سد ایلیسو در جنوب شرق ترکیه که در فاصله کمی از محل خیزش این موج از گردوغبار قرار دارد یکی از متهمان اصلی این آلودگی است. پیش و پس از زمان افتتاح این سد در آبان سال گذشته اعتراضات زیادی به این سازه بیابان‌زا شد، چراکه جلوی جاری شدن ۴۳میلیارد مترمکعب آب در بستر دجله و فرات را گرفت. براساس رهگیری نقشه ریزگردها در سایت جهانی بارسلون، توده گردوغبار اخیر، ابتدا بخش‌های زیادی از عراق و سوریه را در برگرفت و بعد وارد ایران شد. با این حال نقشه‌های هواشناسی نشان می‌دهد منشأ بخشی از گردوغبارهای اخیر داخلی است.

محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران در گفت‌وگو باصمت عامل اساسی این گردوغبارها را مصرف‌ بی‌رویه آب در ایران و کشورهای همسایه می‌داند و معتقد است در هفته‌ها و ماه‌های آینده باز هم گردوغبار شهرها را درمی‌نوردد.

مهم‌ترین عواملی که در ایجاد گردوغبار از منشأهای داخلی و خارجی نقش داشته‌اند چه هستند؟

همین امروز که در ماه ابتدایی سال قرار داریم، آمارها حاکی از آن است که بارش‌ها در سطح کشور ۹۰ درصد کاهش داشته است. چنین پدیده‌ای نه‌تنها در سال گذشته بلکه در سال‌های قبل هم سابقه نداشته است.

در حال ‌حاضر دلیل بخشی از این گرد‌وغباری که در روزهای اخیر در کشور به وجود آمده، کاهش بارش‌ها در فروردین و از طرفی مصرف بی‌رویه آب در کشور است.

مصرف آب در کشور به‌صورتی است که باوجود اینکه بین ۶۵ تا ۸۰ درصد منابع آب سطحی را از دست داده‌ایم، مصرف آب در استان‌های بحرانی افزایش پیدا کرده است.

منشأ بخش دیگری از این گردوغبار هم در کشورهای همسایه شامل ترکیه، عراق، سوریه، افغانستان و ترکمنستان است. همه این عوامل دست به‌دست هم داده‌ و موجب شکل‌گیری گرد‌وغباری شده‌اند که هوای شهرهای کشور را به آلودگی کشانده است.

تغییرات اقلیمی چه نقشی در ایجاد این گردوغبارها دارند؟

تغییرات اقلیمی پدیده‌ای جهانی است و خاورمیانه نیز مستثنا از این تغییرات نیست اما تاثیرات این امر نمی‌تواند به‌قدری شدید باشد که باعث ایجاد گردوغبار و آلودگی هوا در کشور شود.

شکل‌گیری این گرد‌وغبارها بیشتر از اینکه ناشی از تغییرات اقلیمی باشد، ناشی از تخریب محیط‌زیست و تخریب منابع آب سطحی در ایران و کشورهای همسایه است؛ از دریاچه ارومیه گرفته تا رودخانه‌ها و تالاب‌هایی که در خوزستان، اصفهان، فارس، چهارمحال‌وبختیاری، سیستان‌وبلوچستان و... با خشکیدگی شدیدی روبه‌رو هستند.

۸۰ درصد تالاب‌ها در ایران خشک شده که رقم بسیار بالایی است. زمانی که تالاب دچار خشکی می‌شود، چسبندگی خاک آن به‌دلیل حذف رطوبت از بین می‌رود و یک وزش باد می‌تواند این گرد‌وغبار را از سطح تالاب‌ها به سمت آسمان ببرد.

از طرف دیگر دخل و تصرف در منابع آبی در قالب سدسازی و انتقال آب را رو به زوال برده است.

در حال ‌حاضر در کشور ترکیه ۲۲ سد عظیم ساخته شده که منجر به ورود آب کمتر به منابع آبی عراق و ایران از جمله هورالعظیم شده است.

با این حال شاهدیم ایران نه‌تنها اعتراضی به سدسازی‌های ترکیه نمی‌کند، بلکه خود از استان لرستان عملیات انتقال آب برای بخش صنعت و کشاورزی در خوزستان انجام می‌دهد و حتی روی رودخانه کرخه سد می‌سازد و به‌نحوی مانع از ورود آب به طبیعت خوزستان می‌شود.

حرف من این است که بیشتر از اینکه توپ را در زمین تغییر اقلیم بیندازیم، باید نهادها و کشورهایی را مورد اتهام قرار دهیم که در منابع آب دخل و تصرف و گرد‌وغبار را نصیب مردم کشورهایی مثل ایران می‌کنند.

