ابر سیاه مشکلات بر سر پایتخت
اولویت اصلی در طراحی فضای شهری و شهرسازی انسان است و شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نقش مهمی در شهرسازی داشته و به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر مدیریت شهری اثرگذار است.
شهر فضایی است که از نظر اجتماعی پیوسته در حال توسعه است و نیاز اجتماع از قبیل سکونت، حمل ونقل، کار و فراغت را برطرف می کند. در طول تاریخ به دلایل مختلف کارکرد شهرها به طور مداوم تغییر یافته است.
شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در هر زمان نقش مهمی در فرآیند تغییر شهرها داشته و این شرایط به صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر شکل مدیریت شهری، نحوه استفاده از مکان شهری و نوع ارتباط شهرنشینان با یکدیگر اثرگذار و بهبود کیفیت زندگی، همواره کانون اصلی توجه برنامه ریزان بوده است. در این میان، شاخص های کیفیت مسکن به عنوان مهم ترین عامل موثر بر کیفیت زندگی تلقی می شود، از این رو شناخت این شاخص ها و بررسی تاثیر آنها بر کیفیت زندگی ضروری است.
اصولا کیفیت زندگی شهری و ارتقای آن، مهم ترین رویکرد در برنامه ریزی شهری است. مسکن شهری به عنوان نیاز اولیه انسان با ابعاد وسیع و عمیق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی خود تاثیر بسزایی در کیفیت زندگی و توسعه پایدار شهری دارد.
نقش شهرسازی در بهبود کیفیت زندگی
در کنار ابعاد مختلف کیفیت زندگی، توجه به شهرسازی یکی از مهم ترین این ابعاد تلقی می شود، زیرا دارای یک نقش اساسی در بهبود وضعیت ساکنان شهرها و تامین کننده حس رضایتمندی برای افراد است. همچنین تاثیر عمیقی بر سلامت، کارآیی، رفتار اجتماعی، رضایتمندی و رفاه عمومی جامعه ایفا می کند.
موضوع شهرسازی یکی از مهم ترین مسائل کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است؛ زیرا اگرچه سرعت گسترش و سرعت در ساخت وسازها تا حدودی جوابگوی نیازهای کمی و مادی شهروندان است، اما بی توجهی به جنبه های کیفی، چالش های فرهنگی و روانی را در پی خواهد داشت.
اگرچه تقسیم بندی کیفیت زندگی و در نظر گرفتن مسکن و مسائل مرتبط با آن، از نظر کارشناسان و صاحب نظران مختلف، متفاوت است،اما این موضوع انکارناپذیر است که یکی از عناصر کلیدی کیفیت زندگی افراد در محیط شهری همان کیفیت مسکن است.
سرپناه مناسب تنها به معنای وجود یک سقف بالای سر هر شخص نیست، بلکه آسایش مناسب، فضای مناسب، دسترسی فیزیکی و امنیت مالکیت، امنیت و دوام سازه ای، بهداشت، آموزش و مکان مناسب است که باید موردتوجه قرار بگیرد.
صمت در این گزارش، چگونگی تاثیرگذاری کیفیت مسکن بر کیفیت زندگی شهروندان را موردبررسی قرار داده و گزارش نقش شهرسازی را در بهبود کیفیت زندگی شهروندان بررسی کرده است.
تاثیر مسکن بر سلامت جسم و روان
مجید ابهری، جامعه شناس و آسیب شناس اجتماعی در رابطه با متناسب سازی با شهرسازی به صمت گفت: در طبقه بندی نیازهای بشر از خوراک، پوشاک و سرپناه به عنوان ضروری ترین نیازهای بشر برای بقا نام برده شده است. باتوجه به این واقعیت، مسکن اثر مستقیمی بر سلامت جسم و روان افراد می گذارد، چرا که محل زندگی افراد و کیفیت خانه ای که در آن زندگی می کنند، می تواند بازتاب شفافی بر رفاه و ساختار زندگی افراد به ویژه کودکان و نوجوانان داشته باشد. همچنین شهرهایی که در آنها شهرسازی موفقی انجام نگرفته است، باعث مشکلات عصبی و روانی شده و عواقب جبران ناپذیری بر روان افراد می گذارد. متاسفانه در حال حاضر در کشور ما باتوجه به انبوه سازی ها و آپارتمان سازی های متعدد و مختلف، توجه لازم به مسائل فرهنگی و رفاهی خانوار نمی شود. کمبود امکانات و خدمات درمانی، آموزشی، ورزشی، رفاهی، فرهنگی و تفریحی فقط گوشه از مشکلاتی است که افراد با زندگی در این شهرها تجربه می کنند؛ بنابراین هر شهر و محلی که فاقد امکانات یادشده باشد، تاثیر منفی بر رشد و سلامت افراد جامعه می گذارد. وی افزود: علاوه بر موارد ذکرشده، واحدهای مسکونی نامناسب و کوچک متراژ، باعث بیماری های روحی و عصبی و تقابل های رفتاری و گفتاری بین زوجین، والدین و فرزندان می شوند. این خانه ها هیچ امتیازی برای تفریح و ورزش کودکان ندارند و موجب بروز بیش فعالی برای سنین پایین تر می شوند. بنابراین ضروری است، توجه داشت که شهرها باید از نظر عوامل فیزیکی، مسائل فرهنگی و رفاهی در سطح قابل قبولی باشند، در غیر این صورت، نمی توان اسم این مکان هایی را که افراد در آن زندگی می کنند، شهر گذاشت.
