امروزه بیش از گذشته نقش و جایگاه معدن به اثبات رسیده است. همه بیش و کم آگاه‌ هستند که یکی از گره‌گشاترین منابع و دارایی‌های کشور، ذخایر معدنی است. ذخایر معدنی، در ابتدای زنجیره هر تغییر و تحولی قرار دارد و می‌تواند نقش پیشران صنعت و محرک رشد اقتصادی را ایفا کند.علاوه بر این، باید در نظر داشت که اقتصاد ایران در شرایط فعلی به‌دلیل وجود انواع تحریم‌ها، تهدیدها و محدودیت‌ها تضعیف شده و در تنگنای توسعه قرار گرفته است. بنابراین، چاره‌ای جز این نیست که با تغییر استراتژی اقتصادی مبتنی بر کاهش وابستگی به نفت و توجه سیستمی به معادن و صنایع‌معدنی به‌عنوان راهبرد اساسی این استراتژی و تلاش در راستای توسعه همه‌جانبه معدن از این تنگناها عبور کرد.

بنابراین پیشنهاد می‌شود با در نظر داشتن شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، برای دستیابی به توسعه پایدار در این بخش برنامه‌ریزی مناسبی انجام گیرد. در این صورت می‌توان نسبت به سودآوری معدن تا افق ۱۴۰۴ حتی بیشتر از نفت امیدوار بود.آنچه در گزارش امروز صمت می‌خوانید، جایگاه و ظرفیت حوزه معدن در اقتصاد جهان و ایران به روایت بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معادن و صنایع‌معدنی اتاق ایران و تمرکز بر خلاقیت و نوآوری به‌عنوان یکی از راهکارهای شکوفایی معدن به روایت کاظم بروسمند، کارشناس و فعال معدنی است.

توسعه پروژه‌های معدنی در دنیا

بهرام شکوری، رئیس کمیسیون معادن و صنایع‌معدنی اتاق ایران: معدن و معدنکاری جذابیت ویژه‌ای برای سرمایه‌گذاری دارد که مهم‌ترین دلایل آن را در چند محور زیر می‌توان خلاصه کرد؛ نیاز مبرم به فلزات برای دستیابی به محیط‌زیست پاک (فناوری‌های کم کربن)، نیاز مبرم به فلزات خاص برای دستیابی به تکنولوژی‌های نوین، تجدیدناپذیر بودن مواد معدنی، افزایش تقاضا نسبت به عرضه در مواد معدنی، نقش این مواد در بازارهای سرمایه جهانی و بورس، نقش معدن در توسعه بنیادی، نیاز مبرم برخی کشورها برای رشد و بقا به مواد معدنی و اطمینان از بازگشت سرمایه. اما با این حال، توسعه پروژه‌های معدنی در دنیا در چند سال اخیر با چالش‌هایی روبه‌رو شده است. براساس گزارش Industrial Info’s Budiness Intellihenve در جهان، بیش از ۱۳هزار پروژه سرمایه‌گذاری فعال در صنعت معدن وجود دارد که مبلغ کل سرمایه‌گذاری ۱.۱۸ تریلیون دلار را نشان می‌دهد.اما سال گذشته، کمترین تعداد معادن جدید از زمان پیگیری این اطلاعات ثبت شده است. در سال ۲۰۲۰کمابیش ۲۴۰ معدن فعال شدند که در مقایسه با ۵۲۰ معدن سال ۲۰۱۴ کاهش قابل‌توجهی داشته‌اند. دلایل زیادی برای این روند کاهشی برشمرده شده است که از میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: هرچقدر معادن به عمق می‌روند، دسترسی به آنها سخت‌تر و گرفتن مجوز آغاز فعالیت روند دشوارتر می‌شود، همچنین هزینه اکتشاف افزایش پیدا می‌کند.

فلزات معدنی، جایگزین سوخت‌های فسیلی

همزمان با کاهش ذخایر سوخت‌های فسیلی و تلاش جهان برای حل مشکلات گازهای گلخانه‌ای، دنیا در حال حرکت به‌سمت فناوری‌های کم‌کربن است. اهداف برنامه‌ریزی‌شده در اروپا براساس کاهش حداقل ۸۰ درصد انتشار دی‌اکسیدکربن تا سال ۲۰۵۰ است. بنابراین، برخی فلزات معدنی برای کمک به حل چالش در تغییر اکوسیستم جهانی، موردتوجه صنعتگران قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، در صنعت حمل‌ونقل، سلول‌های سوختی هیدروژنی و در فناوری‌های تجدیدپذیر که به‌سمت فناوری‌های کم‌کربن حرکت می‌کنند، از مواد معدنی مختلف استفاده می‌شود.

