سندرم فرسودگی در کمین صنایع غذایی
در چرخه تولید مواد غذایی از مزرعه تا سفره، طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های اقتصادی قرار دارد و می‌توان گفت این صنعت بزرگ‌ترین زنجیره تولید و خدمات در بین تمامی صنایع را به خود اختصاص داده که نقش ماشین‌آلات و تجهیزات در سراسر این چرخه، بسیار کلیدی و منحصربه‌فرد است.
در تمام صنایع کمیت و کیفیت تولید و نیز افزایش بهره وری در گرو وجود ماشین آلات روزآمد، با راندمان بالاست؛ به عبارتی بدون توجه به کیفیت ماشین آلات خطوط تولید، جهش تولید محقق نمی شود. در این میان، صنایع غذایی به واسطه ارتباط عمیقی که با امنیت غذایی دارند، باید استانداردهای به روزتر و سخت گیرانه تری را در تجهیزات تولید خود رعایت کنند؛ از این رو باید توان آنها را در بروزرسانی و نوسازی تجهیزات و ماشین آلات واحدهای تولیدی تقویت و به طور جدی از آنها حمایت کرد تا بتوانند روزآمد و سالم تولید کنند. صمت در این گزارش به بررسی وضعیت تجهیزات و ماشین آلات صنایع غذایی پرداخته که در ادامه می آید. با ما همراه باشید.
حاکمیت نگاه کوتاه مدت، بلای جان صنعت
حسن فروزان فرد، فعال حوزه صنعت و عضو اتاق بازرگانی ایران درباره وضعیت ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی به صمت گفت: امروزه کشور بعد از حدود ۴۰ سال در تولید و تامین ماشین آلات و تجهیزات صنایع تبدیلی غذایی به ویژه برای سایزهای کوچک و متوسط، دستاوردهای خوبی داشته و توانسته با بهره گیری از روش های گوناگون، ماشین آلات موردنیاز صنایع غذایی را در سایزهای کوچک و متوسط در داخل تامین کند. این تولیدات یا مبتنی بر طراحی های داخلی هستند یا عمدتا در نتیجه تلاش صنعتگران ایرانی با عنوان مهندسی معکوس روی دستگاه ها و ماشین آلات خارجی تولید شده اند. در حال حاضر بخش زیادی از نیازهای شرکت های کوچک و متوسط در عرصه صنایع تبدیلی کشاورزی در داخل کشور تولید و تامین می شود و حتی برخی تولیدکنندگان داخلی با فعالیت های مستمری که در این بخش داشته اند، توانایی صادرات پیدا کرده و خطوط تولیدشان را در کشورهای همسایه راه انداخته اند.
فروزان فرد افزود: در بخش های تک و فناوری های پیشرفته برای اندازه های بزرگ صنایع غذایی همچنان وابستگی هایی به خارج کشور داریم که متاثر از مشکلات مربوط به تعاملات بین المللی، تامین ارز و همچنین واردات است، به همین دلیل جابه جایی، خرید، نصب و راه اندازی فناوری برای صنعتگران کار ساده ای نیست و پرهزینه است. در این وضعیت روند توسعه صنایع غذایی، اینکه شرکت ها به وجود آمده، توسعه پیدا کنند و در نهایت به سایزهای بزرگ تبدیل شوند، تا اندازه زیادی برای عمده فعالان این عرصه سخت شده است.
وی ادامه داد: شرکت های کوچک و متوسط زیادی شکل گرفته اند که امکانات و خدماتی هم در داخل به آنها ارائه می شود تا بتوانند فعالیت شان را انجام دهند، اما در کنار سایر گرفتاری های سرمایه گذاری مانند نرخ بهره بالای تسهیلات بانکی، مشکلات اقتصاد کلان، تورم و... در شرایط تحریم به فناوری روز دنیا با قیمت مناسب دسترسی ندارند که این امر باعث شده صنایع غذایی ما برای تبدیل واحدی کوچک و متوسط به بزرگ، تاثیرگذار و با سود اقتصادی بهتر، کمتر هزینه کنند. البته در این بخش، نمونه های موفقی هم داشته ایم، اما در عمده موارد، این جهش از کوچک و متوسط به بزرگ را کمتر شاهد بوده ایم. گرفتاری های متعدد باعث شده این روند کند باشد که یکی از این گرفتاری ها عدم دسترسی به ماشین آلات و تجهیزات روز است؛ یعنی برای صنعتگران این بخش، هیچ امکانی برای دریافت وام های ارزی از بانک های خارج از کشور، جلب شرکای تجاری به صورت حرفه ای برای سرمایه گذاری در ایران همراه با کمک به راه اندازی فناوری جدید در کشور و همین طور استفاده از منابع رسمی بانکی برای جابه جایی پول فراهم نیست؛ به عبارتی صنایع غذایی ما برای دسترسی به فناوری های روز در سایزهای بزرگ دچار مشکلات جدی است.
