این در حالی است که بی‌شک بهبود وضعیت تجارت ایران می‌تواند راه درمانی برای این اقتصاد بیمار باشد و اهمیت تجارت خارجی در رشد و پیشرفت کشورها مسئله‌ای انکارنشدنی است. البته راه‌های متعددی برای رونق تجارت بین‌المللی وجود دارد که یکی از آنها را می‌توان ایجاد مراکز تجاری در سایر کشورها دانست. احداث مراکز تجاری در سایر کشورها علاوه بر افزایش صادرات و بازارسازی می‌تواند بستری برای معرفی توانمندی‌های داخلی و استفاده از ظرفیت بازار کشورهای مختلف باشد. چندی پیش مهدی ضیغمی، سرپرست سازمان توسعه تجارت باتوجه به اهمیت بالای تاسیس مراکز تجاری در خارج از کشور در نخستین نشست هم‌اندیشی مراکز تجاری ایران در خارج از کشور گفت: ۴۵ مرکز تجاری ایرانی در جهان فعال هستند، اما در این حوزه کیفیت مهم‌تر از کمیت است و اگر بخشی بتواند در کشوری پایگاه توسعه تجاری ایجاد کند و خود را از شمار همکاران اقتصادی درجه سه به همکاران درجه نخست برساند، دولت همکاری‌های لازم را انجام خواهد داد. صمت در این گزارش به بررسی اهمیت تاسیس مراکز تجاری ایران در خارج از کشور و نقش آنها در بهبود تجارت پرداخته است.

دستاورد دوساله

شهریور ۱۴۰۰ دستورالعمل صدور مجوز تاسیس و فعالیت مراکز تجاری و بازاریابی محصولات و خدمات ایرانی در خارج از کشور، توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت اصلاح و ازسوی محمدصادق مفتح، قائم‌مقام وقت وزیر صمت در امور بازرگانی برای اجرا به حمید زادبوم، معاون وزیر و رئیس وقت کل سازمان توسعه تجارت ایران ابلاغ شد. باتوجه به بند ۴ تصویب‌نامه کمیسیون موضوع اصل ۱۳۸ قانون اساسی و در چارچوب تحقق بند ۱۰ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در زمینه حمایت همه‌جانبه و هدفمند از صادرات کالاها و خدمات به‌تناسب ارزش افزوده با هدف ارزآوری مثبت و اجرایی کردن مفاد بسته‌های حمایت از صادرات غیرنفتی کشور، همچنین براساس اهداف و وظایف قانونی سازمان توسعه تجارت ایران مندرج در ماده ۵ اساسنامه، دستورالعمل حمایت از تاسیس و فعالیت مراکز تجاری و بازاریابی محصولات و خدمات ایرانی در خارج از کشور ازسوی وزارت صنعت، معدن و تجارت اصلاح و برای اجرا توسط سازمان توسعه تجارت ایران، ابلاغ شد. گفتنی است هدف این دستورالعمل توسعه بازاریابی و صادرات محصولات و خدمات ایران در خارج از کشور و تسهیل زمینه همکاری‌های تجاری بین بنگاه‌های کشور میزبان و ایران است.

راه‌اندازی مراکز تجاری ایران در سایر کشورهای دنیا ازسوی فعالان اقتصادی، با مجوز سازمان توسعه تجارت ایران، یک راهکار بسیار موثر در پشتیبانی از تجارت خارجی کشور به‌شمار می‌رود. بی‌شک راه‌اندازی هرگونه مراکزی که به‌عنوان رابط و واسطه تجاری در کشورهای مختلف فعالیت می‌کنند، مفید خواهد بود و این مراکز که زیر نظر سازمان توسعه تجارت و دولت هستند، در قالب تسهیل‌کننده روابط اقتصادی کشورها و منطقه عمل می‌کنند. شناسایی فرصت‌های تجاری و سرمایه‌گذاری و برقراری ارتباط بین فعالان اقتصادی دو کشور دو وظیفه مهم این مراکز است. عملکرد این مراکز نباید تحت تاثیر مراکز سیاسی نظیر وزارتخانه‌ها قرار بگیرد. در این صورت حتی تاجران ایرانی که تمایلی به حضور در مراکز سیاسی ایران در دیگر کشورها ندارند، می‌توانند خارج از مراکز سیاسی کار اقتصادی کنند. مراکز تجاری با هدف تسهیل ارائه خدمات و معرفی کالاها به فعالان اقتصادی در دیگر کشورها در حال ایجاد هستند و تاکنون ۴۰ مرکز تجاری رسمی در کشورهای دیگر راه‌اندازی شده که به‌زودی مراکز دیگری به این تعداد اضافه می‌شوند.

