اکوسیستم خلیج‌فارس در مسیر زوال
دهم اردیبهشت در تاریخ ایران به نام روز ملی خلیج‌فارس نام‌گذاری شده؛ خلیجی که با انواع و اقسام تهدیدات محیط‌زیستی روبه‌رو است، اما نسبت به بهره‌برداری‌هایی که از آن می‌شود، هیچ اقدام تاثیرگذاری در حفاظت از آن انجام نمی‌شود.
به گفته کارشناسان، میزان آلودگی خلیج فارس ۴۰ برابر حد استاندارد است. در چنین شرایطی، اقدامی مشترک در راستای حفاظت از خلیج فارس توسط کشورهای حاشیه آن ضرورت دارد، اما اختلاف های سیاسی مانع آن شده است. صمت در این گزارش به موضوع زیست محیطی این منطقه مهم جغرافیایی پرداخته است.
تهدیدهای خلیج فارس
محمد درویش، کنشگر و پژوهشگر محیط زیست در گفت وگو با صمت بااشاره به تهدیداتی که متوجه خلیج فارس است، گفت: تقریبا فاضلاب همه شهرهای ساحلی، مستقیم و بدون تصفیه وارد خلیج فارس می شود. همچنین، تمام رودخانه هایی که از طرف عراق و ایران هستند و آب آنها به خلیج فارس می رسد، همراه خود فاضلاب های شهری را که در بین راه هستند، وارد خلیج فارس می کنند. همچنین، آب توازن کشتی ها که به شدت آلوده است و آب خاکستری و فوق العاده خطرناک آب شیرین کن ها وارد خلیج فارس می شود. به این آلاینده ها باید رزمایش هایی را هم که گهگدار در خلیج فارس برگزار می شود، اضافه کنیم و ببینیم که چه فاجعه ای در این خلیج اتفاق می افتد.
درویش گفت: برآوردها می گوید که میزان آلودگی خلیج فارس ۴۰ برابر حد استاندارد است و باتوجه به طرح های آلاینده آب شیرین کن، چشم انداز بدتری هم پیش روی ما است. با ادامه این رویه، به هیچ عنوان نمی توان در انتظار بهبود شرایط ماند.
وی اضافه کرد: شاید تنها خبر خوب این است که به تازگی دولت ایران شهرهای ساحلی از جمله بندرعباس را ملزم به تصفیه فاضلاب شان کرده، به شکلی که آب تصفیه شده را در اختیار صنایع قرار بدهند. امیدوارم بر این حرف متعهد بمانند و تلاش جدی تری را در راستای تحقق این مهم انجام دهند.
پدیدار شدن کویر دریایی
این کنشگر محیط زیست گفت: در حال حاضر، شاهد پدید آمدن کویر دریایی در خلیج فارس هستیم. کویر دریایی یعنی جایی که ما آب داریم، اما حتی فیتوپلانکتون و مرجان هم وجود ندارد. سازمان ملل هر سال محیط های آبی را که دچار پدیده کویر دریایی شده اند، معرفی می کند. از ۵ سال پیش، برای نخستین بار در جنوب تنگه هرمز در نزدیکی های امارات متحده عربی، بحرین و قطر؛ شاهد ۲ لکه کویر دریایی بودیم که در اثر فعالیت آب شیرین کن ها در آن منطقه ایجاد شده اند. متاسفانه این پدیده در حال گسترش به سمت سواحل ایران است.
وی تصریح کرد: برای حفاظت از خلیج فارس یک کنوانسیون وجود دارد، اما حقیقت این است که کشورهای منطقه به دلیل اختلاف نظرهای عمیق سیاسی که با یکدیگر داشتند، در عمل نتوانستند دور یک میز با عامل مشترک خلیج فارس بنشینند و اختلاف نظرهای خود را فراموش کنند. امیدوارم تلاش هایی که در حال حاضر برای بهبود رابطه با عربستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس می شود، تاثیرات مثبتی هم بر این موضوع بگذارد تا یک اقدام مشترک و تاثیرگذار برای محافظت از خلیج فارس انجام بگیرد.
درویش گفت: مهم ترین اقدامات مشترک کشورهای حاشیه خلیج فارس این است که تمام شهرهای ساحلی آنها متعهد به داشتن سیستم تصفیه فاضلاب شوند و اجازه ندهند فاضلاب خام وارد خلیج فارس شود. همچنین بر آب توازن کشتی ها نظارت و از ورود آن به خلیج فارس جلوگیری کنند. مهم است که بر صید نیز نظارت جامعی شکل بگیرد و به ویژه صید ترال متوقف شود تا دیگر شاهد کاهش تنوع زیستی نباشیم. تحت هیچ شرایطی نباید اجازه داد که رزمایش های نظامی در خلیج فارس که محیط بسته ای دارد، انجام شود. در نهایت نیز، نباید توان زیست پالایی رودخانه هایی که به خلیج فارس می رسد، به خاطر سدسازی های متعدد پایین بیاید.
