رشد صنعت؛ توهم یا واقعیت
آمارها از سال ۹۸ به بعد، بیشتر رشد صنعتی را در کشور نشان می‌دهند، در حالی که در چند سال اخیر به‌دلیل تحریم‌ها و مشکلات مربوط به کمبود برق، گاز، نقدینگی و... تولید چالش‌های زیادی داشته است. به‌عنوان مثال، آمارهای سال ۹۹ وزارت صنعت، معدن و تجارت از رشد صنعت کفش حکایت داشت در حالی‌که تولیدکنندگان عنوان می‌کردند به‌دلیل شیوع ویروس کرونا و تعطیلی بازار و فروشگاه‌ها، تیراژ تولید آنها افت داشته و بیشتر محصولات‌شان هم در انبارها دپو شده است.
برخی صنعتگران معتقد بودند باید مبنای محاسبات آماری مورد دقت نظر قرار گیرد، زیرا ممکن است خرید مواد اولیه ملاک رشد در واحدهای صنعتی باشد. برخی دیگر از کارشناسان صنعتی هم معتقدند بخشی از محصولات خارج از کشور تولید و در داخل به‌نام تولید داخل بسته‌بندی می‌شوند. به هر روی، آمار مرکز آمار ایران نشان می‌دهد صنعت در ۶ ماه نخست سال ۳.۸ درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل رشد داشته، در حالی که بانک مرکزی این عدد را ۱.۹ درصد اعلام کرده است.
اماواگرهای آمار دقیق
حسین ساسانی، نظریه‌پرداز توسعه پایدار و کارشناس حوزه صنعت درباره آمار اعلامی رشد صنعتی در ۶ ماه نخست سال به صمت گفت: آمارهایی که داده می‌شود باید از چند زاویه موردبررسی قرار گیرد. در سال‌های گذشته، آمارهایی که از سوی مرکز آمار ایران و بانک مرکزی یا حتی آمارهایی که از نهادهای دیگر مانند اتاق بازرگانی و... اعلام می‌شد مبتنی بر یک رویکرد یکپارچه آمارگیری نبودند.
او افزود: سیستم‌ها و فرآیندهای دقیقی که در دنیای پیشرفته وجود دارد برای اینکه محاسبات دقیق داشته باشند و اطلاعات دقیق از تعداد کسب‌وکارها و محصولات تولیدشده ارائه شود، در ایران وجود ندارد. از این‌رو کشور همیشه در دادن اطلاعات و آمار دقیق مشکل داشته است.
وی ادامه داد: طبیعی است آمار اعلام‌شده امسال هم مبتلا به مشکلات گذشته بوده و خیلی قابل اتکا نیست، زیرا مبتنی بر سیستم‌های دقیقی نبوده و از ابزارها و فنون دقیقی برای جمع‌آوری آنها استفاده نمی‌شود.
انحصار تولید و الزام مصرف‌کننده
ساسانی درباره آمار اعلام‌شده در حوزه رشد صنعتی ۶ ماه نخست سال، عنوان کرد: در برخی صنایع به‌دلیل اینکه انحصار وجود دارد، واردات انجام نشده و تمامی خریداران و مصرف‌کنندگان باید نیازهای خود را از تولیدات داخل تامین کنند؛ بنابراین تمام تولیدکنندگان داخلی چه آنهایی که باکیفیت بالا فعالیت دارند و چه کسانی که باکیفیت پایین‌تر محصول تولید می‌کنند؛ چه رسمی‌ها و چه زیرپله‌ای‌ها، تلاش کنند تولید بیشتر داشته و سهم خود را افزایش دهند.
این نظریه‌پرداز توسعه پایدار اظهارکرد: در چنین شرایطی، بازار چاره‌ای ندارد جز اینکه نیازش را از همین محصولات تامین کند؛ بنابراین ممکن است در چنین شرایطی رشد صنعتی و تولیدات اتفاق افتاده باشد.
نگرانی از افت کیفیت محصولات
تابستان امسال به‌دلیل کمبود برق واحدهای صنعتی ناچار به خاموشی و کاهش تیراژ بودند. برخی تولیدکنندگان در برخی استان‌ها عنوان می‌کردند که ملزم بوده‌اند در ۳ تا ۴ ماه ۵۰ درصد کمتر از روزهای عادی مصرف برق داشته باشند؛ بنابراین طبیعی است اگر به همان نسبت هم تیراژ تولید دچار افت شده باشد. ساسانی در این‌باره توضیح داد: با وجود محدودیت واردات و به‌دلیل اینکه رقابتی در بازار کشور وجود ندارد و مصرف‌کنندگان محدود به خرید محصولات داخلی شده‌اند؛ در نتیجه تمرکز صنعتگران بر این است که تولیدات را با هر کیفیتی افزایش دهند، چون تحت هر شرایطی بازار داخل به‌طور کامل برای آنهاست. این کارشناس صنعتی افزود: اگر رشدی رخ داده مربوط به این شرایط بوده اما اینکه چه عددی است نمی‌توان روی آن خیلی اظهارنظر کرد.