فلزات ضروری در فرآیندهای کم‌کربن

مقایسه میزان سرمایه‌گذاری روی انرژی‌های پاک و سوخت‌های فسیلی نشان می‌دهد که با عبور از بحران کرونا و نیازمندی پاسخ به بحران‌ جهانی انرژی، رونق بزرگی برای سرمایه‌گذاری جهانی بر انرژی‌های پاک فراهم شده است. افزایش هزینه‌های انرژی پاک در سال‌های اخیر چشمگیر است، اما در تعداد معدودی از کشورها متمرکز شده که چین، اتحادیه‌اروپا و ایالات‌متحده در رأس آنها قرار دارند.آلومینیوم، مس، نیکل، مولیبدن و نقره؛ ۵ فلز اصلی مورداستفاده در تکنولوژی‌های کم‌کربن (تجدیدپذیر) هستند که بازار آینده به‌شدت تشنه آنها خواهد بود.

دلایل سرمایه‌گذاری معدنی در ایران

کشور ما به‌علت برخورداری از ذخایر غنی معدنی و منابع فراوان انرژی از جذابیت بالایی برای سرمایه‌گذاری برخوردار است. از دیگر عواملی که جذابیت معدن را در کشور ما افزایش داده است، عبارتند از: کشف ذخایر بزرگ مس، طلا، آهن، سرب، روی و کرومیت در کلاس جهانی. تنوع مواد معدنی فلزی، غیرفلزی، سنگ‌های ساختمانی و گوهرسنگ‌ها، سرمایه‌گذاری‌های بزرگ دولتی در ذخایر بزرگ ایران، سابقه ۲۰۰ساله در اکتشاف، استخراج و فرآوری به‌صورت سیستماتیک و مدون، ظرفیت‌های قوی ذخایر معدن و محدوده‌های متالوژنی در ایران، تاریخچه قوی ۶هزار ساله معدنکاری طلا، مس، سرب و روی در ایران و وجود زیرساخت‌های نسبتا خوب در کشور. ایران با قرارگیری در کمربند کوهزایی آلپ ـ هیمالیا دارای ذخایر باارزشی همچون مس، طلا، سرب، روی، سنگ‌آهن و... است و یکی از غنی‌ترین کشورها از نظر منابع معدنی در جهان به‌شمار می‌رود. با این ظرفیت، کشور ایران یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین تولیدکنندگان مواد معدنی در دنیا است که در رتبه ۱۵ دنیا ایستاده است. با اکتشافاتی که به‌تازگی صورت گرفته است، ذخایر معدنی ایران در رتبه اول خاورمیانه و رتبه سوم در آسیا قرار دارد.ذخایر معدنی کشور براساس گزارش مرکز آمار ایران، ۲۶ میلیارد تن اعلام شده است که این مقدار شامل ذخایر فلزی، غیرفلزی، منابع قرضه، سنگ ساختمانی و گوهرسنگ‌ها و میزان ذخایر معدنی در ایران براساس USGS، فلز محتوی بدون در نظر گرفتن آهک، رس، لاشه، بالاست، نمک و گچ ۲.۱ میلیارد تن اعلام شده است.

چشم‌انداز تولید معدن در افق ۱۴۰۴

باتوجه به سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ و تولید ۷۰۰ میلیون تن ماده معدنی، توجه ویژه به بخش معدن و صنایع‌معدنی به‌عنوان یک صنعت خودکفا (معدن به‌جای نفت) می‌تواند نقش موثری در رشد اقتصادی کشور داشته باشد. لازم به ذکر است که کشور ما امروزه تنها از یک درصد از ذخایر معدنی خود بهره‌برداری می‌کند، در حالی که نرم جهانی حدود ۵ درصد است. در صورتی که ایران با نرم جهانی از ذخایر معدنی خود بهره‌برداری کند، درآمدی چند برابر ذخایر نفتی حاصل خواهد کرد.

