تربیت دیده‌بان‌های فناوری، اقدامی استراتژیک
براساس تجارب کشورهای پیشرفته هرچقدر از توانمندی‌های علمی و فناوری برخوردار باشیم، می‌توانیم از آن ابزار قدرتمندی بسازیم تا به اهداف سیاسی موردنظر دست یابیم. با نگاهی مختصر می‌توان فهمید دیپلماسی علم و فناوری به‌عنوان ابزاری برای بهبود روابط با دیگر کشورها و افزایش قدرت نرم در حوزه روابط بین‌الملل شناخته می‌شود و حتی تاثیر جدی در سرنوشت نسل‌های آینده یک مرز و بوم دارد.
داده حرف اول را می‌زند
بهره‌گیری از علم و فناوری روز، مستلزم پیوستن به شبکه جهانی دانش و برقراری تعامل، به‌ویژه با صاحبان علم و فناوری در این شبکه است. بر این اساس سیاست خارجی نقشی محوری در ایجاد بستر همکاری‌های علمی و فناورانه دارد. از سوی دیگر، توانمندی‌های یک کشور در حوزه علم و فناوری میتواند ابزاری پیش‌برنده در حوزه سیاست خارجی باشد. به‌همین‌دلیل دیپلماسی علم و فناوری علاوه بر شبکه ملی تابعی از شبکه بین‌المللی همکاری‌های علمی و فناورانه است. صمت در گزارش پیش‌رو به نقش و تاثیر رشد دیپلماسی فناوری در توسعه کشور و ارزآوری پرداخته است.
تدوین راهبرد در دیپلماسی فناوری
قاسم عباسی، کارشناس استراتژیک در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت اقتصاد دیجیتال در دیپلماسی فناوری گفت: ورود فناوری دیجیتال به مفهوم عام و ظهور و بروز تاثیر داده بر دنیای امروز باعث رشد سرسام‌آوری در تمام جوانب زندگی بشری شد، به‌نحوی‌که در دنیای امروز و به‌ویژه در عرصه اقتصاد، تولید و دانش تقریبا تمامی حوزه‌های بشر دارای محیط سریع ناپایدار پیچیده و نامطمئن است. استراتژیست‌ها از آن به‌عنوان محیط Vuca یاد می‌کنند. برای انطباق با شرایطی که از آن یاد شد، باید ابتدا نسبت به شناخت فرصت‌های بی‌شمار نهفته در فناوری دیجیتال و اقتصاد مبتنی بر داده اقدام و سپس تمامی منابع خود را بر روی آن متمرکز کرد. این مهم شالوده اصلی تمامی راهبردهای کلان است. یعنی شناخت و درک فرصت‌ها و متمرکز کردن تمامی منابع کشورها روی آن که در نهایت منجر به ایجاد مزیت رقابتی و خلق ارزش در اقتصاد دیجیتال می‌شود.
داده، طلای این روزهای اقتصاد
عباسی گفت: از موهبت‌های اقتصاد دیجیتال تولید داده است که بی‌شک دیپلماسی سیاست‌گذاری و تنظیم راهبردها مبتنی بر داده و مبتنی بر شهود از عوامل موفقیت اغلب سازمان‌ها و کشورهای موفق است. به‌عبارتی، هنر استفاده از داده‌ها، هنر استفاده و بکارگیری فرصت و خلق ارزش است. امروز از داده‌ها به‌عنوان طلای دنیای جدید یاد می‌کنند، شاید به همه دلیل باشد که بیت‌کوین را به نام طلای دیجیتال نام‌گذاری کرده‌اند.
فناوری دیجیتال و تاثیر آن در دیپلماسی کشورها
وی افزود: در رویکرد دیپلماسی دیجیتال و روند تاثیرگذاری این فناوری در تعاملات بین کشورها باید به چند حوزه بسیار راهبردی توجه ویژه داشت. در این حوزه، کشورهایی که داده‌ها و اقتصاد دیجیتال را به‌عنوان یک فرصت راهبردی به‌کار گرفته‌اند، از این اهرم در تعاملات‌شان با دیگر کشورها استفاده کرده و از مزیت رقابتی حاصل از فناوری اطلاعات، حداکثر بهره‌برداری و سودآوری اقتصادی و اطلاعاتی را برای کشور خود به‌دست می‌آورند.
عباسی گفت: این برتری در حوزه دیپلماسی فناوری، به‌نحوی از انحا، منجر به نوعی از استثمار می‌شود که بنده از آن به استثمار فناوری دیجیتال یاد می‌کنم. کشورهای حوزه خلیج‌فارس، اغلب در تعاملات خود با قدرت‌های بزرگ و صاحب سبک در فناوری دیجیتال، عرصه دیپلماسی را واگذار کرده و به‌شدت در بخش فناوری دیجیتال آسیب‌پذیر هستند، چراکه کوچک‌ترین اختلال در سامانه‌های دیجیتال باعث صدمات بزرگی در کیفیت خدمات در این کشورها می‌شود. همچنین بدیل استفاده از پلتفرم‌های غیربومی که حاصل مقهور شدن در مذاکرات و دیپلماسی دیجیتال است، اطلاعات و مختصات حیاتی این کشورها در اختیار کشورهای خدمات‌دهنده قرار دارد. داده‌های بانکداری، سلامت، توزیع و مصرف و تقریبا تمامی حوزه‌های بااهمیت، در اختیار شرکت‌های خدمت‌دهنده و در نهایت در اختیار سیاست‌گذار این کشورها است.
