کارشناسان می‌گویند این سیل باران‌های موسمی یا «مونسان» است که آخرین بار سال ۶۶ در تهران رخ داده است. سیل تابستانی از استان فارس آغاز شد و 20 استان دیگر را هم در برگرفت و به پایتخت هم رسید. صمتدر این گزارش به دلایل بروز این سیل از نگاه تحولات جوی و راه‌های جلوگیری از بحران پرداخته است.

در مدیریت بحران توفیق چندانی به‌دست نیاورده‌ایم

هشدارهای سازمان هواشناسی مانند همیشه کارساز نبوده و باز هم کم‌توجهی شهروندان در کنار عملکرد ضعیف مدیریت بحران و غافلگیری همیشگی در مواجه با بحران، جان و مال بسیاری از هموطنان را در معرض خطرات جدی قرار داد.

رئیس سازمان مدیریت بحران کشور نیز تاکید دارد درباره سیل اخیر به اندازه کافی هشدار داده بودیم، به ویلاهای اطراف رودخانه هشدار داده بودیم و درخواست تخلیه کردیم.

سال ۹۸ وقتی سیل، جنوب کشور را فراگرفت و خسارت‌ هزاران میلیاردی به جا گذاشت، انتظار می‌رفت منجر به دید درست و واقع‌گرایانه سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران شده و از بروز حوادث مشابه جلوگیری کند.

بارش‌های شدید و به راه افتادن سیلاب در روزهای اخیر با بروز خسارت‌های گسترده‌ای به هزاران خانه، تاسیسات و زمین‌های کشاورزی، حکایت از آن دارد که در مدیریت بحران چندان توفیقی به‌دست نیاورده‌ایم.

وقوع «مانسون» پس از ۳۵ سال!

حسین اردکانی، یکی از پیشکسوتان صنعت هواشناسی علت سیل‌های اخیر را وجود پدیده جوی «مانسون» اعلام کرده و گفته این پدیده جوی به سمت مسقط و عدن است و رطوبت این سیستم که از خلیج‌فارس به طرف ایران سرریز می‌شود باعث رگبار موقت، رعدوبرق و بارندگی می‌شود.

به‌گفته این کارشناس پدیده جوی «مانسون» از سه‌شنبه وارد ایران شده و به سمت هرمزگان و قسمتی از فارس حرکت کرده و طی روزهای آینده، مرکز ایران را دربر خواهد گرفت. البته هواشناسی اعلام کرده که این بارش‌ها احتمالا تا یکشنبه ۹ مرداد ادامه دارد و اگرچه در طول روز بارندگی رخ نمی‌دهد اما از عصر و ساعات آغازین شب باید منتظر ریزش باران تند و حجیم اما کوتاه بود که سیلاب راه می‌اندازد.

اردکانی ضمن بیان این مطلب گفت؛ این بارش‌ها که به آنها سیستم‌های منطقه معتدله می‌گویند از سمت اروپا می‌آید و رطوبت را از مدیترانه می‌آورد و سبب بارش باران می‌شوند. به‌گفته این کارشناس رطوبتی که از اقیانوس هند می‌آید بسیار زیاد و هوا هم گرم است؛ در نتیجه اگر بارشی در تابستان رخ دهد، بارش‌هایی شدید و سنگین خواهد بود. اردکانی با اشاره به بروز این پدیده جوی در ایران گفت: در ایران پدیده بارش سیل در تابستان چندین سال یک‌بار رخ می‌دهد و نادر است اما آخرین باری که ایران با چنین سیلی مواجه شد مرداد سال ۶۶ بود که منجر به وقوع سیل هولناکی شد.

به‌گفته کارشناسان وقوع این باران‌های تند و موسمی طبیعی است اما مسئله این است که به‌دلیل خشکسالی و کاهش پوشش گیاهی در ایرلن، این باران‌ها شکل سیلاب به خود می‌گیرد. منشأ این بارندگی‌های شدید باران‌های مونسون است که از شبه قاره هند نشأت می‌گیرد. گستردگی و شدت این بارندگی‌ها در ایران متفاوت است و این‌بار حدود 20 استان درگیر آن شدند.

