شبکه‌های برق در تمام دنیا براساس اطلاعات عملکردی گذشته و پیش‌بینی‌های متعارف، برنامه‌ریزی و بهره‌برداری می‌شوند. در این پیش‌بینی‌ها سناریوهای خوش‌بینانه، واقع‌بینانه و بدبینانه تنظیم و مدنظر قرار می‌گیرند. در سال جاری، رشد مصرف برق در ایران، حتی با بدبینانه‌ترین سناریوهای پیش‌بینی‌شده، فاصله زیادی دارد. مصرف برق کشور در ماه‌های اخیر آنچنان رشد بی‌سابقه‌ای داشته که به یک رکورد تبدیل شده است. میزان و رشد مصرف برق از ابتدای سال جاری تا کنون و مقایسه آن با سالیان گذشته، نشان‌دهنده حالت خاص و استثنایی سال جاری است.

تداوم این میزان رشد به معنای پنج برابر بودن آن نسبت به پیش‌بینی‌های متعارف است که کمبود عرضه برق در این شرایط را نه فقط در ایران بلکه در هر کشور توسعه‌یافته‌ای در جهان نیز اجتناب‌ناپذیر خواهد کرد، زیرا رشد مصرف تقریبا ۲۰ درصدی طی یک سال با اصول برنامه‌ریزی و طراحی شبکه‌های برق سازگار نبوده و این میزان مجموعا طی حداقل پنج سال در ایران مورد انتظار است.

افزایش زودهنگام و شدید دمای هوا تا پنج درجه و در مدار قرار گرفتن زودهنگام سیستم‌های سرمایشی، راه‌اندازی زودهنگام چاه‌های کشاورزی به دلیل کاهش بارش‌ها و رواناب‌های سطحی و رشد تولید و افزایش مصرف برق صنایع بزرگ در کنار عامل کمتر شناخته‌شده «استفاده فزاینده از ماینرها و تجهیزات استخراج رمزارزها» به عنوان عوامل اصلی رشد مصرف برق در سال ۱۴۰۰ مطرح هستند. با توجه به ضرورت دقیق موضوع افزایش مصرف و شناسایی اثرات هر یک از عوامل برشمرده شده، در این گزارش به مولفه رمزارزهای غیرمجاز پرداخته شده است.

طبق اعلام وزارت نیرو، کسری تامین برق مورد نیاز کشور در تابستان ۱۴۰۰ علل مختلفی دارد که دسته اول، درازمدت ساختاری و عمدتا مربوط به عدم توازن در اقتصاد برق، تغییر رفتار مصرف‌کننده بخش‌های مختلف بر اثر قیمت‌های پایین برق و کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت برق است. دسته دوم، ماهیت میان‌مدت دارد و براثر تحریم‌ها و تاثیر آنها بر سرمایه‌گذاری لازم در ساخت نیروگاه‌ها حاصل شده است. دسته سوم، کوتاه‌مدت است و ماهیت بحران‌زای آنها به‌شدت تهدیدکننده است. مهم‌ترین متغیر از این دسته، رشد فعالیت مراکز تولید غیرمجاز رمزارز در کشور است.

این گزارش استدلال می‌کند که بخش مهمی از بحران فعلی، نتیجه وضعیت تولید رمزارزهاست؛ و مهم‌تر آنکه این عامل صرفا تحت تاثیر دمای هوا (نظیر مصرف سرمایشی) و ساعات روز (نظیر مصرف بخش خانگی و تجاری) نیست و می‌تواند به عارضه دائم نظام مصرف برق کشور تبدیل شود. این بخش همچنین مانند بخش صنایع بزرگ یا کشاورزی آشکار نبوده و تحت تسلط برنامه‌ریز و سیاست‌گذار نیست و نمی‌توان در مواقع بحرانی فرمان به خروج آن از مدار داد. این خصائص را باید در کنار این واقعیت گذاشت که سود حاصل از تولید رمزارز به اندازه‌ای زیاد است که هر نوع فعالیت اقتصادی مصرف‌کننده برق را نیز تحت تاثیر قرار داده و موجبات ترجیح اختصاص مصرف برق به تولید رمزارز به سایر مصارف مولد اقتصادی را فراهم ساخته است.

