در طول دهه‌های گذشته تولید صنایع معدنی در کشور توسعه ‌یافته، اما این توسعه اکنون با چالش‌های جدی روبه‌رو است. ناترازی انرژی برق در ماه‌های گرم سال و پیشی گرفتن تقاضا بر عرضه، به خاموشی بسیاری از صنایع منتهی می‌شود. در چنین شرایطی از میزان تولید در صنایع وابسته به انرژی برق نیز به‌شدت کاسته خواهد شد. این افت تولید خسارت‌های جدی را به صاحبان صنایع تحمیل می‌کند که ازجمله آنها می‌توان به خسارت به کوره‌ها، افت تولید و بهره‌وری، افزایش هزینه تمام‌شده، کاهش سودآوری و ... اشاره کرد. بدون تردید تجدیدنظر در سیاست‌های حاکم بر صنعت برق برای مقابله با این شرایط ضروری است. بررسی میزان تولید محصولات صنایع معدنی در تابستان ۳ سال اخیر حکایت از افت تولید در این بخش دارد. بر اساس آمار، تولید فولاد خام در این بازه زمانی ۳ ساله، با نوسانات شدیدی همراه بود. تولید آلومینیوم رو به افول بوده است. اما سیمان تنها صنعتی است که از افت تولید جان سالم به دربرده است. به گزارش ایراسین، تغییرات میزان تولید فولاد خام در تابستان سال ۱۴۰۰ حدود ۳۰ درصد نسبت به مدت مشابه در سال قبل کاهش‌ یافته است. این عدد ضمن افزایش ۷۶.۶ درصدی، در تابستان سال ۱۴۰۱ به ۴۶.۶ رسیده است. این در حالی است که در تابستان سال ۱۴۰۲ این عدد با سقوط ۶۲.۳ واحدی به منفی ۱۵.۷ درصد در مقایسه با مدت مشابه در سال قبل رسیده است. تغییرات میزان تولید محصولات فولادی نشان می‌دهد حجم تولید تابستان ۱۴۰۰ در مقایسه با سال گذشته آن منفی ۱۷.۲ درصد و در تابستان سال ۱۴۰۱ حدود منفی ۲.۲ درصد نسبت به سال قبل کاهش‌یافته است. خوشبختانه تولید محصولات فولادی در تابستان سال ۱۴۰۲ نسبت به تابستان سال ۴۰۱ رشد کرده است.

تولید کاتد مس در تابستان سال ۱۴۰۰ منفی ۱.۹ درصد نسبت به سال گذشته بوده و در تابستان سال بعد به منفی ۷.۱ رسیده است. این میزان در تابستان امسال با اندکی کاهش به منفی ۶ درصد رسیده است.میزان تولید شمش آلومینیوم از محدود تولیدات صنایع معدنی است که باوجود کاهش شدید همچنان رشد مثبتی را طی می‌کند. میزان تولید شمش آلومینیوم در تابستان سال ۱۴۰۰ حدود ۲۶ درصد به نسبت دوره مشابه سال قبل افزایش‌یافته بود. در تابستان سال ۱۴۰۱ این عدد به ۹ و نیم درصد افزایش تولید نسبت به تابستان سال قبل رسید. در حالی است که در تابستان امسال تغییر میزان تولید شمش آلومینیوم باتجربه کاهش حدود ۵ واحدی به ۴.۹ درصد رسید. به بیان بهتر بررسی تغییرات تولید شمش آلومینیوم در فصل تابستان در سه سال اخیر در کشور نشان می‌دهد حجم تولید از قله ۲۶ درصدی با کاهش حدود ۲۱ واحد به کمتر از ۵ درصد رسیده است.سیمان اما تنها صنعت معدنی است که از کاهش میزان تولید در فصل تابستان طی سه سال اخیر جان سالم به دربرده است و علاوه بر این رشد مثبت مستمر و منطقی را تجربه می‌کند. به‌این‌ترتیب تولید سیمان که در تابستان سال ۱۴۰۰ منفی ۲۳ درصد نسبت به تابستان سال قبل کاهش‌یافته بود، در تابستان سال ۱۴۰۱ حدود ۳.۲ درصد نسبت به سال قبل افزایش تولید داشت. خوشبختانه این عدد در تابستان سال ۱۴۰۲ به ۹.۸ درصد افزایش تولید نسبت به مدت مشابه در سال گذشته رسید.