چرایی وقوع سیل در تابستان

بهلول علی‌جانی، استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه خوارزمی و بنیان‌گذار اقلیم‌شناسی سینوپتیک در ایران با اشاره به موقعیت جغرافیایی ایران گفت: کشور ما قابلیت بهره‌مندی از بارش‌های تابستانی و زمستانی رادارد اما بیشتر بارش‌ها در ایران در زمستان و دوره سرد سال است. این بارش‌ها که به آنها سیستم‌های منطقه معتدله می‌گوییم، از سمت اروپا می‌آید و رطوبت را از مدیترانه می‌آورد و سبب بارش باران می‌شود.

علی‌جانی افزود: در فصل تابستان معمولا ایران خشک است، با این همه در فصل گرم سال هم وقتی شرایط مساعد باشد، از طرف جنوب‌شرقی یعنی از اقیانوس هند رطوبت به ایران می‌رسد و باران رخ می‌دهد. رطوبتی که از اقیانوس هند می‌آید، بسیار زیاد است و هوا هم گرم است در نتیجه اگر بارشی در تابستان رخ دهد، بارش‌هایی شدید و سنگین خواهد بود.

این استاد دانشگاه خوارزمی با اشاره به اینکه این بارش‌ها همان سامانه بارشی مونسون یا باران‌های مونسان است، گفت: در فارسی به آن بارش‌های موسمی می‌گوییم که از اقیانوس هند وارد ایران می‌شوند.

او درباره علت وقوع این سامانه در تابستان گفت: این پدیده کم اتفاق می‌افتد اما هرچند سال یک‌بار روی می‌دهد؛ مثل بارش‌هایی که در مرداد سال ۱۳۶۶ در تهران رخ داد و منجر به وقوع سیل هولناکی شد. امسال هم همان اتفاق تابستان ۱۳۶۶ در حال وقوع است؛ سامانه‌ای که این بارش‌ها را ایجاد می‌کند از اقیانوس هند آمده و شرایط اتمسفر ایران آماده شده است.

دلایل جاری شدن سیل در ایران

علی‌جانی درباره اینکه چرا این بارش‌ها به سیل تبدیل می‌شود، گفت: سال‌ها در کشور ما خشکسالی بوده، پوشش گیاهی مناسبی هم نداریم و خاک خشک است؛ بنابراین آب این باران‌ها به‌سرعت جاری و باعث وقوع حوادثی می‌شود که در چند روز گذشته در برخی استان‌های کشور شاهد بودیم.

او افزود: پوشش گیاهی مناسب، باعث می‌شود مقدار زیادی از این باران در خاک نفوذ کند. به همین دلیل است که در جنگل‌ها خیلی کم سیل رخ می‌دهد، چون پوشش گیاهی جلوی جاری شدن آب را می‌گیرد اما شاهد هستیم که در نواحی جنوبی چون پوشش گیاهی کم است، بارش باران موجب جاری شدن سیل می‌شود.

لزوم آگاهی‌بخشی به مردم

علی‌جانی با اشاره به اینکه این اتفاق‌ها، بلا و مصیبت نیست، گفت: بارندگی در این فصل در واقع ویژگی کشور ما است، به همین دلیل مسئولان و مردم باید با توجه به ویژگی‌های طبیعی آماده مقابله با آن باشند.

آنچه در این حوادث ما را غافلگیر می‌کند این است که وقوع حوادثی از این دست ممکن است ۵۰ سال یک‌بار رخ دهد اما نباید باعث شود مسئولان از آن غافل باشند و مردم هم نباید هشدارها را نادیده بگیرند.

نبود مدیریت بحران کارآ، همه را سردرگم می‌کند

هادی نیری، استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان نیز با بیان اینکه ایران در کمربند خشک قرار دارد، گفت: از جمله ویژگی اقلیم‌های خشک، خشکسالی‌های پیاپی و بارندگی‌های رگباری است که لزوم مدیریت منابع آب و مقابله با سیلاب را دوچندان می‌کند.

نیری با بیان اینکه کمربند آتشفشانی نیز از ایران می‌گذرد و همه این مخاطرات طبیعی وجود یک سیستم مدیریتی بحران کارآ را بسیار ضروری می‌کند، عنوان کرد: ایران جزو ۶ کشور نخست حادثه‌خیز جهان بوده و بالاترین تعداد زمین‌لرزه‌های بالای ۵ ریشتر را تحمل کرده است و از ۴۰ نوع بلای طبیعی ۳۱ نوع آن در ایران رخ می‌دهد.