آلودگی های نفتی در خلیج فارس
احسان عابدی، عضو هیات علمی گروه علوم زیستی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی در گفت وگو با صمت گفت: خلیج فارس به شدت تحت تاثیر آلاینده های نفتی است. آلاینده های نفتی در برگیرنده ترکیبات سمی و خطرناک برای تمام موجودات زنده است. یکی از این ترکیبات PAH ها هستند که در آن ترکیباتی مانند نفتالن، فلورن، فنانترن، آنتراستن، پایرن و بنزن وجود دارند. هرکدام از این عوامل یک عامل سمی و سرطانزا است که در نهایت آب های خلیج فارس را تحت تاثیر قرار می دهند. خلیج فارس یک دریای جوان است و تنوع ژنتیکی و زیستی آن برای این سطح از آلودگی کافی نیست.
وی بیان کرد: به همین دلیل، اکوسیستم آن شکننده است و گونه های آن به شدت تحت تاثیر تخریب اکوسیستم قرار می گیرند. از همین رو است که امروز شاهد قرار گرفتن بیشتر گونه های دریایی خلیج فارس مانند لاک پشت ها در فهرست قرمز موجودات در معرض خطر انقراض هستیم. در خلیج فارس، قاچاق سوخت به دلیل سودآوری بیشتر یا هر دلیل دیگری به یکی از عوامل جدی ایجاد آلودگی نفتی تبدیل شده است. این کارشناس گفت: کشتی های صیادی و بازرگانی، مخازن بزرگی را در خود تعبیه و آن را با نفت و گازوئیل پر می کنند تا به کشورهای همسایه از جمله پاکستان قاچاق کنند، زیرا نرخ نفت و فرآورده های نفتی در ایران پایین و در کشورهای دیگر بسیار بالا است و همین مسئله باعث وسوسه افراد برای قاچاق آن می شود.
عابدی عنوان کرد: زمانی که ماموران مبارزه با قاچاق می خواهند این کشتی ها را در دریا متوقف و قاچاقچیان را دستگیر کنند، کشتی حامل بار قاچاق، لوله های نفتی خود را در بشکه ها قرار می دهد و در زمانی که در حال فرار است، تمام بار خود را در طول مسیر در دریا تخلیه می کند. زمانی هم که ماموران آن کشتی را متوقف می کنند، دیگر نفت و گازوئیلی در کشتی وجود ندارد.
وی گفت: تخلیه نفت و گاز در دریا یک فاجعه محیط زیستی در سطح گسترده ایجاد می کند که یکی از آنها از بین رفتن صخره های مرجانی و آلوده کردن و از بین رفتن موجودات کف زی است که در خلیج فارس زندگی می کنند. همچنین، این آلودگی نفتی باعث نابود شدن لاک پشت ها و پرندگان دریایی می شود، چرا که وقتی نفتی در دریا می نشیند، آبزیان ناگزیر در دام آن می افتند.
دریایی جوان و شکننده
وی بااشاره به اینکه خلیج فارس یک دریای جوان است و تنوع ژنتیکی و زیستی آن برای این سطح از آلودگی کافی نیست، گفت: ما نسبت به بهره برداری گسترده ای که از خلیج فارس کرده ایم و ذخایر آن را کاهش داده ایم، تقریبا هیچ کار ویژه ای برای حفظ اکوسیستم آن انجام نداده ایم. ما می دانیم که خلیج فارس به طرق مختلف آلوده شده و تحت خطر است.
وی تصریح کرد: وضعیت خلیج فارس نسبت به دریاهای دیگر در دنیا یک وضعیت استثنایی است. از پیدایش خلیج فارس ۹۵۰۰ سال بیشتر نمی گذرد و به شدت دریای جوانی است، حتی خلیج فارس نسبت به خلیج عمان هم خیلی جوان است و از تنوع زیستی پایین تری برخوردار است. ما نسبت به این دریای شکننده که تازه در حال شکل گیری است و به این شدت به آن دست درازی شده و ذخایر آن کاهش پیدا کرده، هیچ اقدام محافظتی تاثیرگذاری انجام نداده ایم. معمولا حواس ما بیشتر به تیمار کودکی است که مریض شده و مراقبت از او را در اولویت قرار می دهیم، اما نسبت به خلیج فارس همان برخورد و استحصالی را داریم که در دریاهای قدیمی انجام می شود.
