تیغ بحران آب بر گلوی دشت‌های زنجان
کاهش منابع آبی کشور در ۲ دهه اخیر به حدی جدی است که تولید بسیاری از محصولات کشاورزی در ایران نه‌تنها غیراقتصادی بلکه به دلیل تخریب منابع محدود آبی کشور مضر هم شناخته‌شده است.
کارشناسان می گویند واردات برخی محصولات کشاورزی نیز به منزله واردکردن حجم قابل توجهی از آب به کشور محسوب می شود.طبق گفته سرهنگ رضا اکبری، فرمانده یگان حفاظت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور، ایران تا سال ۲۰۴۰ بر اساس ارزیابی های جهانی جزو ۱۹ کشور خشک و بیابانی جهان می شود که پیشگیری از تحقق آن شدنی است. اقلیم خشک و نیمه خشک بیابانی ایران در کنار چالش های گردوغبار، آلایندگی صنعتی، فرسایش خاک و سیل، زندگی و امنیت زیستی، حیاتی و غذایی را به مخاطره انداخته است.درحال حاضر از ۷ دشت استان زنجان ۵ دشت در وضعیت ممنوعه قرار دارد و این در شرایطی است که تا پایان شهریورماه سال گذشته، ۱۰۴ حلقه چاه غیرمجاز با حجم صرفه جویی ۲ . ۳۸ میلیون مترمکعب مسدود شد. دشت های «زنجان، ابهر، گل تپه زرین آباد، قیدار و سجاس» دشت ممنوعه محسوب می شود؛ وقتی دشت ممنوعه شد، برای مصارف کشاورزی تحت هیچ شرایطی پروانه آب صادر نمی شود و برای مصارف آب شرب و بهداشت و صنعت طبق تخصیص های که صورت می گیرد، برداشت آب انجام می شود.موضوع خشکسالی و کمبود آب با وجود بحرانی شدن در کشور، همچنان در مرکز توجه نیست. این درحالی است که به گفته بسیاری از کارشناسان و مسئولان حوزه آب، با توجه به خشکسالی گسترده در کشور، شاید آبی که اکنون در رودخانه ها و یا منابع آبی زیرزمینی وجود دارد، آخرین قطرات از ته مانده انباری باشد که طی میلیون ها سال در آن ذخیره شده اما در مدت پنج دهه و به دلیل استفاده نادرست و سیاست گذاری اشتباه هدررفته است.
فروشت زمین فاجعه ای که به آن توجه نمی شود
فرونشست کلی زمین که خسارتی غیرقابل جبران محسوب می شود، فرونشست خطرناک و غیرقابل بازگشت زمین را فرونشست کلی خاک است و اگر زمین به آن مرحله برسد و برداشت آب بی رویه ادامه داشته باشد دیگری کاری از دست کسی ساخته نخواهد بود. برداشت بی رویه آب از دشت های استان و تبعات بعدی آن همچون فرونشست زمین از مواردی است که نگرانی های فراوانی را به وجود آورده است. مصطفی طاهری نماینده مردم زنجان و طارم در مجلس در این رابطه بابیان اینکه استان زنجان در بهره مندی از آب پایدار و تنظیمی بسیار فقیر است، اظهار می کند: ۹۵ درصد از آب مصرفی استان زنجان از دشت های ممنوعه است. عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان نیز در این رابطه با اشاره به فرآیند وارد شدن فشار نیروهای سطحی براثر برداشت های بی رویه آب از طبقات فوقانی بر سفره های زیرزمینی، می گوید: این نیروها بسته به نوع رسوبات و طبقات و لایه های زمین باعث فشرده تر شدن رسوب آبخوان ها شده و منجر به حذف فضای بین ذره ای و درنتیجه نفوذ پذیری آبخوان ها می شود که با برداشت بی رویه و بدون مدیریت و کنترل باعث خسارات جبران ناپذیر می شود.
نصراله عباسی برداشت بی رویه آب، نبود مدیریت کافی و بارش ناکافی همچنین برداشت های کنترل نشده و بدون مدیریت در حوضه های آبخیز زنجان، در ۵ دهه گذشته در حوضه آب خیر ابهر رود، که آبخیز شرقی استان است، زمانی آبهای زیرزمینی رودخانه ابهر رود را تغذیه کرده و درواقع ابهر رود یک زاینده رود بوده است که به دلیل حاصلخیز بودن خاک این منطقه از استان و کشت غالب غرق آبی در مزارع این شهرستان، متأسفانه با گسترش بی رویه حفر چاه های نیمه عمیق تا عمیق به صورت قانونی یا بعضا غیرقانونی باعث برداشت بی رویه آب های زیرزمینی در این منطقه شدند که نه تنها خشک شدن ابهررود را در پی داشته است بلکه امکان خطر بسیار جدی فرونشست زمین ها را شاهد باشیم. وی با اشاره به اهمیت فرونشست زمین در مراکز و مناطق شهری و با وجود تأسیسات و ابنیه ها در شهرها و مناطق کشاورزی، تاکید می کند: این موارد عمده ترین دلایل فرو نشست زمین شده است. این مسئول با اشاره به اینکه اجرای پروژه های آبخیزداری نقش موثری در حفظ منابع آبی دارد، اظهار می کند: ممانعت از هدررفت آب های سطحی و زیرسطحی و کمک به افزایش سطح آب های زیرزمینی از جمله مزیت های اجرای این پروژه ها به شمار می آید. عباسی ادامه می دهد: پروژه های آبخیزداری در جلوگیری از فرسایش خاک و خسارت سیل تاثیرگذار هستند و همواره باید نگاه ویژه ای به این بخش داشته باشیم.