ساسانی در ادامه سخنان خود گفت: در این میان، نکته نگران‌کننده این است که به‌دلیل انحصار در بازار و ممنوعیت واردات و نبود شرایط رقابتی، همه به هر شکلی که خود می‌خواهند، تولید می‌کنند و استاندارد و کیفیت رعایت نمی‌شود. برخی به‌دنبال این هستند که از این آشفته‌بازار استفاده کنند تا به هر طریقی شده محصولات خود را به فروش برسانند.
بهانه‌ای به‌نام ورشکسته شدن
این نظریه‌پرداز توسعه پایدار ادامه داد: صنعتگران به‌دنبال این هستند که ممنوعیت واردات حتی پس از رفع تحریم هم ادامه داشته باشد. از سوی دیگر، این صنعتگران به بهانه اینکه خط تولید خود را گسترش داده و فناوری را ماشین‌آلات را وارد کرده‌اند، تیراژ تولید را افزایش داده‌اند و اگر محصولات خارجی مثلا از کره‌جنوبی وارد شود، آنها ورشکسته می‌شوند. به این ترتیب، مدیران دولتی را مجاب کردند، انحصار و مونوپولی ایجاد شود.
ساسانی تصریح کرد: شاید حجم تولید بالا رفته اما محصولاتی تولید شده که با کیفیت جهانی فاصله دارد و علاوه بر این، به لحاظ نرخ خیلی بالاست. او گفت: چون مشتری هیچ محل دیگری برای رفع نیازهای خود ندارد، ناچار باید کالاهای داخلی را با هر کیفیت و قیمتی خریداری کند.
رشد مقطعی
این نظریه‌پرداز توسعه پایدار در ادامه با بیان اینکه منظور از رشد در جهان صنعتی یعنی رشد پایدار باکیفیت، گفت: تمرکز باید روی کالاهایی باشد که هم در بازار داخل و هم بازار خارج خریدار داشته باشد؛ در این شرایط می‌توان گفت رشد واقعی انجام شده است. در فضای بسته نمی‌توان اظهار کرد که رشد صنعتی داشته‌ایم. رقیبی وجود ندارد در نتیجه تولید افزایش پیدا می‌کند. ساسانی گفت: بنابراین نمی‌توان گفت حتی اگر رشدی در ۶ ماه نخست سال رقم خورده، رشد واقعی بوده باشد. آنچه به‌عنوان رشد صنعتی در جهان مصطلح است رخ نداده، بلکه افزایش تولید مقطعی با توجه به شرایط کاذبی که در بازار بوده، محقق شده است.
او اظهارکرد: تولیدکنندگانی که حتی تا دیروز نامی از آنها در بازار نبود، امروز صاحب کالا و برند شده‌اند و محصولاتی با کیفیت پایین را تولید و در بازار توزیع می‌کنند.
سوءمدیریت‌ها پشت آمار غیرواقعی
این نظریه‌پرداز توسعه پایدار با بیان اینکه برخی از طریق واردات غیررسمی مثلا واردات محصولات از چین و... با آرم و لوگوی ایرانی آن را در بازار توزیع می‌کنند و همین کالاها در آمار تولید داخل لحاظ می‌شود.
این کارشناس حوزه صنعت ادامه داد: تا برنامه‌ای روشن و شفاف در حوزه صنعت و وضعیت تولیدات صنعتی در آینده نداشته باشیم، صحبت کردن از افزایش رشد صنعتی و اقتصادی بی‌معناست. زمانی می‌توانیم از رشد صنعتی و اقتصادی صحبت کنیم که حکمرانی درستی داشته باشیم و به کمک آن، تولیدکننده و مصرف‌کننده از شرایط بازار منتفع شوند. در شرایط ناعادلانه باشد عده‌ای منتفع و برخی متضرر می‌شوند.
ساسانی یادآور شد: امسال تعدادی از تولیدکنندگان رسمی نتوانستند مواد اولیه موردنیازشان را وارد کنند یا صنعتگرانی که دچار خاموشی برق و گاز بودند، ناچار تیراژ تولیدشان را کاهش داده‌اند. بعضی صنایع متکی به آب بودند. این صنایع با توجه به مشکلات و بحران آب چگونه می‌توانستند افزایش تولید داشته باشند. بنابراین برخی از این آمار بیش از آنکه به واقعیت نزدیک باشد نشان می‌دهد فقط به‌دنبال اعداد و ارقام هستیم تا سوءمدیریت‌ها را پشت آنها پنهان کنیم.
مشکلی رفع نشد
صنعت خودرو یکی از صنایع پیشران بوده که رشد و توسعه آن منجربه رشد و پیشرفت حدود ۶۰ صنعت دیگر می‌شود؛ بنابراین اگر این صنعت رشد تولید داشته باشد باید صنایع بالادستی و میانی آن نیز رشد کنند. این در حالی است که آمار تولید خودرو در ۸ ماه نخست سال حاکی از آن است که این صنعت از برنامه‌های تعریف‌شده ابتدای سال عقب‌تر است.