راه‌اندازی مراکز تجاری در کشورهای هدف به نفوذ در بازار کمک می‌کند. ۴ هدف اصلی برای راه‌اندازی این مراکز تعیین شده که ارائه خدمات کسب‌وکار و مشاوره به فعالان اقتصادی و شرکت‌های تولیدی صادرات‌محور یکی از آنها محسوب می‌شود. تولیدکننده با این ابزار می‌تواند امکان ورود کالا به بازار هدف را بسنجد و قابلیت‌های موجود را با تبیین گزارش‌های اولویت‌بندی شده در بازار ارائه و قوانین مربوط به استاندارد، گمرک و قرنطینه را شناسایی کند.

طبق اطلاعات منتشرشده ازسوی سازمان توسعه تجارت حدود ۴۰ مرکز تجاری در جهان داریم و قرار است به‌زودی ۲ مرکز دیگر نیز راه‌اندازی شود. درحال‌حاضر در عراق ۵ مرکز، در روسیه ۵ مرکز، در سوریه ۳ مرکز و در قاره افریقا ۸ مرکز تجاری داریم. این مراکز در کشورهای آسیای میانه، ازبکستان، لهستان، امارات و... نیز فعال هستند.حال سوال این است که دستاورد دوساله ابلاغیه اخیر چه بوده است؟

مراکز تجاری ایران در خارج از کشور در مرز ورشکستگی

جهانبخش سنجابی‌شیرازی، دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق در تشریح تاثیر مراکز تجاری ایران در خارج از کشور بر تجارت خارجی به صمتگفت: مراکز تجاری ایران در خارج از کشور جزو مراکزی هستند که با اخذ مجوز از سازمان توسعه تجارت دایر می‌شوند، اما روند ۲۰ سال گذشته نشان‌دهنده این است که متاسفانه این مراکز هیچ‌گاه نتوانسته‌اند به درصد قابل‌قبولی از اهداف تعیین‌شده برای ایجادشان برسند. در کل گرچه راه‌اندازی مراکز تجاری در کشورهای هدف یکی از راهبردهای درست برای توسعه تجارت خارجی است، اما واقعیت این است که متاسفانه این تجربیات در ایران منجر به آثار مثبتی نشده است.

وی با اشاره به دلایل محقق نشدن اهداف تعیین‌شده اظهار کرد: بی‌تاثیر بودن این مراکز در میزان تجارت کشور ناشی از ۳ عامل است؛ عوامل ناظر بر موسسان مراکز، عوامل ناظر بر خدمات‌گیران این مراکز و فضای محیطی حاکم بر این مراکز که همه این عوامل به فقر فرهنگی فضای تجاری کشور بازمی‌گردد.

هدف درست؛ روند غلط

سنجابی‌شیرازی با اشاره به بازاریابی غلطی که منجر به کاهش صادرات می‌شود، افزود: واقعیت این است که عمده صادرات کشور تحت عنوان صادرات غیرنفتی، بیش از اینکه تحت تاثیر بازاریابی و حضور در بازار مقصد و ایجاد شبکه‌های پخش مویرگی باشد، به‌صورت فروش درب کارخانه است. در کل جز در موارد استثنا سراغ بازاریابی مبتنی بر حفظ بازار مقصد نمی‌رویم، به همین دلیل بازارهایی که ایجاد می‌شوند، بازارهایی مبتنی بر مزیت‌های نسبی قیمتی و کیفیتی کالا یا مزیت‌های خدادادی نظیر نزدیکی مرزها، فرهنگ مشترک و... هستند؛ در نتیجه هر زمان، به هر دلیلی این مزیت‌ها را از دست بدهیم آن بازار نیز از دست خواهد رفت.

وی درباره تاثیر تحریم‌ها بر میزان فعالیت این مراکز تجاری بیان کرد: در تشریح دلایل عدم‌تحقق اهداف تاسیس این مراکز تاثیرگذار می‌توان به موارد گوناگونی اشاره کرد، اما با کمی بررسی متوجه می‌شویم که قبل و بعد از تحریم‌ها نیز شرایط تفاوت آنچنانی نداشته است.

دبیرکل اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق درباره وضعیت مراکز تجاری ایران در عراق نیز گفت: این مراکز در مرز ورشکستگی قرار دارند و نتوانستند عملکرد قابل‌قبول و مشتریان خاصی داشته باشند.

لحظه‌ای تامل!

سنجابی‌شیرازی ضمن تاکید بر عملکرد ضعیف در روند تجاری گفت: متاسفانه بیش از سه‌چهارم تجارت ما با ۶ کشور انجام می‌شود؛ در نتیجه اگر ۶۰ مرکز تجاری نیز در ۶۰ کشور دیگر تاسیس کنیم، تاثیری حدود ۲۵ درصد بر تجارت خارجی کشور خواهد داشت. در همین ۶ کشور اصلی طرف تجارت با ایران نیز مراکز تجاری، مرکزی برای مراجعه صادرکنندگان ایرانی نبوده‌‌اند و نتوانستند ایفای نقش کنند.