الزامات توسعه معدن و صنایع‌معدنی

برای توسعه صنعت معدن در کشور و استفاده بهینه از ظرفیت‌های این صنعت نیاز است که تغییراتی در شیوه مدیریت و راهبرد این حوزه اتفاق بیفتد. از جمله مهم‌ترین تغییراتی که ضرورت آن به‌جد احساس می‌شود، تغییر رویکرد و اولویت‌های توسعه بخش معدن است که موارد زیر را شامل می‌شود: تغییر استراتژی براساس ارزش‌افزوده، توجه ویژه به معادن و صنایع‌معدنی کوچک و متوسط‌مقیاس، اولویت‌بخشی به تامین تجهیزات و ماشین‌آلات موردنیاز با ارائه تسهیلات در بخش معدن و صنایع‌معدنی، توسعه اصولی اکتشافات، حذف قیمت‌گذاری دستوری، آموزش و تربیت نیروی انسانی و ایجاد بستر مناسب برای جلوگیری از مهاجرت نیروی انسانی متخصص، حذف محدودیت‌های صادراتی، تامین و تقویت زیرساخت‌ها، کنترل نرخ ارز، تامین و تقویت زیرساخت‌ها و فراهم کردن، تسهیلات لازم برای استفاده معادن و صنایع‌معدنی از ارز حاصله از صادرات برای توسعه معدن و صنایع‌معدنی.

نهادسازی و حمایت‌های حقوقی

از دیگر اولویت‌هایی که می‌تواند بخش معدن را به مسیر رشد و شکوفایی سوق دهد، تشکیل وزارت معادن و صنایع‌معدنی است که بتواند به‌صورت مستقل بر این بخش متمرکز شود. ضروریات دیگر این بخش عبارتند از: تقویت صندوق بیمه و سایر صندوق‌های مرتبط با تولید و صادرات محصولات معدنی، بهره‌مندی معادن نمونه‌ای از امتیازات مناطق ویژه، رفع حبس ۹۵ درصد از محدوده‌های دارای ظرفیت کانی‌زایی، سرمایه‌گذاری مجدد درآمد در بخش معادن و صنایع‌معدنی، ایجاد پنجره واحد برای دریافت مجوزهای معدن و صنایع‌معدنی، تشکیل شعب ویژه معادن و مبارزه با فساد، اخذ مشورت موثر از تشکل‌های صنفی (بخش خصوصی) فعال در حوزه معدن و صنایع‌معدنی، تغییر قوانین و بهینه‌سازی آن و دخالت نکردن در عرضه محصولات معدنی و صنایع‌معدنی.

عرصه گسترده نوآوری و خلاقیت

کاظم بروسمند، کارشناس و فعال معدنی: معدن و صنایع‌معدنی به‌عنوان یکی از ارکان مهم در تولید و اقتصاد کشورها است و از این‌رو برای رشد و شکوفایی آن باید روش‌های نوین و بهینه‌ای برای بهبود فرآیند معدنکاری و تسهیل مسیر فعالیت را یافت و به‌کار گرفت.

مراحل کلی معدنکاری شامل اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی و روشن است که برای رشد و توسعه هر یک از این بخش‌ها و عبور از شیوه‌های ناکارآمد جاری، باید با استفاده از روش‌هایی جدید و خلاقانه احتمال بروز خطا در تمام این مراحل را کاهش داد و زمینه کنترل و بهینه‌سازی هزینه‌ها و زمینه توسعه فعالیت‌های معدنی را فراهم کرد. بنابراین، معدنکاری در دنیای امروز عرصه گسترده‌ای برای فرآیندهای خلاقانه و نوآورانه است که بستر انقلاب معدنی را فراهم کرده است.

ایجاد بستر کارآفرینی

هر یک از مراحل معدنکاری به‌نوبه خود، نیازمند خلق و استفاده از ایده‌های نوآورانه است. به‌عنوان‌مثال، در زمینه اکتشاف معدن، یافتن روش‌های نوین و خلاقانه، بهبود روش‌های موجود مبتنی بر نوآوری در زمینه کشف ذخایر معدنی و تربیت نیروی متخصص و ماهر می‌تواند سبب بهبود فرآیندهای اکتشاف و کشف ذخایر معدنی با صرف زمان کمتر و هزینه‌های کمتر شود.باتوجه به طیف گسترده فعالیت‌ها، ماشین‌آلات، تجهیزات در زمینه اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی کارآفرینی و ایجاد روش‌های نو و خلاقانه می‌تواند سبب بهبود عملیات، کنترل هزینه‌ها و افزایش سود و طول عمر پروژه‌های معدنی شود. از جمله ویژگی‌های مهم برای نقش‌آفرینی در این حوزه می‌توان به ریسک‌پذیری، خلاقیت، نوآوری، انعطاف‌پذیری، موفقیت‌طلبی و... اشاره کرد.