عابدی اضافه کرد: برای حفاظت از خلیج فارس یک سازمانی وجود دارد به اسم حفاظت محیط زیست که علاقه دارد یک سری اقدامات انجام دهد، اما بلد نیست و از اساس متوجه نیست که مسئله و مشکل چیست؟ به همین دلیل هم نمی تواند برای مشکل راه حل پیدا کند. برای مثال، طرح های خیلی زیادی در منطقه اجرا می شود. مطالعات خیلی زیادی هم انجام شده است، اما در نهایت همه این مطالعات و نتایج آنها به کتابخانه ها می رود و گردوخاک می خورد. این مطالعات اصلا به مرحله اجرا نمی رسد.
نوشدارو بعد از مرگ
وی بیان کرد: برای حفاظت از اکوسیستم خلیج فارس به این نیاز نداریم که قانون های متعدد داشته باشیم. برای حفاظت از یک اکوسیستم مهمی مثل خلیج فارس یک قانون کافی است. می خواهم بگویم ما خلأ قانونی نداریم. از لحاظ حقوقی هم کنوانسیون لازم وجود دارد، اما وقتی یک اکوسیستم نابود می شود، دیگر کنوانسیون چه دردی از آن دوا می کند؟
عابدی گفت: کنوانسیون رامسر را در نظر بگیرید. این کنوانسیون از لحاظ حقوقی خیلی معتبر است و کل تالاب های مهم دنیا زیر نظر آن هستند، اما آیا تالابی برای ما مانده که کنوانسیون رامسر از آن تالاب ها حفاظت کند؟ تراز آب در دریای خزر آنقدر کم شده که خلیج گرگان را به خشکی کشانده است. روند کم شدن تراز دریای خزر تا حدی ادامه خواهد داشت که تالاب انزلی هم خشک شود. مگر تالاب هورالعظیم وجود دارد که ما قانونی برای آن بنویسیم و از آن محافظت کنیم؟ وقتی تالابی وجود ندارد، دیگر قانونی هم نمی تواند بر آنها نظارت کند.
وی اضافه کرد: بودن آب در خلیج فارس نشان دهنده سلامت اکوسیستم نیست. در استخر هم آب وجود دارد. آنچه سلامت اکوسیستم خلیج فارس را رقم می زند، تنوع زیستی و ذخایر آن است که در حد نرمال باشد، اما وقتی شاخص ها استاندارد نیست، دیگر چه قانون و حقوقی برای آن بگذاریم؟
عضو هیات علمی گروه علوم زیستی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی گفت: در بندر دیر در یک شهری که ۲۵ هزار نفر جمعیت دارد، بین ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ نفر از مردم به همراه ان جی اوها ۲ سال تمام برای حفاظت از جنگل حراء تلاش کردند و زنجیره انسانی تشکیل دادند. مردم می گفتند آنجا یک رویشگاه مهمی است که نباید در کنار آن جاده بسازند که آب به آن نرسد و خشک شود یا تاسیسات راه اندازی کنند که پساب و سازه های آن باعث خشکیده شدن جنگل شود، اما آنها کار خود را کردند و سازه هایی ساختند که امروز نیمی از جنگل حراء خشک شده است.
عابدی گفت: اولویت با حفظ اکوسیستم در راستای حفاظت و بهره وری بیشتر است، اما منظور از بهره وری بیشتر افزایش بهره برداری ها نیست. کشور همسایه ما امارات متحده عربی در ابوظبی یک رویشگاه حراء دارد که به خوبی از آن محافظت می کند و بذر و نهال در آن می کارد. امارات با این کار توانسته پای توریسم را بیشتر به آنجا باز کند و از پولی که از توریسم درمی آورد، برای حفظ و نگهداری از رویشگاه حراء هزینه کند. اما ما چه کردیم؟ این زنجیره در ایران معیوب است و نهایت چنین رویه ای می شود، مرگ بیشتر پستانداران و پرندگان، کاهش ذخایر صید و تشدید دیگر مشکلات و تهدیداتی که نسبت به خلیج فارس وجود دارد.
سخن پایانی
کارشناسان عوامل آلودگی خلیج فارس را فاضلاب های تصفیه نشده شهرهای ساحلی، آلودگی های نفتی، آب توازن کشتی ها، رزمایش های نظامی و آب شیرین کن ها می دانند. این عوامل سال های سال خلیج فارس را تحت مخاطره و تنوع زیستی آن را کاهش داده است. با این حال، تغییر رویه ای نه از سوی ایران و نه از سوی کشورهای دیگر حاشیه این خلیج دیده نمی شود. در یک کلام، باید گفت نام گذاری یک روز در تاریخ به نام روز ملی خلیج فارس شاید خوب باشد، اما برای آن «تنوع زیستی» نمی شود.
