قوانین موجود فعلی آن چنان که باید نتوانسته است پاسخ‌گوی خیل عظیم اتباع در کشور بوده و همین امر چالش‌های گوناگونی را در عرصه‌های امنیتی و اقتصادی بدنبال داشته است.

عصراقتصاد: پدیده مهاجرت در ایران، در کنار ایجاد فرصت در حوزه تبادلات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، مشکلاتی از قبیل عدم توازن جمعیتی، افزایش بیکاری و بروز ناامنی را نیز بدنبال داشته است.

همجواری ایران با کشورهایی مانند افغانستان ، وجود مرزهای مشترک، امنیت و ثبات اقتصادی و درآمدی و صدها مزیت و ظرفیت دیگر در ایران، موجب حضور اتباع بیگانه در کشور شده است.

بارها از سوی مسئولان امر تأکید شده است، اتباع بیگانه برای حضور و اقامت در ایران باید مجوزهای قانونی را دریافت کنند، اما همچنان ورود غیر مجاز این افراد بخصوص مهاجران افغانی ادامه دارد، ورودی که مشکلات و معضلات اقتصادی، اجتماعی را عاید اکثر شهرهای کشور کرده است.

شکایاتی از سوی برخی کسب و کارها و سازمان ها در خصوص حضور اتباع خارجی در نقاط مختلف ایران وجود دارد. این شکایات شامل نگرانی از اشتغال غیرقانونی و فرار مالیاتی توسط برخی اتباع خارجی است. همچنین گزارش‌هایی مبنی بر چالش‌هایی در تنظیم حضور اتباع خارجی در بازار کار و اطمینان از انطباق آنها با قوانین و مقررات کار گزارش شده است.

همچنین روز به روز به تعداد اتباع خارجی که در بازار فعالیت دارند، افزوده می‌شود و این موضوع به مشکلی برای صنوف تبدیل شده است. حضور اتباع بیگانه در مشاغل مشخص و خاصی طبق قانون امکان پذیر است ولی متاسفانه اتباع افغانی در تمام صنوف در حال فعالیت هستند.

افغان‌ها صنف سراجان را غلظه کرده‌اند

یکی از این مشاغل که به گفته فعالان، اتباع آن را غبظه کرده‌اند صنف سراجان است.

سید محمود موسوی،‌ رئیس اتحادیه سراجان درباره حضور اتباع در این صنف به عصراقتصاد گفت: اتباع ۸۰ درصد بخش زنانه صنف سراجان را در اختیار دارند. در حوزه مدرسه نیز استارت کوله مدرسه را زده‌اند و به این بخش نیز نفوذ کرده‌اند. تمام بخش‌های صنف سراجان از جمله باربری، تولید، توزیع و عمده‌فروشی و خرده فروشی را غبظه کرده‌اند.

وی افزود: در ابتدا اتباع افغانستانی به عنوان کارگر وارد این صنف شده‌اند؛ اما رفته رفته تولیدکننده، فروشنده مواد اولیه و در حال حاضر برخی نیز بنکدار و صادرکننده شده‌اند و همچنان از آنها حمایت می‌شود. این امر به نفع کشور نیست.

وی ادامه داد: این افراد بدون پرداخت هیچگونه مالیات، بیمه و پسماند فعالیت می‌کنند. از سوی دیگر ارز را از کشور خارج می‌کنند. ما به عراق صادرات داریم، عراقی‌ها از اتباعی که در ایران هستند خرید می‌کنند و دلار جنس خریداری شده را برای کشورهای دیگر حواله می‌کنند چون خانواده‌هایشان در کشورهای اروپایی و آمریکایی هستند و به اینصورت ارز از کشور خارج می‌شود.

وی معتقد است، با ادامه این روند با دست خودمان، کشور را به دست اتباع می‌دهیم.

به گفته رئیس اتحادیه سراجان، تقریبا حدود یک ماه پیش در بازار تهران میان اتباع و کارگران ایرانی درگیری پیش آمد که به ۴ روز بازداشت ۱۴ نفر ایرانی و ۲ نفر اتباع منجر شد.

موسوی درباره اقداماتی که از سوی اتحادیه برای حل این مشکلات انجام شده است، گفت: با ارگان‌ها و وزارتخانه‌های مربوطه نامه‌نگاری کرده‌ایم و منتظر نتیجه هستیم. تقریبا ۲سال و نیم است که در حال مکاتبه و انجام اقداماتی هستیم، در یک برهه‌ای خیلی خوب پیش رفتیم اما متاسفانه مسئولان چند ارگانی که قانون را در این رابطه اجرا می‌کردند و پا به میدان گذاشته بودند، تغییر کردند، و با حضور مسئولان جدید، کار به بن‌بست خورد. یکشنبه هفته جاری به ۱۲ ارگان نامه‌ ارسال کردیم و برای چهارشنبه نیز جلسه‌ای در همین رابطه خواهیم داشت.