نیری افزود: یکی از بحران‌های مدیریت بحران ایران، ساختار سازمانی و اداری است که مدیریت و الگوی مدیریتی از جمله عوامل موثر در این بحران است؛ در این زمینه طبق آمارها مجموع تماس‌های ماهانه یک مدیر ایرانی، ۱۳ برابر مدیران ژاپنی است که مدیریت سنتی و کدخدامنشانه را در کشور نشان می‌دهد. وی ادامه داد: در همه کشورهای جهان، دولت نقش هماهنگ‌کننده در مدیریت بحران را دارد و این مردم هستند که کار مدیریت را انجام می‌دهند.

استاد جغرافیای طبیعی دانشگاه کردستان ادامه داد: وجود فساد اداری موجب شده بسیاری از قوانین مهم درباره پیشگیری و کاهش خطرات بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی با گذشت سالیان متمادی، همچنان به‌طور کامل اجرایی نشوند یا با پرداخت مبلغی به‌عنوان جریمه از اجرای این قوانین صرف‌نظر شود؛ چنانچه طبق آمار، ایران در رده‌بندی ادراک فساد اداری در میان ۱۸۰ کشور در رتبه ۱۳۸ قرار دارد.

وی گفت: تعداد زیادی از استادان دانشگاه درباره مدیریت بحران تدریس می‌کنند اما متاسفانه هیچ‌یک از دانشگاه‌های کشور به‌جز دانشگاه علوم پزشکی عضو ستاد مدیریت بحران کشور نیستند که این مهم نشان‌دهنده تمایل بیشتر دولت به مداوای بحران تا پیشگیری از آن است.

نیری در پایان یادآور شد: متاسفانه در تحقیقات و مقالات نوشته‌شده در حوزه مدیریت بحران بحث کمیت بیشتر از کیفیت مدنظر بوده و درنتیجه نمی‌توانیم از این تحقیقات در شاخص‌سازی و به‌دنبال آن در کارهای عمرانی از آن استفاده کنیم. وی افزود: بحران‌های طبیعی بر زندگی میلیون‌ها نفر در سراسر جهان تاثیر می‌گذارند و هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی زیادی به بار می‌آورند.

مدیریت بحران‌های طبیعی می‌تواند این هزینه‌ها را تا حد زیادی کاهش دهد و جوامع را در برابر این بحران‌ها ایمن و مصون کند. مدیریت بحران در ایران از دیرباز دچار مشکل اساسی بوده، هرچند افرادی سعی در رفع این نواقص در مدیریت بحران داشتند اما این کاستی‌ها تنها باکارهای اساسی و پایه‌ در دانشگاه‌ها و با کمک اساتید قابل انجام است و تا زمانی که این نواقص در مدیریت بحران کشور به ایجاد یک ستاد توانمند واحد نینجامد نباید انتظار بیشتری داشت.

سخن پایانی

ایران از جمله 6 کشور نخست حادثه‌خیز جهان است و لزوم داشتن سیستم مدیریت بحران کارآمد با توجه به بلایای طبیعی در برخی استان‌ها بسیار احساس می‌شود. سیل یکی از جمله فرآیندهای طبیعی محیط‌زیست است و در کشورمان دو مقوله حساسیت محیط و فقدان سیستم مدیریت کارآ موجب به بار آمدن خسارت‌‌های زیاد جانی و مادی هنگام وقوع این حادثه طبیعی می‌شود. در این بین به‌گفته بسیاری از کارشناسان، ایجاد سیستمی کارآ در مدیریت بحران می‌توان تا حد زیادی از این مشکلات بکاهد.

مدیریت بحران شامل فرآیند پیش‌بینی، پیشگیری، مداخله و سالم‌سازی پس از بحران می‌شود، با این همه، «علاج واقعه قبل از وقوع» باید کرد. فراموش نکنیم خسارت‌های مادی ناشی از چنین حوادثی با مشقت قابل‌جبران بوده و آثار مخرب آن از ذهن مردم آسیب‌دیده و کودکان حادثه‌دیده پاک نمی‌شود.