رشد جرم خیزی در سایه بی توجهی به شهرسازی
ابهری خاطرنشان کرد: از نگاه آسیب شناسی اجتماعی، موقعیت جغرافیایی و منطقه ای مسکن اثر مستقیمی بر بروز آسیب های اجتماعی و ناهنجاری های رفتاری دارد.
در برخی مناطق بافت فرسوده و جنوبی تهران مثل منطقه ۱۲ تهران که محل اسکان و زندگی مجرمان و معتادان است، بروز بزهکاری های مختلف آمار چشمگیری دارد، به نحوی که می توان با مراجعه به گزارش های امنیتی و انتظامی به این موضوع پی برد، در نتیجه بی توجهی به شهرسازی و رشد امکانات شهری اثر مستقیمی در بروز ناهنجاری های رفتاری و آسیب های اجتماعی دارد که باید موردتوجه قرار بگیرد.
بر کسی پوشیده نیست که فقر و آسیب های اجتماعی رابطه دوسویه و مستقیمی دارند، به این معنی که هر مقدار نرخ فقر در جامعه ای رو به فزونی رود، آسیب های اجتماعی آن نیز به همان مقدار افزایش پیدا می کند.
بخش زیادی از افراد زندانی به دلیل فقر و مشکلات مادی سر از زندان درآورده اند. فقر راه فساد را می گشاید و افراد را به سمت ناهنجاری می کشاند.
وی در پایان گفت: در انبوه سازی هایی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در کشور رخ داد، توجه چندانی به ابعاد فرهنگی و اجتماعی این واحدهای مسکونی نشد، ازاین رو انبوه سازی بدون در نظر گرفتن نکات یادشده، موجب انباشت مشکلات و آسیب های اجتماعی شده و نهادهای دولتی و سازمان های متولی این امر را با چالش روبه رو خواهد کرد.
ضرورت دارد در کنار ساخت مسکن، تمام جنبه های مختلف رفاهی و اجتماعی موردتوجه قرار بگیرد تا شاهد رشد مشکلات و آسیب های اجتماعی در سطح جامعه نباشیم.
شاخص های مهم در تغییر سبک زندگی شهری
مصطفی آب روشن، کارشناس جامعه شناسی به صمت گفت: بدون تردید آپارتمان نشینی به عنوان یکی از شاخصه های مهم سبک زندگی در دنیای امروزی است که ناشی از تغییرات محیط اقتصادی و اجتماعی زندگی ما است، در واقع این تعاملات که در کلانشهرها به انسان ها تحمیل شده، گاهی گریزناپذیر به نظر می رسد، اما در جامعه ما یکی از پدیده های جدیدی که به عنوان یک مسئله اجتماعی می توان به آن پرداخت، بحث افزایش ساخت وساز و برج نشینی است که متاسفانه این گونه مجوزها هیچ گونه برچسب اجتماعی ندارند و شهرسازی مناسبی برای این آسمان خراش ها در نظر گرفته نشده است.
وی افزود: حوزه آپارتمان نشینی جامعه ما با نوعی کمبود فرهنگی روبه رو است، در واقع شهرنشینی برای خیلی از شهروندان درونی نشده، به طوری که انبوهی از مسائل، درگیری ها و اختلافات را در آپارتمان ها شاهد هستیم که به علت فقر فرهنگی و نبود الزامات زندگی آپارتمان نشینی به وجود آمده است،بنابراین خیلی از برج های ساخته شده حتی با بافت اجتماعی منطقه همسازی ندارند و به عنوان وصله ای ناجور در منطقه خودنمایی می کنند. نکته دیگری که باید موردتوجه مدیران شهری قرار گیرد، این نکته است که آیا بسترهای فرهنگی، اجتماعی، تفریحی و زیرساخت های خدمات رسانی برای افزایش جمعیتی این چنین، موردمحاسبه قرارگرفته است یا خیر؟ این محدودیت ها باید به شکل مدیریت متمرکز در مباحث معماری شهری مدنظر مدیریت شهری قرار گیرد، در واقع با افزایش جمعیت ناگهانی در یک منطقه و محدودیت های منابع زیرساختی؛ به طورقطع ما با انواع مسائل و نارضایتی های شهروندان روبه رو خواهیم شد که هرچه سریع تر باید موردتوجه قرار گیرد.