اثر فعالیت غیرمجاز مراکز استخراج رمزارز بر بحران تامین برق

تولید رمزارز همچنین می‌تواند در مقیاس‌های خرد تا کلان و با دانش فنی اندک توسط عمده گروه‌های جامعه و فعالان سوداگری صورت گیرد. جمیع این خصائص، یعنی وابسته نبودن به زمان در طول سال، ساعت در طول روز و امکان توسعه و گسترش آن در همه بخش‌های جامعه و حتی در منازل، به علاوه سود سرشار ناشی از تولید آن، رمزارزها را به تهدید راهبردی برای صنعت برق و انرژی ایران تبدیل کرده و پیامدهای سنگینی بر آن مترتب است. این گزارش نشان می‌دهد که مساله و بحران برق در تابستان ۱۴۰۰ تا چه اندازه از تولید رمزارزها ناشی شده و چرا نظام حکمرانی باید با تمرکز کافی و با حساسیت این مساله را پیگیری و درمان کند.

صنعت برق ایران اگرچه تحت تاثیر متغیرهای ساختاری درازمدت (نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت) و عوامل میان‌مدت (نظیر کاهش سرمایه‌گذاری‌ها) بوده، اما مقادیر افزایش در رشد مصرف برق نشان می‌دهد که عاملی کوتاه‌مدت به شدت تعادل تولید و مصرف برق را تحت تاثیر قرار داده است. این گزارش به استناد آمارهای مصرف برق استدلال می‌کند که این عامل کوتاه‌مدت و بسیار تعیین‌کننده «تولید غیرمجاز رمزارزها » است و می‌تواند پایداری صنعت برق را به‌شدت تهدید کند.

تحلیل حضور مولفه تولید رمزارزها در مصرف برق

دستگاه‌های اندازه‌گیری نصب‌شده در مبادی ورودی شرکت‌های توزیع نیرو امکان ثبت مصرف ساعتی هر شرکت توزیع را فراهم می‌کند. اندازه مصرف برق در تولید رمزارزها را باید با مقایسه میزان مصرف برق در سال ۱۴۰۰ با مصارف برق در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ انجام داد. زیرا میانگین رشد سالیانه مصرف برق تجاری، خانگی و صنعتی مشخص است و هرگونه رشد غیرمتعارف مصرف به عامل مصرف‌کننده خارج از این مصارف متعارف مربوط می‌شود.

همچنین میزان مصارف بخش خانگی و تجاری تابع ساعات شبانه‌روز است و در ساعات شب بالاخص بین (نیمه‌شب تا صبحگاه) به شدت کاهش می‌یابد. به علاوه با کنار گذاشتن مصرف بخش صنعتی (که مصرف آن به صورت برخط و لحظه‌ای قابل اندازه‌گیری است) و لحاظ کردن کاهش مصرف بخش خانگی و تجاری در ساعات نیمه‌شب، می‌توان مصارف بالا در این ساعات را به عامل مصرف‌کننده جدید نسبت به روند درازمدت کشور، یعنی رمزارزها نسبت داد. این مقایسه بین سال‌های مختلف در روزهایی از سال با دمای متعادل صورت می‌گیرد تا اثر عامل دما در افزایش مصرف (بالاخص در بخش سرمایشی خانگی) حذف شود و امکان مقایسه مصرف در بازه‌های زمانی مختلف ایجاد شود.