کلید جذب سرمایه

معدن و صنایع‌معدنی از جمله ‌حوزه‌هایی است که ظرفیت اشتغال‌آفرین بالایی در کشور دارد. به‌عبارت‌دیگر، کارآفرینی در بستر معدن و صنایع‌معدنی به‌عنوان یکی از ارکان مهم کسب‌وکار و یکی از روش‌های کسب درآمد و خلق ارزش و تولید ثروت است. کارآفرینان علاوه بر ارائه محصولات و خدمات ارزشمند، باعث ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی جوامع می‌شوند.اگرچه ایجاد اشتغال یکی از نتایج کارآفرینی است، اما کارآفرینی به‌معنای اشتغالزایی نیست و هر کسب‌وکاری نیز کارآفرینی نیست. در فرآیند کارآفرینی، کسب‌وکاری راه‌اندازی می‌شود و با استفاده از ایده‌های خلاقانه و نوآورانه، مدل‌های کسب‌وکاری نوین ایجاد می‌شود. این فعالیت انواع گوناگونی مانند کارآفرینی اداری، سازمانی، فرصت‌گرایانه، اکتسابی، ابتکاری، فردی، اجتماعی و... را شامل می‌شود.

چالش‌های ایجاد تحول

عموما اقدامات خلاقانه و نوآورانه در حوزه معدن با مشکلات و موانعی روبه‌رو خواهد بود که از جمله می‌توان به مدیریت امور مالی، کمبود تجربه، کمبود نیروی انسانی متخصص، نبود استراتژی مناسب، کمبود ظرفیت، موانع سیاسی، ضعف دانش، عدم‌دسترسی به بازار هدف، ترس از شکست و فشارهای روانی است. عمده مشکلات و موانع کارآفرینی در حوزه معدن مربوط به مسائل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، وضع قوانین سلیقه‌ای، عدم‌ثبات بازار، تغییرات ناگهانی در هزینه‌های معدنکاری و عدم‌ثبات قوانین برای معدنکاران است، به‌طوری‌که کارآفرینی در این حوزه در کشور ایران در برخی موارد با شکست روبه‌رو شده است.دولت‌ها به‌عنوان قانون‌گذار در مقام پشتیبانی از نوآوری می‌توانند نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه این فعالیت داشته باشند. دولت با ایجاد بستر قانونی، توسعه زیرساخت، حمایت مالی و ارائه تسهیلات به فعالیت‌های کارآفرینانه، ایجاد فضای سیاسی و فرهنگی نقش ارزنده‌ای در ترویج و توسعه کارآفرینی خواهد داشت. به‌نوعی بدون حمایت دولت، کارآفرینی نتیجه‌بخش نخواهد بود.

در صورت ایجاد بستر برای فعالیت نوآورانه و خلاقانه در حوزه معدن و ایجاد اعتماد و اطمینان به ثبات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، توسعه این فعالیت در حوزه‌های گوناگون از جمله حوزه معدن و صنایع‌معدنی باعث ایجاد تحول شگرف در فعالیت‌های جاری و تضمین توسعه معدنکاری برای آینده خواهد شد. فعالیت‌های جاری در حوزه معدن به‌شدت وابسته به هزینه و درآمد است. در طول تاریخ فرآیند بهینه‌سازی عملیات همواره در حال رشد و توسعه بوده است و خلاقیت و نوآوری و به‌نوعی کارآفرینی نقش تعیین‌کننده‌ای در توسعه فعالیت‌های معدنی داشته است. باتوجه به کاهش عیار ذخایر استخراجی و محدودیت عمق (افزایش عمق) معدنکاری در آینده نیاز به کارآفرینی در حوزه معدن بیش از پیش احساس می‌شود. امید می‌رود دولت‌ها با دقت به این مسئله، نسبت به حمایت از کارآفرینان این حوزه برنامه‌ریزی کند و اقدامات حمایتی را توسعه دهد.

سخن پایانی

معدن و صنایع وابسته چرخه پی‌جویی، اکتشاف، استخراج و فرآوری و استحصال مواد معدنی، چرخه‌ای به‌هم‌پیوسته و کاملا متصل است که هوایی تازه نیاز دارند تا بعد از خواب و خاموشی طولانی بیدار شوند و براساس نقشه‌راه به‌سمتی حرکت کنند تا بتوان هرگونه مانعی را از سر راه برداشت و در این مسیر پیش رفت.