌نشین شدن لجن‌های آن با پمپ یا لوله‌های پلی‌اتیلنی روی مرکز دفع می‌گذارند. در این فرآیند بخشی از آن خودپالایی و بخشی هم توسط نور خورشید و باد تبخیر می‌شوند. در واقع، با پمپ و نور خورشید به حذف شیرابه می‌پردازند که روش ارزان‌قیمت‌تری است. در نتیجه، بادی که از روی حوضچه شیرابه‌ها گذر می‌کند، منجر به انتشار بوی نامطبوع در فضا می‌شود. یعنی کوه‌های زباله و شیرابه‌ها عمده‌ترین دلایل بوی نامطبوع پسماندها در سایت‌های دفع زباله در کلانشهرهای کشور هستند.برخی از گازهای منتشرشده آلاینده هستند. به‌ویژه آنهایی که ترکیبات شیمیایی و حلقوی دارند که معمولا در شیرابه‌های مرکز دفن وجود دارند، اما برخی هم فاقد آلایندگی هستند.نخستین اقدام برای کاهش این میزان از بو، ایجاد نظم در مراحل اولیه تولید و تفکیک زباله است. در قوانین مربوط به مدیریت پسماند موضوعی وجود دارد به نام امتداد مسئولیت تولیدکننده. طبق این قانون باید هر کارخانه‌داری در ازای تولید هر محصول و پسماند آن پاسخگو باشد. این فرآیند در قانون آورده شده است، اما متاسفانه در کشور اجرا نمی‌شود. معمولا بسته‌بندی محصولاتی که در کشور تولید می‌شود، بدون نظارت پسماندی روانه بازار مصرف می‌شوند.

پردازش نامناسب، منجر به انتشار بو می‌شود

ابوعلی گلزاری ـ فعال محیط‌زیست: معمولا بوی نامطبوع پسماند، ناشی از فرآیند دفع و امحای پسماندهای تر و آلی است و هرچقدر مدت زمان زیادتری طول بکشد که به مراکز دفع برسد، انتشار بو بیشتر می‌شود. در نتیجه، پسماندها در محل دفع باید به‌خوبی کاور شود تا به‌صورت بی‌هوازی دفع شوند. بنابراین، نه هوایی باید وارد و نه خارج شود. در مرحله تهیه کمپوست هم باید طبق استانداردها زیر و رو شوند. اگر این روند به‌درستی انجام نشود، از فاز هوازی خارج و بی‌هوازی می‌شود. در این شرایط به‌دلیل وجود مواد آلی بو در فضای اطراف ساطع می‌شود.

در کل، عمده بویی که در جنوب تهران و سایت‌های دفع منتشر می‌شود، ناشی از عدم‌دفن مناسب پسماندهای تر و بی‌هوازی شدن فرآیند ساخت کمپوست است. همچنین، به‌دلیل حجم زیاد چند هکتار شیرابه در جنوب تهران معمولا نواحی اطراف سایت‌های دفع زباله متحمل بوی نامطبوع می‌شوند. برای مثال در سال ۱۳۹۴، برای حل این موضوع تصمیم گرفته شد که شیرابه‌ها را در محل دفن‌های قدیمی که غیرفعال بودند تخلیه کنند که از همان زمان از اطراف فرودگاه امام‌خمینی(ره) بوی بدی ساطع شد. به‌عبارت‌دیگر، این شیرابه‌ها چون به‌صورت بی‌هوازی دفن نشدند و از طرفی هم، حاوی میکروارگانیسم بودند، طی سال‌های بعد که تخلیه شدند، زباله روی زباله آمد و بوی شدیدی طی سال‌های متمادی باقی ماند. با وضعیت موجود در محیط‌های سر باز نمی‌توان انتشار بو را کنترل کرد. فرآیند ناقص ساخت کمپوست هم، دلیل دیگر انتشار بو در فضا است. اینکه کودهای شیمیایی یارانه دارند و کودهای ارگانیک فاقد آن هستند، خود دلیل دیگری بر مقرون به‌صرفه نبودن ساخت کمپوست‌ها است.

یکی از راهکارهای کاهش انتشار بو، درج مکنده در مسیر بو است که بعد از پاشیدن آب، بو تبدیل به مایع شود. همچنین، برای رفع بوی بد در مناطق باز یکی از ارزان‌ترین روش‌هایی که برای محل دفن‌ها وجود دارد، استفاده از بایوفیلتراسیون است. اگر همین الان حتی در محل‌های قدیمی بایوفیلتراسیون را اجرا کنند، یعنی می‌توان کمپوست را گرانولی کنند و میزان بسیار زیادی از بویی که در محل دفن‌ها هستند را از بین ببرند و همچنین، روی محل پردازش که میزان زیادی بو دارد، مکنده داشته باشیم و به‌محض اینکه هوا مکش داشت، از داخل ستون فیلتراسیون عبور دهیم و با این روش هم میزان زیادی از این بو را می‌توان از بین برد. دولت باید نقش تسهیلگری خود را ایفا کند و تمام مراحل رفع بو به شرکت‌های متخصص مدیریت پسماند سپرده شود. این در حالی است که متاسفانه باوجود معضلات مربوط به پسماندها هنوز بودجه‌ای به این بخش به‌طورمشخص و مجزا تخصیص داده نمی‌شود.

سخن پایانی

باتوجه به آنچه در گزارش آورده شد، یکی از راهکارهای مناسب و کم‌هزینه برای حذف این بوی نامطبوع، استفاده از روش بیوفیلتراسیون با استفاده از میکروارگانیسم‌های تجزیه‌کننده گازهای آلاینده است. در این پروژه که طی قراردادی از سوی سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران به پژوهشگاه محول شده، سویه‌های باکتریایی با قابلیت تجزیه بالای ترکیبات مهم و موثر عامل بوی نامطبوع فرآیند تبدیل مواد آلی پسماندهای شهری به کمپوست جداسازی و شناسایی می‌شوند و سپس این سویه‌ها در مقیاس پایلوت و صنعتی تکثیر و برای اضافه شدن به توده‌های آلی برای کاهش میزای بوی آنها استفاده می‌شوند.