افت چشمگیر منابع آبی کشور
افت متوسط سالانه ۵۵ سانتی متری دشت زنجان، ۱۴۴ سانتی متری دشت ابهر، ۵۱ سانتی متری دشت سجاس، ۶۵ سانتی متری دشت قیدار و ۷۳ سانتی متری دشت گل تپه - زرین آباد از نکاتی است که برای مدیریت آب استان باید به آن توجه کرد. بنا به گفته کارشناسان، به طورمعمول می توان تا ۴۰ درصد از سفره های زیرزمینی برداشت کرد، اما گاه این میزان برداشت از حد معمول فراتر می رود. کارشناسان اعلام کرده اند که نباید بیش از ۴۰ درصد این منابع را استفاده کرد اما بر اساس آمار شنیده می شود که در برخی مناطق بیش از ۸۶ درصد و در برخی دیگر تا ۱۱۰ درصد از سفره های زیرزمینی و منابع آبی مورد بهره برداری قرارگرفته است. برداشت بی رویه از سفره های زیرزمینی دارای تبعات جبران ناپذیر بسیاراست شواهد نشان می دهد که نگران کننده ترین وضعیت هم اکنون در استان زنجان مربوط به افت سفره در دشت ابهر - خرمدره است.زمانی که این اضافه برداشت استمرار داشته باشد، به تدریج زمین نشست می کند و باید متوجه بود که در صورت وقوع این رخداد خطرناک، خاک آن منطقه به خاکی مرده تبدیل می شود که دیگر قدرت جذب آب را از دست می دهد. به طورمعمول با فرونشست یک قسمت از زمین، بالا آمدن زمین در نقطه ای دیگر را هم می توان مشاهده کرد اما این موضوع در خصوص فرونشست براثر تخلیه سفره های آبی صدق نمی کند.
خطر اضافه برداشت
دشت های آبی، همچون اسفنج خیس از آب هستند، با برداشت آب از سفره های زیرزمینی، این اسفنج فشرده تر می شود و دیگر توان جذب مجدد آب را ندارد و به مرور پدیده فرونشست رخ می دهد.برای جلوگیری از اضافه برداشت و ترویج فرهنگ مصرف بهینه آب و اجرای مفاد طرح احیاء و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی، همه واحدهای صنعتی، تولیدی، خدمات و کشاورزی به نصب کنتور هوشمند طبق قوانین و مقررات اعلامی از سوی وزارت نیرو الزام شده اند و در این قوانین صدور مجوز بهره برداری منوط به نصب کنتور بر سر چاه است. درواقع افزایش بارش ها، انسداد چاه های غیرمجاز، تعدیل و اصلاح پروانه ها و دیگر اقدامات در این راستا، می تواند گام موثری در توقف یا کاهش افت آبخوان ها و سفره های آب زیرزمینی در دشت های استان باشد. ازاین رو جلوگیری از اضافه برداشت ها، ممانعت از حفر چاه غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند و دیگر کارهای بازدارنده می تواند نجات بخش منابع آب برای استان باشد.
سخن پایانی
موضوع خشکسالی و کمبود آب به حدی جدی است که اگر در همین یک یا دو سال آتی، راهی برای عبور از آن موردتوجه نباشد، بخش عمده ای از زمین های کشاورزی منطقه نه تنها خشک، بلکه به دلیل از بین رفتن بافت مرطوب خاک، به طور کامل سست و پدیده فرونشست در آنها مانند موارد مشابه پیشین، آشکار خواهد شد. شکی نیست که در پدیدار شدن چنین بحران طبیعی عوامل متعددی دخیل است، اما ازآنجاکه بخش کشاورزی بیش از ۹۰ درصد از منابع آب شیرین را به خود اختصاص می دهد، بنابراین پرداختن به رابطه میان بخش کشاورزی و فرونشست باوجود نظرات کارشناسی و گزارش های متعدد همچنان جای بحث دارد.