پیش‌بینی می‌کنید آلودگی‌های گردوغبار در کشور تا چه زمانی استمرار می‌یابد؟

در سال آبی که در آن هستیم باید منتظر افزایش تنش آبی باشیم. در ماه‌های آینده برخی از استان‌های کشور دچار بی‌آبی شدید می‌شوند و در بعضی از نقاط باید با تانکر آب‌رسانی شود. به تبع این امر آلودگی هوا به حدی می‌رسد که مردم در روزهای به نسبت زیادی خانه‌نشین می‌شوند.

امسال به‌یقین از فاجعه‌بارترین سال‌ها از نظر آلودگی هوا و کم‌آبی است؛ حتی خود سازمان هواشناسی نیز بر این مسئله صحه گذاشته است. نباید از یاد ببریم آلودگی اخیر هوا در کشور فقط عامل خارجی ندارد و باید به‌دنبال عوامل داخلی هم بود.

۶۵ درصد اعتبارات گردوغبار در خوزستان و ۵۰ درصد اعتبارات در اصفهان محقق نشده و در دیگر شهرهای کشور نیز وضعیت به همین صورت است.

از طرفی اعتبارات کنترل و مهار گرد‌وغبار از لایحه بودجه سال گذشته و امسال حذف شده است. وخامت وضعیت به حدی است که در سال جدید افزایش برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی از منابع آب سطحی بیشتر شده است. بر این اساس می‌توان این برآورد را به‌دست داد که گرد‌وغبار در کشور ماندنی است و حتی در هفته‌ها و ماه‌های آینده گرد‌وغبارها در کشور فراگیر می‌شود و استمرار خواهد داشت.

بودجه‌ و اعتباراتی که به مقابله با پدیده گردوغبار اختصاص نیافته باید در چه حوزه‌های استفاده می‌شد؟

در بسیاری از کشورهای خاورمیانه برنامه‌های جدی برای سازگاری با آلودگی گرد‌وغبارها عملیاتی شده و اقداماتی برای حفظ سلامتی شهروندان صورت گرفته و جامعه توانسته خود را با آن منطبق کند، اما این پدیده هنوز برای مردم ایران یک پدیده نوظهور محسوب می‌شود.

از طرفی در ایران آمادگی در سیستم مدیریت بحران از قبل ایجاد نشده و اطلاع‌رسانی‌های شفاف صورت نگرفته است.

الان شاهد این هستیم که با آلودگی هوای ناشی از گرد‌وغبارها افراد بسیار زیادی به مراکز بهداشتی و درمانی مراجعه می‌کنند؛ چراکه اقدامات احتیاط‌آمیز و کنترلی و ایجاد آمادگی‌ها از پیش انجام نشده است.

امروز حاکمیت جمهوری اسلامی و مردم کشور در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند و دور از انتظار نیست که باوجود بیماری کرونا، آلودگی هوا و گرد‌وغبارها نظام بهداشت و درمان کشور تا مرز ورشکستگی حرکت کند؛ در صورتی که در کشورهای دیگر حداقل مطابق‌سازی جامعه و حکومت با پدیده گردوغبار چه در ساختار بهداشتی و درمانی و چه در ساختار آبی انجام شده است؛ ضمن اینکه کشورهایی مثل عربستان، مصر، سوریه، عراق و افغانستان برای آمادگی بیشتر در جهت مقابله با گردوغبار از تکنولوژی و علم جهانی استفاده می‌کنند.

حتی افغانستان باوجود شرایط سختی که دارد مذاکراتی با کشورهای مختلف از جمله عربستان در زمینه بهبود وضعیت اقلیمی و احیای محیط زیست و منابع آبی خود داشته است.

این کشورها می‌دانند باید بودجه و اعتبارات مالی خود را صرف مهم‌ترین مسئله مملکتی که همین محیط‌زیست، ریزگردها، آلودگی هوا و منابع آب است، کنند، اما در ایران باوجود اینکه اعتبارات مالی از بخش کنترل و مهار گردوغبارها حذف می‌شود مشخص نیست کجا هزینه می‌شود. هر میزان اعتبار مالی که از حوزه مهار و کنترل گردوغبارها خارج می‌شود، باید به همان نسبت در ساختار بهداشتی و درمانی کشور و زیرساخت‌های مقابله با آلودگی هوا و آمادگی و پذیرش شهروندان در مقابل آن تزریق شود.

مسئله بسیار مهم‌تر دیگر این است که ایران در شرایط تحریمی قرار دارد. کشور برای اینکه با آلودگی هوا و گردوغبارها و کم‌آبی و بحران آب تطبیق پیدا کند، حتما باید ارتباطات جهانی داشته باشد و از این تحریم‌ها عبور کند.