کاستی‌های برق

در دهه اخیر مشکلات اقتصادی در زمینه سرمایه‌گذاری در صنعت نیروگاهی موجب عدم تناسب میان رشد تولید برق نسبت به افزایش فزاینده مصرف آن و ایجاد چالش‌های فراوان برای صنایع مختلف ازجمله تولید محصولات صنایع معدنی شده است. صنعت برق در تامین منابع مالی برای خروج از این چالش‌ها با مشکلات گسترده‌ای از قبیل عدم سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به دلیل نظام ناکارآمد قیمت‌گذاری برق مواجه است. بورس انرژی در کشف قیمت برق بر اساس رقابت و بر پایه عرضه و تقاضا در ایجاد یک بازار رقابتی که منجر به ایجاد جذابیت برای بخش خصوصی خواهد شد، نقش مؤثری دارد. برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی بخش برق بورس انرژی ایران از سال ۱۳۸۸ شروع و معاملات در این بخش از اسفندماه سال ۱۳۹۱ آغاز شد. در جزء «۲» بند «ب» ماده (۴۴) قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه نیز وزارت نیرو مکلف به تعیین قیمت خرید برق با توجه به سازکار بازار در بورس شده است، اما با گذشت بیش از یک دهه از راه‌اندازی آن، تنها بخش بسیار کمی (در حدود سه درصد) از معاملات برق در این بازار انجام می‌شود.

از مهم‌ترین چالش‌هایی که منجر به کم‌رونق شدن معاملات برق در بورس انرژی در مقایسه با سایر بازارها شده، می‌توان به عدم‌جامعیت و یکپارچگی قوانین، عدم اجرای کامل قوانین و مقررات مرتبط با تجارت برق، توقف روند تامین اعتبار شرکت‌های توزیع، برخی سازکارهای قیمت‌گذاری دستوری و ساختار دولتی و گاهی انحصاری حاکم بر نهادهای فعال نام برد. اگرچه در بند «ب» ماده (۴۳) لایحه برنامه هفتم توسعه نیز افزایش سهم معاملات برق در بورس انرژی مورد تاکید قرارگرفته است، اما با توجه به چالش‌های اساسی پیش روی صنعت برق، توسعه تجارت برق نیازمند یک برنامه‌ریزی آینده‌نگرانه با رویکردی جامع و به‌هم‌پیوسته متناسب با اقتضائات کشور است که در گزارش حاضر با بررسی چالش‌ها، پیشنهادهایی برای توسعه معاملات برق در بورس انرژی طی سال‌های اجرای قانون برنامه هفتم توسعه ارائه‌شده است.

سخن پایانی

ساختار فعلی صنعت برق به خاطر مشکلاتی از قبیل سازکار ناکارآمد قیمت‌گذاری برق، عدم شفافیت در ساختارهای اقتصادی و عدم ایجاد فضای رقابتی، منجر به کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این صنعت و در نتیجه، پیشی گرفتن تقاضای برق از تولید آن به‌ویژه در فصول گرم سال شده است. عدم اجرای صحیح جداسازی بخش رقابتی از بخش انحصاری و به عبارتی تجدید ساختار ناقص و همچنین عدم شکل‌گیری صحیح نهادهای مدیریتی و نظارتی مانند تنظیم‌گر مستقل، در پیدایش مشکلات صنعت برق و نرسیدن به نتایج پیش‌بینی‌شده، بسیار تاثیرگذار است. در چنین شرایطی صنایع مصرف‌کننده برق ازجمله واحدهای فعال در حوزه صنایع معدنی با مشکلات متعددی ازجمله کاهش تولید روبه‌رو شده‌اند. افت تولید به کاهش بهره‌وری، افزایش هزینه تولید، حضور کمرنگ‌تر در بازار صادراتی و چالش‌های متعددی در مسیر تولید و فروش در بازار جهانی منتهی خواهد شد.