صنایع توان سرمایه گذاری ندارند
فروزان فرد در پاسخ به این پرسش که دلیل فرسودگی به نسبت بالایی که گریبانگیر صنایع غذایی شده چیست، اظهار کرد: در بخشی از ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی که برای بروزسانی نیاز به واردات دارند، این نیاز جدی و قطعی و کاملا مشهود است. در حال حاضر صنعت حاشیه سود بسیار پایینی دارد که به دلیل مکانیسم های قیمت گذاری دستوری و فشارهای بازار در کنار افزایش چشمگیر و بی رویه قیمت نهاده ها و مواد اولیه، دستمزد و هزینه های جاری و ثابت تولید رخ داده است. در این شرایط، شرکت ها توان سرمایه گذاری حتی در حد جبران استهلاک ماشین آلات و تجهیزات را هم ندارند و بخش زیادی از نقدینگی تولیدکنندگان در بهترین شرایط با استفاده از تسهیلات بانکی، به آنها تنها این اجازه را می دهد که حداقل های تولیدشان را حفظ کنند. به عنوان مثال، وقتی قیمت نهاده ها به صورت جهشی و یکباره ۵۰ تا ۷۰ درصد افزایش پیدا می کند، قبل از اینکه آن شرکت فروش یا گردش مالی داشته باشد، تمام قدرت منابع مالی آن صرف تامین مواد اولیه می شود تا بتواند ادامه فعالیت بدهد. در واقع منابع لازم برای سرمایه گذاری دوباره یا جبران استهلاک تقریبا در اختیار صنایع قرار ندارد. دسترسی به منابع مالی بانکی محدود است و به راحتی امکان پذیر نیست. شرکت ها باتوجه به منابع محدودی که دارند بین تامین مواد اولیه و نهاده های تولید و ادامه روند تولید و بروزرسانی ماشین آلات، افزایش بهره وری و ارتقای فناوری، اغلب مجبورند مورد نخست را انتخاب کنند و در نهایت بروزرسانی ماشین آلات و تجهیزات عقب و عقب تر خواهد افتاد. صنعت غذایی ما به اندازه کافی روزآمد نیست و ظرفیت درآمدسازی و سودآوری آن هم به گونه ای نیست که با قیمت روز بالای ماشین آلات و تجهیزات و نرخ ارز و شرایطی که گفته شد، بتواند به موقع خود را به روز رسانی کند. صنعتگران این بخش حتی فناوری و ماشین آلات ساخت داخل را هم به راحتی نمی توانند تهیه و تامین کنند.
فروزان فرد درباره راهکار عبور صنایع غذایی از مشکلاتی که در تامین و بروزرسانی ماشین آلات و تجهیزات دارند، اظهار کرد: درخواستی که به عنوان فعال داریم، فقط مختص یک صنعت خاص نیست. انتظار داریم، اقتصاد کلان زمینه ساز سرمایه گذاری و ایجاد انگیزه برای سرمایه گذاری باشد تا نگاه بلندمدت برای فعالان اقتصادی شکل بگیرد. نگاه کوتاه مدتی که در حال حاضر بر بازار و رفتار فعالان اقتصادی، نه تنها در صنایع غذایی که در همه بخش ها حاکم است، به هیچ وجه اجازه برنامه ریزی و تصمیم گیری های بلندمدت را نمی دهد. این نگاه کوتاه مدت و متورم به شدت نقدینگی را می بلعد، درآمدزایی و سودآوری در آن محدود است و اجازه اجرای برنامه های بلندمدت را به صنعتگران نمی دهد. وقتی نگاه میان مدت و بلندمدتی وجود نداشته باشد، یعنی چشم انداز صنعت قابل ترسیم نیست؛ بنابراین فرصت های سرمایه گذاری هم شکل نمی گیرد. در این شرایط زمینه برای بهبود، بروزرسانی و بهره وری هم به وجود نمی آید که در ادامه به یک سیکل معیوب برای ضعیف تر و ناتوان تر شدن و عقب ماندن بیشتر صنعت تبدیل می شود. حال آنکه ذات صنعت تحول را می طلبد و اگر در صنعتی به طور منظم توسعه و بهبود اتفاق نیفتد، آن صنعت محکوم به میرایی است. براین اساس انتظار ما از حاکمیت، تلاش برای ساماندهی اقتصاد کلان است و اینکه مکانیسم های درستی برای کنترل نرخ تورم و بسامان رسیدن وضعیت نرخ ارز و قابل پیش بینی شدن اقتصاد اتخاذ شود. در نهایت اینکه اقتصادی که قابلیت پیش بینی ندارد، رنگ توسعه را به خود نخواهد دید.