رقابت بر سر منابع محدود
آب روشن خاطرنشان کرد: بدیهی است، افزایش جمعیت با افزایش تقاضا برای بهره مندی از امکانات شهری رابطه مستقیمی دارد، زیرا نسبت جمعیت به منابع را از حالت اعتدال خارج می کند. در این صورت، شهروندان برای رسیدن به منابع محدود با هم رقابت می کنند و این الگوی رفتاری، خشونت های کلامی و فیزیکی را افزایش می دهد. افزایش مجوزهای آپارتمان سازی زمانی از کمترین آسیب برخوردار است که منابع زیرساختی آن از قبل مهیا شود تا شهروندان کمتر بر سر منابع محدود رقابت کنند.
نکته دیگری که افزایش ساخت وسازهای غیراصولی به جامعه تحمیل می کند، پدیده ای به نام گمنامی در مناطق شهری است؛ بدین معنا که افراد هویت حقیقی خود را از دیگران مخفی می کنند، در واقع هرچقدر جمعیت زیادتر شود، این احساس در شهروندان بیشتر شده و افرادی که انگیزه های مجرمانه دارند، فرصت پیدا می کنند تا به جرائم و رفتارهای خشونت آمیز دست بزنند، چرا که نظارت اجتماعی به شدت پایین می آید.
ارتباط جرم خیزی و شهرسازی نامتناسب
این کارشناس در رابطه با ارتباط شهرسازی و وقوع جرم خیزی به صمت گفت: میان وقوع جرم و محیط زندگی رابطه مستقیم برقرار است. باتوجه به پژوهش های به عمل آمده، اندازه و فرم فضای شهری، فشردگی بافت محلات، آلودگی دیداری و کیفیت شبکه معابر از عوامل کاهش و افزایش وقوع جرم است، در واقع اندازه فضا در ایجاد امنیت و آسایش اجتماعی تاثیرگذار است و در ابعاد کوچک تر فضا، روابط صمیمانه تر برقرار است؛ اما برعکس در میدان های بزرگ شهرهای کنونی به دلیل جمعیت زیاد، شرایط ناهنجاری برای زندگی ایجاد می شود، هرچند فضاهای کوچک که با ازدحام جمعیت همراه باشد، می تواند شرایط آسیب پذیری را به وجود بیاورد.
آب روشن در پایان گفت: تهران کلانشهری با مشکلات عدیده و بسیار پیچیده است که گاهی این مشکلات، حل نشدنی به نظر می رسند. بی توجهی به شهرسازی، آلودگی هوا، بافت فرسوده، حاشیه نشینی، آسیب های اجتماعی، کمبود فضای سبز و نبود عدالت در دسترسی به خدمات شهری و شهروندی، تهران را با ابرچالش های مختلفی روبه رو کرده است که مناطق و محلات کم برخوردار بیشترین تاثیر را از این مشکلات دارند. بررسی شاخص های اقتصادی ـ اجتماعی نشان می دهد محلات تهران و به ویژه محلات جنوبی تهران هیچ شباهتی با محلات دیگر تهران ندارند و به طبع سطح برخورداری این محلات از خدمات عمومی شهری به نسبت بسیار پایین تر از سایر محلات است که ضرورت دارد مسئولان ذی ربط برای حل این چالش چاره جویی کنند.
سخن پایانی
رفع مشکلات شهرها به دلیل گستردگی مسائل و پیچیده تر شدن آنها دشوارتر شده است. امروزه، دیگر نمی توان یک شهر را بدون توجه به تاثیر کنش ها و واکنش ها در سطح کلان تر و حتی خردتر، مدیریت کرد. شهرهای امروز به شدت تحت تاثیر مجموعه عواملی هستند که تنها مربوط به آنها نیست، اما بر روندهای شهری و کیفیت زندگی شهروندان موثر است. شناخت این عوامل و مدیریت آنها ضروری است تا بتوان برنامه ریزی متناسبی برای هر شهر داشت. مشکلات شهری ابعاد گسترده ای را شامل می شود که در حوزه های بسیار تنگاتنگ و در سطوح مختلف مرتبط با یکدیگر هستند. در این میان، مسئولان و متصدیان نیز از ساخت وسازهای شبانه و غیرمجاز در حاشیه شهرها، توسعه سکونتگاه های غیررسمی و خانه سازی های غیراصولی ابراز نگرانی می کنند. در این شرایط ممکن است، خریداران کم بنیه از روی شتاب زدگی و برای عقب نماندن از کورس قیمت ها به ناچار دست به خرید واحدهای مسکونی بی کیفیت زده و سرمایه های خود را در مناطقی که از شهرسازی هیچ بهره ای نبرده اند، هدر دهند. سیاست های تامین مسکن روشن و شفاف نبوده و قشر ضعیف جامعه اکنون در تامین مسکن با مشکل جدی روبه رو شده اند و در این شرایط امکان رشد و توسعه سکونتگاه های غیررسمی، ممکن است بخشی از نیازها را برای مسکن به شکل نادرستی به سمت این سکونتگاه ها هدایت کند. در این راستا ضرورت دارد ساخت مسکن باکیفیت باتوجه به نقش حیاتی و مهمی که در زندگی افراد ایفا می کند، موردتوجه قرار بگیرد و فقط جنبه های کمی ساخت وساز، در اولویت قرار نگیرد.