کشور باید مجهز به علم و تکنولوژی روز جهان باشد تا در برابر مخاطرات آب و هوایی و اقلیمی قدرت پیشگیری بیشتری داشته باشد. متاسفانه چنین رویه‌ای حاکم نیست و باوجود اینکه در ایران کلکسیونی از بحران‌های محیط‌زیستی را می‌بینیم، کشور همچنان در تحریم است و محروم از منابع ارزی که می‌توانست در حوزه محیط‌زیست و کنترل کیفیت هوا به‌کار گرفته شود.

قدرت دیپلماسی آب در دولت را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

وزارت امور خارجه کشور در این بحران گرد‌وغباری که بخشی از آن منشأ خارجی دارد، منفعل عمل می‌کند و در موضوع سدسازی‌ها در ترکیه، سوریه، عراق و افغانستان تاکنون مواضع انفعالی داشته و سکوت کرده است.

اساسا اقداماتی برای وزارت امور خارجه کشور در راستای جلوگیری و مقابله با سدسازی‌ها در ترکیه روی رودخانه‌های دجله و فرات و حتی ارس تعریف نشده است. وزارت امور خارجه نه‌تنها در این دولت، بلکه در دولت‌های پیشین نیز باید مسئولیت‌های خود را در زمینه دیپلماسی آب می‌پذیرفت تا به این وضعیت دچار نشویم.

اما از طرف دیگر وقتی در خود ایران پروژه‌های سدسازی و انتقال آب به‌شدت دنبال می‌شود و تالاب‌ها را می‌خشکانند و گردوغبار ایجاد می‌کنند، انتظاری نیست که مسئولانی از وزارت امور خارجه یا وزارت نیرو به سدسازی‌های ترکیه اعتراض کنند.

زمانی که به دو منبع آبی دریاچه ارومیه و دریاچه وان در دو کشور به فاصله کمتر از ۳۰۰ کیلومتر از یکدیگر نگاه می‌کنید تفاوت در نحوه مدیریت آب در دو کشور به‌خوبی مشهود است. این گرد‌وغبارهایی که در کشور وجود دارد تاوانی است که مردم به‌خاطر ضعف دیپلماسی آب و حکمرانی منابع آب توسط دولتمردان می‌پردازند.

از نظر شما چه سیاست‌هایی باید برای پیشگیری و سازگاری با پدیده گردوغبار در دستور کار قرار بگیرد؟

آقای محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهوری دو روز پیش اعلام کرد سرعت توسعه صنعتی در کشور کافی نیست. من معتقدم هر جا توسعه صنعتی در کشور اتفاق افتاده مربوط به صنایع آب‌بر بوده است.

باید ترمز توسعه صنعتی به این صورتی که پیش می‌رود کشیده شود. از یک طرف هم اعتبارات متناسب با نیازهای استان‌های کشور در زمینه منابع آب و خاک و به‌تبع ریزگردها و آلودگی هوا وجود ندارد.

باید اعتبارات عمرانی و بودجه به این مسئله اختصاص پیدا کند. استان‌ها باید در برابر آلودگی هوا و گرد‌وغبارها اولویت‌گذاری شوند.

از سوی دیگر می‌بینیم که در سال آبی جاری باوجود خشکسالی شدید در دو استان مثل خوزستان و اصفهان برنج‌کاری توسط افراد بومی و غیربومی رونق گرفته است. این رویه بسیار خطرناک است و می‌تواند ما را در جهت تطبیق با وضع موجود با مخاطرات جدی مواجه کند.

ما باید از این وضعیت گذر کنیم و بپذیریم که این شرایط دیگر نمی‌تواند تداوم داشته باشد.

قبلا صحبت از بحران آب بود، بعد صحبت از ورشکستگی آب، بعد تخریب سکونتگاه‌ها و حالا وخامت وضعیت به حدی رسیده که باید از تخریب سرزمینی صحبت کرد. کشور در پرتگاه محیط‌زیستی قرار گرفته و در صورت حاکمیت روند فعلی باید شاهد کوچ اجباری هرچه بیشتر مردم در داخل کشور و حتی به خارج از کشور باشیم.

سخن پایانی

در مجموع یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد گردوغبار در خاورمیانه نوع حکمرانی آب توسط کشورهای واقع در این منطقه است که منابع آبی را رو به نابودی برده است. باوجود اینکه خشکسالی و پدیده گردوغبار به مرزهای سیاسی بی‌اعتنا هستند و کشور به کشور را طی می‌کنند و مردم آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهند، دولت‌ها هنوز به سیاست «چهاردیواری، اختیاری» تکیه کرده و دست به توسعه‌های مخرب درون کشور خود می‌زنند.