هوا در اردیبهشت‌ماه معتدل است و از همین رو میزان مصرف برق در روزهای منتخب اردیبهشت‌ماه با شرایط آب و هوایی یکسان (در مناطق مختلف کشور روزهای با شرایط نسبتا یکسان در نظر گرفته شده است.) در سه سال ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ مبنای مقایسه قرار گرفته است. مقایسه بر مبنای مصرف برق در اردیبهشت‌ماه از Hن جهت که در این ماه برنامه وسیع جمع‌آوری دستگاه‌های استخراج غیرمجاز رمزارز و مدیریت بار و سایر اقدامات موثر بر مصرف نیز هنوز توسعه نیافته بود، موجه است.

اندازه‌گیری و مقایسه براساس مصرف کلیه مشترکین به استثنای ۴۲۷ مشترک بزرگ صنعتی انجام می‌شود. مولفه مصرفی این مشترکین مقدار قابل توجهی نسبت به کل مصرف داشته (قریب ۲۵ درصد مصرف در اردیبهشت ماه) و امکان پایش مستمر آن فراهم شده است و بنابراین نیازی به مدل‌سازی برای آن وجود ندارد. علاوه بر آن رشد غیرمتعارف ۲۶ درصدی در مصرف این بخش، می‌تواند مولد قضاوت نادرست درباره میزان کلی افزایش مصرف در اردیبهشت‌ ۱۴۰۰ باشد و از همین رو کل مصرف برق این ۴۲۷ مشترک صنعتی بزرگ از محاسبات و مقایسه‌ها کنار گذاشته شده است.

بار پایه و مصرف برق در ساعات نیمه شب به کمترین میزان می‌رسد زیرا بخش‌های تجاری، خانگی، عمومی و کشاورزی تا حد زیادی از مدار خارج می‌شوند و به این ترتیب مقایسه میزان مصرف برق کشور در اردیبهشت‌ماه سه سال متوالی در ساعات ۲ تا ۵ بامداد می‌تواند سهم یک عامل جدید در مصرف برق کشور را نشان دهد. مقایسه کمترین میزان مصرف در ساعات ۲ تا ۵ بامداد ایام اردیبهشت‌ماه سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ و مشاهده افزایش غیرمتعارف مصرف در این ساعات در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ و مقایسه میزان رشد مصرف در این بازه زمانی با میزان رشد مصرف در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸ می‌تواند سهم رمزارزها در مصرف کل برق را روشن کند.

مقایسه داده‌های اندازه‌گیری‌شده

مقایسه روزهای منتخب اردیبهشت‌ماه با شرایط آب و هوایی یکسان در سه سال متوالی ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ در ساعات ۲ تا ۵ بامداد بازه زمانی، نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۹ نسبت به همین زمان در سال ۱۳۹۸ چقدر افزایش مصرف صورت گرفته و همچنین افزایش مصرف برق در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ در همین بازه زمانی و ساعات چقدر بوده است.

طبق این آمار، رشد مصرف کل کشور بین سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۳۹۹ در بازه زمانی منتخب به اندازه هشت درصد بوده اما رشد از سال ۱۳۹۹ به ۱۴۰۰ معادل ۱۶.۳۶ درصد (دوبرابر نرخ رشد سال قبل از آن) بوده است. مصرف برق برخی استان‌ها در بازه زمانی منتخب در سال ۱۴۰۰ نسبت به سال ۱۳۹۹ چند برابر شده است. استان‌های متعددی نیز افزایش بین ۱۰ تا ۲۰ درصدی مصرف برق در ساعات ۲ تا ۵ بامداد در اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۰ نسبت به همین زمان در سال ۱۳۹۹ را شاهد بوده‌اند.

این میزان رشد مصرف نمی‌تواند به عاملی درازمدت نسبت داده شود. همچنین نمی‌تواند ناشی از رشد بخش تجاری یا خانگی باشد، زیرا این دو بخش در آن ساعات از شب به میزان زیادی از مدار خارج هستند. بخش صنعت نیز از این محاسبات بیرون گذاشته شده است. بنابراین، این رشد می‌تواند متعلق به تولید رمزارزها باشد که بدون وابستگی به ساعات خاص حتی در نیمه شب نیز مصرف برق آنها ادامه دارد.