وی اظهار کرد: طی جلسه‌ای که با حضور مسئولان ۱۵ ارگان مورخ ۱۰/۳/۱۴۰۰ برگزار شد،‌ مصوب شد، اتباع افغانستانی به هیچ عنوان در صنف سراجان حق کارگری، تولیدی، بنکداری و خام فروشی ندارند. همچنین مصوب شد که برای اتباع کارت کار در این صنف صادر نشود. با توجه به این موضوع متاسفانه باز شاهد صدور مجوز فعالیت برای اتباع افغانستانی هستیم. اگر هم خواستند به عنوان سرمایه‌گذار، در صنف سراجان حضور داشته باشند باید با مجوز اتاق اصناف تهران، اتاق اصناف ایران و اتحادیه سراجان باشد. اما متاسفانه اینکار صورت نگرفت.

رئیس اتحادیه سراجان افزود: زمانیکه کشور ما تحریم است و یک دلار وارد بانک‌های ما نمی‌شود، اتباع چگونه در این صنف سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در اصل سرمایه کشور را به تاراج میبرند.

موسوی در پایان عنوان کرد: طبق ماده ۱۲۱ قانون کسب و کار، اتباع بیگانه فقط می‌توانند در مشاغل سخت فعالیت کنند، ما هم می‌خواهیم قانون اجرا شود و هیچ درخواست غیرقانونی نداریم.

در شورآباد جنس قاچاق می‌فروشند

محمدصادق مشایخ، عضو هیات مدیره اتحادیه بنکداران پارچه نیز به عصراقتصاد گفت: بنکداران پارچه در رابطه با بحث قاچاق با اتباع دچار چالش شده‌اند.

وی افزود: براساس اطلاعاتی که به تازگی به من رسیده است، افغان‌ها در شورآباد جنس‌های قاچاق می‌فروشند. جدای از اینکه حضور افغان‌ها در ایران باید با صلاحدید نظام و حکومت باشد اما اکنون غیرقانونی است.

به گفته مشایخ، غیر از اینکه اتباع در شورآباد دفتر تاسیس کرده‌اند و جنس‌های قاچاق با قیمت‌های پایین‌تر از بازار توزیع می‌کنند، برای صنف بنکداران پارچه هیچ چالشی ایجاد نکرده اند و به کارهای باربری و کارگری در این صنف مشغولند.

لزوم اتخاذ سیاست‌های تعیین‌کننده برای ساماندهی اتباع

از سوی دیگر ایمان اسلامیان، جامعه شناس و کارشناس اقتصاد رفتاری در رابطه با حضور اتباع در ایران به عصراقتصاد گفت: به طور کلی خیلی از کشورهایی که سیاستهای ضدمهاجرتی و به نوعی دست راستی ناسیونالیستی اتخاذ کردند الان دچار پشیمانی هستند. مثلا یکی از دلایل رکود ژاپن طی ۳۰سال اخیر سیاست‌های ضدمهاجرتی این کشور است. به دلیل اینکه نیروی کار جدید وارد نمی‌شود، رکود اقتصادی در ژاپن ایجاد شده است.

در مورد کشور ایران بخاطر اینکه پنجره جمعیتی آن باز است و عرضه نیروی شاغل بالایی دارد از لحاظ اقتصادی خیلی ظرفیتی برای جذب نیروی کار جدید ندارد.

وی افزود: به دو زاویه می‌شود به این موضوع نگاه کرد، یک موضوع، قرابت فرهنگی ایران و افغانستان است چون عمده اتباعی که وارد ایران می‌شوند افغانی هستند و این کمک می‌کند که دیپلماسی کشور توسعه یابد. از سوی دیگر، بسیاری از مشاغلی که اتباع خارجی عهده‌دار می‌شوند مشاغلی هستند که عملا کارگر ایرانی رغبتی برای انجام آن ندارد. این موضوع همیشه در سالهای اخیر مورد بحث بوده است.

این جامعه شناس ادامه داد: اگر بخواهیم در حوزه اقتصادکلان به این موضوع نگاه کنیم، ورود اتباع افغانی به شرط اینکه درآمدهای خودشان را در ایران خرج کنند، بد نیست ولی چون عمده درآمدهایشان را از کشور خارج می‌کنند و عملا بحث خروج ارز پیش می‌آید، این موضوع به کشور لطمه می‌زند. ولی در حوزه دیپلماسی عمومی، ورود اتباع به ایران می‌تواند برای کشور مفید بوده و منفعت داشته باشد.

به هرحال چه از جنبه اجتماعی، چه اقتصادی، فرهنگی، دیپلماتیک و از همه مهمتر از جنبه امنیتی، به نظر می‌آید که ایران به سیاست‌های تعیین‌کننده در حوزه نحوه ورود، آمایش، ساماندهی، جادهی و جانمایی اتباع خارجی نیاز دارد.