هیچ نتیجه مثبتی در کار نیست!

کامبیز میرکریمی، نایب رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه درباره تاسیس مراکز تجاری ایران در خارج از کشور به صمتگفت: عنوان این مراکز «مرکز تجاری» است، اما برای ماهیت آن هنوز تعریف مشخصی نشده است. هر یک از این مراکز تجاری با شیوه خاص خود اداره می‌شوند و تنها یک عنوان مشترک را یدک می‌کشند. در واقع نمی‌توان از آنها به‌عنوان مرکز تجاری نام برد، بلکه شرکت‌های خدمات‌دهنده هستند.

وی با تاکید بر اینکه نمی‌توان تعریف جامعی از این مراکز داشت، افزود: متولی ایجاد مراکز تجاری ایران در خارج از کشور، سازمان توسعه تجارت و اتاق بازرگانی است و یارانه‌هایی نیز به برخی از این مراکز پرداخت شده است، اما به‌دلیل اینکه تعریف واحدی برای آنها وجود ندارد و نحوه اداره آنها برنامه‌ریزی‌نشده است، اکثرا موفق نیستند.

بخش خصوصی ضرر می‌دهد

میرکریمی در پاسخ به اینکه برخی معتقدند مسئولیت تاسیس این مراکز تجاری باید به بخش خصوصی واگذار شود، بیان کرد: سرمایه‌گذاری به‌منظور تاسیس مرکز تجاری برای بخش خصوصی به‌صرفه نخواهد بود؛ مگر اینکه رانتی شکل بگیرد یا دولت در جهت کاهش هزینه بازاریابی شرکت‌ها به آنها یارانه بدهد. مرکز تجاری باید از حمایت‌های مالی برخوردار شود و در اختیار شرکت‌ها قرار گیرد، نه اینکه یک شرکت سرمایه‌گذاری کند و نام آن را مرکز تجاری بگذارد.

بیشتر مراکز تجاری تعطیل می‌شوند

نایب رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه با اشاره به عملکرد ناموفق مراکز تجاری ایران در خارج از کشور اظهار کرد: شواهد نشان می‌دهد هیچ نتیجه مثبتی از ایجاد مراکز تجاری در دیگر کشورها حاصل نشد. بر همین اساس روند تاسیس مرکز تجاری ایران در باکو ادامه پیدا نکرد و مراکز تجاری موجود در روسیه نیز خدمات محدودی ارائه می‌دهند و مراکز تجاری در شهرهای بزرگ و ابعاد بزرگ نداریم.

مرکز تجاری که اخیرا در روسیه راه‌اندازی شده با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی است و بیشتر عنوان مرکز را دارد. برای ایجاد مراکز تجاری در سودان نیز بودجه‌ای در نظر گرفته شد، اما موفق عمل نشد. البته دولت سودان نیز موافق این اقدام نبود و عمدتا تعطیل شدند.

وی با اشاره به اهدافی مبنی بر تاسیس مراکز تجاری در سایر کشورها و افزایش تعداد آنها بیان کرد: متاسفانه موضوع تاسیس مراکز تجاری ایران در خارج از کشور در هر دیدار و توافقی آنقدر ازسوی ایران مطرح شده که مقامات سایر کشورها آن را جدی برداشت نمی‌کنند، چراکه طی ۳۰ سال گذشته این قصد را داشتیم، اما هیچ گام مثبتی را در این مسیر برنداشتیم و تنها این حرف را تکرار می‌کنیم؛ بدون اینکه تعریف مشخصی برای آن داشته باشیم.

راهکار چیست؟

نایب‌رئیس اتاق بازرگانی مشترک ایران و روسیه در بیان پیشنهاداتی برای بهبود اوضاع تجاری کشور گفت: متاسفانه تاکنون هیچ یک از مراکز تجاری ایران موفق عمل نکردند؛ در نتیجه پیشنهاد من این است که همین بودجه صرف حمایت از رایزنان بازرگانی شود یا سازمان توسعه تجارت دفتری با نیروهای منتخب و آشنا به بازار هدف تاسیس کند.

سخن پایانی

اینکه ایجاد مراکز تجاری در خارج از کشور کمک چشمگیری به روند تجارت می‌کند، بر هیچ ‌کس پوشیده نیست، اما ماهیت و روند فعالیت این مراکز نیز موضوعی مهم است که به‌عقیده کارشناسان تاکنون نتیجه مثبتی از آنها حاصل نشده است. در هر حال ضعف آگاهی شرکت‌ها برای ورود و حضور در بازارهای هدف از مشکلاتی است که توسعه تجارت را کند کرده که به‌نظر می‌رسد با حضور و فعالیت مراکز تجاری تا حدودی می‌توان این مشکل را برطرف کرد.