بروکراسی ضربه زننده است
محمدرضا اسماعیلی، فعال حوزه صنعت درباره وضعیت ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی کشور به صمت گفت: با اینکه خوشبختانه در زمینه ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی بخش زیادی از نیاز صنایع غذایی از طریق تولیدکنندگان داخلی تامین می شود، صنایع غذایی کشور در شرایط تحریم، مشکلات بسیاری در بخش های گوناگون برای بروزرسانی ماشین آلات خود دارند. در واقع تلاش تولیدکنندگان ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی از میزان وابستگی این صنعت به خارج از کشور کاسته، اما متاسفانه صنعتگران توان خرید و تامین ماشین آلات موردنیازشان را ندارند. وی افزود: موضوع مهم تر این است که تولید وضعیت مناسبی ندارد و تولیدکنندگان ماشین آلات هم متاثر از مشکلات و ضعف های تولید، تقاضای چندانی ندارند که بخشی از آن به کمبود نقدینگی صنایع غذایی برمی گردد. در شرایط اقتصادی سختی قرار داریم و کارخانه ها اغلب ترجیح می دهند با همان ماشین آلات و تجهیزات قدیمی تولیدشان را ادامه دهند. بخشی از صنایع غذایی هم که براساس محصولات تولید شان، الزام بسیار به داشتن ماشین آلات و تجهیزات روز دارند و مجبورند به طور مداوم تجهیزات شان را به روز کنند، مشکلات بیشتری دارند.
صنعتگران توان بروزرسانی تجهیزات را ندارند
اسماعیلی ادامه داد: باوجود اینکه برخی تولیدکنندگان ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی در حال حاضر به توان بالایی رسیده و حتی صادرکننده هستند، صنایع غذایی در بروزرسانی و تامین ماشین آلات و تجهیزات خود مشکل دارند. بخشی از این موانع به محدودیت های تحریم برمی گردد و متاثر از آن برخی از ماشین آلات و تجهیزات تولید به سختی تامین می شوند و حتی در مواردی تولیدکنندگان ناچار به استفاده از ماشین آلات و تجهیزات دست دوم هستند. البته گرانقیمت بودن ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی نیز عاملی است که تا حدودی مانع از بروزرسانی به موقع آنها می شود. در این شرایط سخت، دولت هم حمایتی از فعالان صنایع غذایی ندارد. البته در شعار حرف از حمایت می زنند، اما در واقعیت شاهد اقدامی نیستیم و آنچه بیشتر نمایان می شود، مشکلات و موانع در مسیر تولید است. به عنوان مثال اینکه تولیدکننده مجبور به اخذ مجوزهای گوناگون است یک مانع جدی برای صنعت کشور ایجاد می کند. درگاه مجوزها را راه اندازی کرده اند تا مشکلات تولید کمتر شود، اما وقتی صنعتگر را برای دریافت مجوز به درگاه ملی مجوزها ارجاع می دهند با بروکراسی پیچیده حاکم بر آن مواجه می شود که مسیر را برای او سخت تر می کند. در کل می توان گفت آنچه در قالب حمایت از تولید و کمک به رشد آن می شنویم، بیشتر در حد همان شعارهای تبلیغاتی باقی می ماند. اسماعیلی در پایان درباره مشکلات فعالان صنایع غذایی اظهار کرد: الزام به دریافت مجوزهای متعدد، تنها یکی از مشکلات فعالان حوزه صنایع غذایی است. معمولا در این حوزه تولیدکننده با مشکلات عدیده دیگری هم مواجه می شود که در نهایت به تولید صدمه می زند. مسئولان در حرف از حمایت و کمک به تولید می گویند، اما در عمل کسی پیگیر رفع مشکلات صنعت نیست و بیشتر شاهد مانع زایی در مسیر حرکت تولید هستیم. در دنیا تولیدکنندگان و صنعتگران تشویق می شوند، اما متاسفانه در کشور ما این گونه نیست و در این شرایط است که ارزش یک ملک از یک واحد تولیدی بیشتر است و این درد بزرگی برای فعالان صنعت کشور است.