بهرام شهریاری از فعالان و کارشناسان صنعت خودرو درباره رشد صنعت خودرو به صمت گفت: شاید بخشی از رشد صنعتی حوزه خودرو مربوط به تجاری‌سازی خودروهای ناقصی باشد که کف کارخانه‌ها دپو شده بودند. وی افزود: حال پرسش اصلی این است که امسال نسبت به سال گذشته چه اتفاقی رخ داده که صنعت رشد داشته باشد؟ در حال‌حاضر نه نقدینگی به صنعت خودرو تزریق شده و نه نرخ مواد اولیه موردنیاز ارزان شده است. در این میان، ماشین‌آلات و تجهیزات تولید هم نوسازی نشده‌اند.
او ادامه داد: در کنار این چالش‌ها، مسئله تحریم‌ها، بالا رفتن نرخ ارز، افزایش بدهی قطعه‌سازان و انباشت زیان شرکت‌های خودروساز هم حاکی از این است که در این بخش نمی‌تواند رشد تولیدی محقق شده باشد. او گفت: البته وعده رشد داده می‌شود اما اینکه براساس چه زیرساختی قرار است محقق شود، مشخص نیست. به نظر می‌رسد این وعده‌ها بیشتر جنبه روانی دارد تا در جامعه آرامش برقرار شود وگرنه نسبت به سال گذشته تغییر خاصی در صنعت خودرو نداشته‌ایم.
شهریاری با بیان اینکه در صنعت خودرو افزایش تولید اتفاق نیفتاده، گفت: حتی تجاری‌سازی خودروهای ناقص هم اگر در آمار رشد لحاظ شود، باز هم عدد قابل‌توجهی نیست که از آن به‌عنوان افزایش تیراژ سخن گفته شود.
آینده‌ای نامعلوم
این کارشناس حوزه خودرو با اشاره به افزایش درآمد دولت از مالیات در بودجه ۱۴۰۱، عنوان کرد: سال آینده وضعیت تولید از امسال به‌مراتب سخت‌تر و بدتر خواهد بود، زیرا در حوزه مالیات و افزایش درآمد دولت در بودجه سال آینده آمده که این درآمد از محل فرار مالیاتی خواهد بود. اما آیا سازکار یا امکاناتی فراهم‌شده که این واحدهای تولیدی شناسایی شوند و جلوی فرار مالیاتی این دسته گرفته شود؟
در روی همان پاشنه می‌چرخد
شهریاری درباره وضعیت تولید صنعت خودرو در ۶ ماه دوم سال، عنوان کرد: هنوز مشخص نیست ۳ ماه آینده آبستن چه اتفاقاتی است و نتایج مذاکرات وین چه خواهد بود. ممکن است یک توافق، زمینه اتفاق‌های زیادی شود. درحال‌حاضر چیزی قابل پیش‌بینی نیست.
این کارشناس حوزه خودرو با بیان اینکه داده‌های دقیقی در اختیار نیست تا بتوان تحلیل دقیقی داشت، گفت: معتقدم برای رشد در صنعت خودرو و خروج آن از وضعیت فعلی باید دو کار را در دستور کار قرار داد؛ نخست خصوصی‌سازی صنعت خودرو، البته خصوصی‌سازی واقعی. دوم اینکه بتوان با ارتباطات بین‌المللی با همتایان خارجی مشارکت داشت و سرمایه‌گذار خارجی جذب صنعت کرد. او یادآور شد: این بستر امکان صادرات قطعات و خودرو را فراهم کرده و تنها راه نجات صنعت خودرو کشور است. اگر این‌گونه نشود در همچنان روی همان پاشنه خواهد چرخید.
سخن پایانی
بنا بر سخن کارشناسان و فعالان حوزه صنعت، رشد تولیدی در واحدهای صنعتی رخ نداده و اگر هم شاهد افزایش تیراژ برخی از صنایع هستیم موقت است. در واقع حتی با افزایش تیراژ تولید رشد واقعی نبوده، زیرا در جهان صنعتی هنگامی از رشد صنعتی صحبت می‌شود که به لحاظ کیفیت و استاندارد هم محصولات نسبت به سال قبل تفاوت کرده باشد. علاوه بر این، رشد واقعی باید براساس توسعه پایدار بوده و در بازار هم تولیدکننده و هم مصرف‌کننده، هر دو، منتفع شده باشد. عنوان می‌شود با وجود کمبود نقدینگی، تحریم، عدم نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات و... طبیعی است آمارهایی اعلام شود که به لحاظ روانی در جامعه ایجاد آرامش کند. از سوی دیگر، اگر تیراژ تولید با انحصار بازار افزایش یابد نمی‌تواند به بهبود اقتصاد کمکی کند و زمینه کالاهایی با کیفیت پایین بیشتر می‌شود، به‌طوری‌که فعالان زیرزمینی نیز برای داشتن سهم در این بازار غیررقابتی که خلأ کیفیت دارد فعال‌تر می‌شوند.