رشد غیرمتعارف شدید در میزان مصرف برق

داده‌های مربوط به مصرف برق در بازه زمانی مبنای مقایسه در ساعات ۲ تا ۵ بامداد روزهای اردیبهشت‌ماه سال‌های ۱۳۹۸، ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ نشان می‌دهد که رشد غیرمتعارف شدیدی در میزان مصرف برق در این ساعات و روزهای کم‌بار در بخش‌های غیرصنعتی بزرگ صورت گرفته است. کنار گذاشتن مصارف صنعتی بزرگ از این محاسبات (که رشد غیرمتعارفی نسبت به سال قبل را تجربه کرده‌اند) موجب می‌شود تا بتوان افزایش مصرف صورت گرفته را به عاملی جدید (تولید رمزارز) که مصرف برق شبانه‌روزی دارد، اختصاص داد.

دستگاه‌های تولید رمزارز می‌توانند در تمام ایام سال و همه ساعات شبانه‌روز فعال باشند و افزایش آنها (با توجه به سود زیاد تولید رمزارز) می‌تواند مساله تامین برق در همه ایام سال و همه ساعات شبانه‌روز را با مشکل جدی مواجه کند. همچنین کاهش بارش‌ها به واسطه‌ روند درازمدت تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی کشور و کاهش ظرفیت استفاده از برق تولیدی سدها، می‌تواند معضل را تشدید کند.

متغیرهای ساختاری موثر بر انگیزه صاحبان سرمایه نیز هم‌راستا با روند افزایش تولید رمزارزهاست. قیمت‌های پایین برق در ایران نسبت به سایر کشورها، قیمت نسبی پایین برق در مقایسه با سایر کالاها و به‌صرفه بودن استفاده هرچه بیشتر از آن برای تولید ثروت به هر شیوه‌ای (که مولد افزایش تقاضاست) و شرایط اقتصادی دشوار واحدهای تولیدی که به آنها انگیزه می‌دهد برق خود را به عوض تولید کالا و خدمات به تولید رمزارز اختصاص دهند، ابعاد و اهمیت مساله رمزارزها را وسیع‌تر و پیچیده‌تر می‌کند.

افزایش قیمت بیت‌کوین در ماه‌های گذشته

این فرضیه هنگامی بیشتر تقویت می‌شود که اتفاقات چند ماه اخیر در ایران و جهان با موشکافی مورد تحلیل قرار گیرد. در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۹، خودروسازی مشهور تسلا ابتدا اعلام کرد که از محل بخشی از ذخائر نقدی خود مبلغی به میزان ۱.۵ میلیارد دلار در بیت‌کوین سرمایه‌گذاری کرده است. تسلا بعد از آن انجام تراکنش‌های مالی در خرید و فروش محصولات خود را با بیت‌کوین به رسمیت شناخت. این اقدام یک کمپانی تراز اول جهانی، چنان اعتباری به بیت‌کوین و سایر رمزارزها بخشید که به سرعت آنها را به تیتر اول اخبار جهانی تبدیل کرد و اقبال عمومی به خرید و به تبع آن تولید رمزارزها را به شدت افزایش داد، به گونه‌ای که قیمت رمزارزها و در صدر آنها بیت‌کوین روندی به شدت صعودی گرفت و در عرض کمتر از چندماه، قیمت بیت‌کوین با ۲۰۰ درصد رشد مواجه شده و سه برابر شد.

در ایران نیز این مساله مورد توجه تعداد قابل توجهی از مردم کشورمان قرار گرفت، خصوصا که کمی قبل از شروع روند صعودی قیمت رمزارزها، شاخص بورس در ایران دچار ریزش کم‌سابقه‌ای شده بود و نقدینگی سرگردان خارج‌شده از بازار سرمایه به دنبال مکان مناسبی برای سود آوری بود و مطابق برآوردهای غیررسمی، میلیون‌ها ایرانی (طبق برآورد اتاق بازرگانی) بخشی از سرمایه خود را در رمزارزها سرمایه‌گذاری کردند و تعداد قابل توجهی از این افراد به جای خرید مستقیم رمزارزها به خرید دستگاه‌های استخراج رمزارزها روی آورده که با توجه به قیمت یارانه‌ای برق در ایران بسیار به‌صرفه‌تر از خرید رمزارزها است. رشد ناگهانی قیمت دستگاه‌های استخراج رمزارزها و نایاب شدن آنها در بازار ایران در زمستان سال گذشته موید این ادعاست.