دولت از صنعتگران حمایت کند
حسین مجرد، فعال حوزه صنعت غذا نیز درباره وضعیت ماشین آلات و تجهیزات این صنعت به صمت گفت: باتوجه به اینکه صنعت غذا صنعتی سودآور و ارزآور است، خوشبختانه بخش زیادی از ماشین آلات و تجهیزات این صنعت در داخل تولید و تامین می شوند که در کیفیت و استاندارد با انواع خارجی این تجهیزات برابری می کنند. در سال های قبل در این بخش با کمبودهایی مواجه بودیم، اما در حال حاضر باتوجه به اینکه تولیدکنندگان تجهیزات در این بخش تبحر خاصی پیدا کرده اند، توانسته اند جایگاه خود را ارتقا بخشند و ما نیاز چندانی به واردات ماشین آلات صنعتی کشورهای دیگر نداشته باشیم. تمام این محصولات باکیفیت بالا و براساس استانداردهایی که باید در صنایع غذایی رعایت شود، تولید می شوند که جای خوشحالی دارد. اینکه این نیاز در داخل تامین می شود و برای تهیه بخش زیادی از ماشین آلات تولید، ارز خارج نمی شود، گام مثبت و کمک کننده ای به فعالان حوزه صنعت است.
این فعال حوزه صنعت غذا در پاسخ به این پرسش که علت فرسودگی ماشین آلات و تجهیزات صنایع غذایی چیست، اظهار کرد: در حال حاضر تولیدکنندگان به دلیل مشکل تامین ارز و نرخ آن، امکان بروزرسانی ماشین آلات و تجهیزات تولید را ندارند. وقتی ماشین آلات و تجهیزات دچار فرسودگی شوند، توان تولید کاهش می یابد و مشکلات متعدد دیگری گریبان تولیدکنندگان را خواهد گرفت؛ بنابراین پیشنهاد می شود برای بروزرسانی ماشین آلات و تجهیزات، تسهیلات با سود کم به صنایع غذایی تعلق بگیرد تا در این روند بتوانند به راحتی ماشین آلات خود را جایگزین و به روز و توان رقابتی خود را حفظ کنند. مجرد در پایان اظهار کرد: صنعت غذای ما این توان را دارد که در منطقه حرف نخست را بزند؛ یعنی اگر دولت حمایت های لازم را از این صنعت داشته باشد، می توانیم به کشورهای منطقه و حتی اروپا صادرات داشته باشیم. در این میان، اگر هدف این است که در بازارهای صادراتی، قدرت رقابت داشته و ماندگار باشیم، باید فقط برندهای باکیفیت صادرات داشته باشند و از توان واحدهایی که امکان صادرات ندارند، استفاده کنند. مهم این است که باکیفیت خوب صادرات داشته باشیم تا صنعت ما توان خود را بالا ببرد، شناخته شود و بتواند ارتقا یابد.
سخن پایانی
بنا بر تاکید صنعتگران و کارشناسان اقتصاد، تولید نیازمند مواد اولیه و بروزرسانی ماشین آلات است، اما تحریم های اقتصادی در سال های اخیر مانع اساسی در نوسازی ماشین آلات خط تولید بنگاه های اقتصادی بوده است.اگر دولت نسبت به بروزرسانی ماشین آلات خط تولید فرسوده واحدهای صنعتی با ارائه بسته های تشویقی بی توجه باشد، روزبه روز بر فرسودگی ابزارهای بخش تولید افزوده می شود.