اسلامیان اظهار کرد: اگر بخواهیم ایران را با یکی از کشورهایی که با ورود انبوه اتباع مواجه است مقایسه کنیم، کشور آلمان است، ولی می‌بینیم که کشور آلمان به شدت در حوزه آمایش کار می‌کند، اتباع به درستی جانمایی می‌شوند، مهارت‌افزایی می‌شوند و از این نیروها می‌توانند به عنوان نیروهای موثر اقتصاد استفاده کنند.

ایران می‌تواند از الگوی اینگونه کشورها در حوزه ایجاد بانک اطلاعاتی، مدیریت و ساماندهی استفاده کند که جلوی خیلی از مخاطرات و مشکلات امنیتی را بگیرد.

وی ادامه داد: یکی از کشورهایی که از وجود اتباع خیلی استفاده کرد، آمریکا بود با این تفاوت که در کشورهای پیشرویی مثل آمریکا و کانادا عملا برای اتباعی که برای آن کشور آورده دارند، ورود سریع دارند. مثلا متخصص است، ثروتمند است، سرمایه‌گذار یا چهره هنری است. ولی در ایران این موضوع وجود ندارد.

باید این موضوع را هم تفکیک کنیم یعنی باید بتوانیم اتباع را دسته‌بندی کنیم و با یک چوب همه را نرانیم. حتی در افغان‌ها هم افرادی هستند که نباید با یک فیلتر به آنها نگاه کرد.

این کارشناس اقتصاد رفتاری درخصوص مشکلات آموزش فرزندان اتباع و تاثیری که در بزهکاری اجتماعی می‌گذارند، نیز گفت: در ایران تا زمانیکه سند آمایش جمعیتی برای اتباع خارجی نداشته باشیم، این مشکلات طبیعی است و پیش می‌آید.

مثلا در تفرجگاهی اکثرا افاغنه هستند و این تصویر برای ایرانیان ناخوشایند است. باید یک سند آمایش داشته باشیم که براساس آن افاغنه را جانمایی و جایگذاری و ساماندهی کنیم.

به گفته وی، خیلی از اتفاقات امنیتی که رخ می‌دهد متاسفانه توسط اتباع افاغنه انجام می‌شود. ولی اینکه سیاست ضدمهاجرتی پیش بگیریم و همه را حذف و از کشور خارج کنیم، توصیه نمی‌شود.

از نگاهی دیگرایران تمام درها را به روی شهروند ایرانی شدن مهاجران افغانستانی بسته است. جز در موارد استثنایی مانند ازدواج با مرد ایرانی که به‌ندرت هم اتفاق می‌افتد. افغانستانی‌ها امکانی برای دریافت تابعیت یا حتی اقامت بلندمدت در ایران ندارند.

افغان‌هایی در ایران به دنیا آمده‌اند و بزرگ شده‌اند و تمام مراحل جامعه‌پذیری را در جامعه ایران طی کرده‌اند. بسیاری از آنها هیچ تجربه مستقیمی از افغانستان ندارند و بیش از آنکه تحت‌تاثیر موطن پدری خود باشند به جامعه محلی و ایران متعلقند.

اما این افراد با آنکه خواهان به رسمیت شناخته شدن از سوی جامعه ایرانی به‌عنوان عضوی از جامعه هستند همواره طرد شده و بیگانه خوانده می‌شوند.

جامعه ایران همواره افغانستان و افغانستانی را دیگر فرومرتبه خود تصور می‌کند و این در نحوه تعامل ما با پناهندگان نیز خود را نشان می‌دهد. بخشی از نگرش منفی ایرانیان به اتباع افغانستانی خصوصا در میان طبقات فرودست به سبب احساس رقابت اقتصادی است. درواقع برخی از کارگران ایرانی تصور می‌کنند کارگر افغانستانی عامل بیکاری یا شرایط بد اقتصادی آنهاست و درنتیجه افغانستانی‌ها را رقیب خود می‌دانند.

از سوی دیگر حضور اتباع افغانستان بدون مدرک در ایران چالش‌هایی در حوزه‌های مختلف از جمله گسترش قاچاق مواد مخدر و بزهکاری و افزایش آسیب‌های اجتماعی بدنبال داشته است که همگی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر امنیت ملی اثرگذار بوده‌اند.

ولی حضور نظام‌مند اتباع افغانستان فرصت‌های گوناگونی در بخش‌های امنیتی، سیاسی و اقتصادی از قبیل ایجاد شرایط نفوذ و تأثیر در نخبگان و ساختار قدرت سیاسی افغانستان، ارتقاء قدرت چانه‌زنی ایران در سطح بین‌المللی، و استفاده از کارگر ارزان قیمت در بُعد اقتصادی را درپی داشته است.

اما قوانین موجود و تشکیلات اداری فعلی آن چنان که باید نتوانسته است پاسخ‌گوی خیل عظیم اتباع افغانستانی در کشور بوده و تعدد مراکز قدرت باعث شده از پتانسیل‌های مثبت حضور این اتباع نتوان آنچنان که شایسته است بهره‌مند شده و همین امر چالش‌های گوناگونی را در عرصه امنیتی بدنبال داشته است.