دیپلماسی فناوری دیجیتال و تاثیر آن در مذاکرات سیاسی
وی گفت: امروزه اغلب دیپلمات‌های کشورها، با بهره‌گیری از داده‌های مندرج در شبکه‌های اجتماعی، نظیر توییتر، اینستاگرام، تلگرام و..... رویکرد استراتژیک خود در مذاکرات با دیگر کشورها را تنظیم و تدوین می‌کنند. در این راستا دسترسی مستقیم به داده‌های ارزشمند ثبت‌شده در هسته مرکزی این پلتفرم‌ها و بهره‌گیری از آن نه به‌عنوان فرصت‌طلبی بلکه در قالب فرصت‌جویی، برگ‌های برنده‌ای را در مذاکرات فی‌مابین در اختیار دیپلماسی کشورها قرار می‌دهد. مضاعف بر اینکه اغلب سیاستمداران از این پلتفرم‌ها برای اظهارنظر و ابلاغ نظرات و جهت‌گیری خود نیز بهره‌برداری می‌کنند.
این استراتژیست بااشاره به تاثیر دیپلماسی فناوری دیجیتال در ژئواکونومی گفت: اقتصاد دیجیتال باعث شده است که بسیاری از کشورها که فرصت‌های اقتصاد دیجیتال را در راهبردهای اصلی خود گنجانده‌اند، از منظر اقتصادی دارای برتری‌های شگرفی باشند. به‌عنوان‌نمونه درآمد شرکت اپل در سال ۲۰۲۰ تقریبا با کل قاره افریقا برابری می‌کند و حتی نزدیک به GDP کشورهای پیشرفته اروپایی نظیر فرانسه و انگلیس است.
وی افزود: آنچه در این منظر در دیپلماسی دیجیتال نمود دارد، مزیت رقابتی حاصل از توسعه فناوری اطلاعات است که باعث می‌شود کشورهایی که در فناوری اطلاعات دست پایین را دارند، همواره در تعاملات و دیپلماسی خود با کشورهای صاحب فناوری، قابلیت رقابت نداشته باشند و به‌تبع آن، داده‌های ارزشمند سیاسی و اقتصادی خود را در اختیار این کشورها قرار بدهند.
وی گفت: در کشور ما ایران باتوجه به رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و شمار زیاد نخبگان در رشته‌های علوم و داده و فناوری شرایط بسیار مناسبی برای شناسایی و استفاده از فرصت‌های باقیمانده در دنیای دیجیتال را فراهم آورده است که البته ملازم آن، تبیین و تنظیم مجدد رویکرد دولت و سازمان‌های مرتبط برای رگولاتوری مناسب و متناسب با شرایط فعلی در جهان است. به‌اعتقاد من، رویکرد کلیه دولتمردان ایران باید از قامت یک مجری انحصاری در حوزه داده‌ها که گاهی خود داده‌ها را تهدید محسوب می‌کند، به تدوینگر راهبرد و تنظیم‌کننده قوانین و شناسایی‌کننده فرصت‌ها تعمیم یابد.
به‌گفته عباسی، تجربه نشان داده است که در هیچ کشوری، دولت‌ها به‌دلیل هویت ساختاری خود، هرگز در امر کسب‌وکار موفق نبوده‌اند، به‌همین‌دلیل اغلب دولت‌ها به‌جای مشارکت در کسب‌وکار، نسبت به شناسایی فرصت‌ها و متمرکز کردن منابع خود اقدام می‌کنند و امور خلق ارزش و خلق سود را به شرکت‌ها و سازمان‌های خصوصی یا نیمه‌خصوصی واگذار می‌کنند. در دیپلماسی فناوری هم به‌همین ترتیب یعنی دولت باید نسبت به تنظیم‌گری آینده‌محور اقدام کند و مسیر دستیابی شرکت‌های خصولتی و شرکت‌های خصوصی را به درآمدهای غیرمولد مسدود کند تا به‌تبع آن، اغلب صنایع بزرگی که نقش فیل سفید را برای دولت ایفا می‌کنند، به اهمیت استفاده از داده و فناوری پی ببرند و به ترکیب سازمان یعنی ترکیب کردن ساختار خود با دنیای دیجیتال و استفاده از داده برای تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری تولید استاندارد و بهینه اقدام کنند.