همچنین اعمال ممنوعیت استخراج رمزارزها در چین (که بیش از ۵۰ درصد ظرفیت استخراج بیت‌کوین را میزبانی می‌کند) از تابستان امسال و الزام دستگاه‌های استخراج رمزارزها به خروج از این کشور، ایران را به دلیل وجود برق یارانه‌ای با قیمت‌های ناچیز در مقایسه با قیمت‌های جهانی، در معرض تهدید کم‌سابقه ورود دستگاه‌های استخراج رمزارزها از مبادی غیررسمی قرار داده است که در صورت عدم حساسیت کلیه دستگاه‌های مسئول در کشور به یک تهدید جدی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تبدیل خواهد شد.

جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز به جای تولید کالا و خدمت

یک فرضیه قابل توجه و دارای اهمیت سیاسی، اجتماعی و امنیتی نیز این است که جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز سبب می‌شود برق به عوض تولید کالا و خدمات صرف تولید رمزارز شده و علاوه بر فشار به صنعت برق و ایجاد بحران خاموشی، مسبب کاهش تولید سایر کالاها و خدمات ضروری نیز باشد. تحقق این فرضیه، ثبات سیاسی و اجتماعی را به شکل مضاعفی تحت تاثیر قرار می‌دهد.

سالانه حدود یک میلیون مشترک جدید به مشترکین برق کشور اضافه می‌شود و مقدار مصرف دستگاه‌های تولید رمزارز در کشور نیز حداقل معادل همین یک میلیون مشترک برآورد می‌شود و بنابر برآوردها به تولیدی معادل ۲۰۱۴ مگاوات قدرت واقعی یا ۲۹۷۵ مگاوات ظرفیت اسمی نیاز دارد. این میزان مصرف معادل مصرف برق همه مصارف سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل است.

میزان متوسط خاموشی در روزهای محدود ماه‌های گرم سال جاری، نزدیک به ۲۰۰۰ مگاوات بوده که معادل مصرف برق برآوردی دستگاه‌های استخراج رمزارز است. چنانچه در سال جاری دستگاه‌های تولید رمزارز به عنوان مهمان ناخوانده مصرف برق حضور نداشتند، باوجود کمبود منابع آبی و با اقداماتی که با اجرای برنامه‌های پاسخگویی بار صورت گرفت (مطابق روش‌های معمول در دنیا)، خاموشی عمومی متوجه مشترکین برق نمی‌شد. این استمرار مصرف شدید برق به ویژه در فصل زمستان که به‌طور طبیعی امکان تولید برقابی کاهش می‌یابد و همچنین تعدادی از واحدهای نیروگاه حرارتی برای تعمیرات سالیانه از مدار خارج می‌شوند، اثر منفی بزرگ‌تری در تامین برق کشور خواهد داشت.

بنابراین مساله‌ رمزارزها را باید فراتر از افزوده شدن یک مصرف‌کننده به دیگر مصرف‌کنندگان برق در نظر گرفت و باید اثرات همه‌جانبه آن بر به‌هم خوردن توازن تولید و مصرف برق و اثر جانبی آن بر انگیزه‌های کشنگران اقتصادی و در نهایت اثر آن بر تولید سایر کالاها و خدمات را لحاظ کرد و در سطح مساله‌ای که می‌تواند به تهدیدی فزاینده برای ثبات صنعت برق و ثبات اجتماعی و سیاسی تبدیل شود با آن مواجه شد.

منبع: ايسنا