تحریم، عامل رشد دانش‌بنیان‌ها
مهدی عباسی، رئیس پارک علم و فناوری استان البرز در گفت‌وگو با صمت به نقش دیده‌بان‌های فناوری در توسعه دیپلماسی فناوری پرداخت و گفت: به‌اعتقاد من، یکی از دستاوردهای بزرگ کشور در چند دهه اخیر رشد اکوسیستم دانش‌بنیان در کشور و این دستاورد ناشی از اعمال تحریم‌ها بوده، اگرچه ماهیت تحریم‌ها برای هر کشوری آسیب‌زننده است، اما در ایران موجب رشد و گسترش شرکت‌های فناور و دانش‌بنیان شده است. به‌عبارت روشن‌تر، تحریم‌ها باعث شد کشور جهش بزرگی را در اکوسیستم دانش‌بنیان تجربه کند. بی‌شک عامل اعتماد صاحبان صنایع به‌ویژه صنایع استراتژیک به فناوران داخلی موجب رفع نیازهایی شد که در اثر تحریم به‌وجود آمده بود و همین امر موجب پیشرفت شد. شاید در گذشته کمتر تصور می‌شد که جوانان نخبه فناور نقش جدی‌تری در سیستم صنایع کشور داشته باشند. به‌طورقطع باوجود تحریم‌ها و نیازهای موجود، نخبگان گرد هم آمدند و با آزمون و خطا توانستند به محصول یا خدمتی دست پیدا کنند که نیاز داخلی مرتفع شود.
وی افزود: وقتی نیازهای داخلی تاحدی برطرف شد، در برخی زمینه‌های فناوری توانستیم خود را به مرز علم برسانیم و به‌جایی برسیم که حرفی برای گفتن داشته باشیم. مهم‌ترین مزیتی که داریم، فناوری ارزان‌قیمتی است که در اختیار دانش‌بنیان‌ها قرار گرفته است و میتواند به‌عنوان نقطه قوت کشور در امر دیپلماسی فناوری در نظر گرفته شود. به‌عبارت روشن‌تر، دستاوردهای فناوران ایرانی برای برخی کشورها که نیازمند این تولیدات هستند و از طرفی هم تحریم‌ها برای این کشورها موضوعیت ندارد، میتواند آورده اقتصادی تاثیرگذاری در برداشته باشد.
رئیس پارک علم و فناوری البرز بااشاره به لزوم کشف نیازهای فناورانه کشورهای اطراف گفت: اگر ما نیازهای کشورهای اطراف نظیر عراق، سوریه، افغانستان و کشورها حاشیه خلیج‌فارس را در نظر بگیریم، می‌توانیم صادرات را چندین برابر کنیم. حتی می‌توانیم معادل شرکت‌های نفتی درآمدزایی داشته باشیم. حال برای اینکه این امر محقق شود، نیازمند ایجاد زمینه‌هایی هستیم. راه توسعه دیپلماسی فناوری از دیده‌بان‌های علم و فناوری می‌گذرد. با تربیت بیشتر دیده‌بان‌های فناوری، می‌توان به نیاز کشورهای گفته‌شده اشراف بیشتری داشت. این افراد می‌توانند گرای دقیق‌تری از بازار کشورها و نیازهای موجود به فناوران کشور بدهند. در کل توسعه دیپلماسی و همکاری‌های فناورانه منوط به نیازسنجی دقیق از کشورها است. حال اگر بتوانیم چنین سازکاری را توسعه دهیم، زیست‌بوم دانش‌بنیان به‌ویژه پارک‌های علم و فناوری، به‌طورقطع نقش گسترده‌ای را در نظام فناوری منطقه به‌ویژه در کشورهای اطراف خواهند داشت. وی تاکید کرد: امروز به‌جرأت می‌توان گفت؛ در بسیاری موارد، کشور به فناوری لازم رسیده است و برتری کافی را نسبت به کشورهای منطقه در دستیابی به فناوری دارد. تنها فرآیندی که باید انجام شود، معرفی استاندارد و اصولی از تولیدات دانش‌بنیان در کشورها است که این باید زمینه‌سازی شود. به‌عبارت‌دیگر، باید شرایطی مهیا شود که بتوانیم به بازار کشورهای اطراف ورود کنیم. شاید در بسیاری از موارد شرکت‌های دانش‌بنیان و فناوران محصولات یا خدماتی ارائه داده‌اند که در داخل کشور نیازی به این تولیدات وجود نداشته است، اما باید یادآور شویم که همین دستاوردها در بسیاری از کشورها بسیار کارآ و مفید است، بنابراین حتما باید دیده‌بان فناوری در کشورهای مختلف راه‌اندازی شود. وی افزود: اگر نگاهی به فعالیت تجاری چین در ایران بیندازیم، می‌بینیم که هنوز دیده‌بان‌های‌شان در ایران فعال هستند تا بدانند که چه دستاوردهایی را باید به ایران صادر کنند. به‌همین‌دلیل است که امروز هر کالایی در ایران نمونه چینی هم دارد.
به‌گفته وی، کار دیده‌بان‌های فناوری، تشخیص جامعه هدف در کشورها است. بی‌شک وقتی کالای دانش‌بنیان ایرانی در کشوری رسوخ پیدا کند، تبدیل به برند و مسیر برای تولیدات بعدی بسیار هموارتر می‌شود.
